GOSPODAROWANIE WODĄ W OBSZARACH WIEJSKICH W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH UWARUNKOWAŃ

Transkrypt

1 SZKOŁA GŁÓWNA GOSPODARSTWA WIEJSKIGO W WARSZAWIE WYDZIAŁ INŻYNIERII I KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA KATEDRA KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA GOSPODAROWANIE WODĄ W OBSZARACH WIEJSKICH W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH UWARUNKOWAŃ Jerzy Jeznach Józef Mosiej Edward Pierzgalski

2 Uwarunkowania Zmiany klimatyczne Rozwój zrównoważony Wymagania środowiskowe UE

3 Problemy kształtowania i ochrony wód na obszarach wiejskich kształtowanie zasobów wodnych w aspekcie ilości i jakości w rolniczej przestrzeni produkcyjnej przystosowanie obszarów do intensywnej produkcji rolniczej (w Polsce Centralnej średnio w dziesięcioleciu 2 razy występują lata mokre, 5 razy lata normalne, 1,5 lata suche i po 0,75 lata bardzo suche i skrajnie suche) ochrona zasobów wodnych w skali gospodarstwa (ścieki, odchody zwierzęce)

4 SPECYFIKA GOSPODAROWANIA ZASOBAMI WODNYMI KRAJOBRAZIE ROLNICZYM W 1. Zasobami wodnymi krajobrazu rolniczego są: opady, wilgoć glebowa, wody gruntowe i wody powierzchniowe 2. Parowanie ma charakter procesu produkcyjnego 3. Obszarowy charakter gospodarowania zasobami wodnymi 4. Zróżnicowany charakter potrzeb użytkowników wody (produkcja roślinna, ekosystemy wodne i od wody zależne)

5 FUNKCJE WODY W KRAJOBRAZIE ROLNICZYM 1. Produkcyjna 2. Siedliskowa (gleba, mikroklimat) 3. Estetyczna 4. Transportowa (nośnik substancji chemicznych i energii) 5. Pochłanianie, przyjmowanie i redukowanie zagrożeń antropogenicznych

6 ZMIANY KLIMATYCZNE A ZASOBY WODNE 1. W Polsce występuje trend zmniejszania się zasobów wodnych, a jedną z najważniejszych przyczyn tego zjawiska jest podwyższanie się temperatury powietrza. 2. Prognozy zmian klimatycznych wskazują na konieczność opracowania nowej strategii dotyczącej przedsięwzięć ograniczających skutki hydrologicznych zjawisk ekstremalnych (powodzie i susze) na obszarach wiejskich. 3. Niezbędne jest podjęcie w szerszym zakresie badań dotyczących gospodarki wodnej wsi i rolnictwa w aspekcie zmian klimatycznych.

7 PRZYCZYNY ZMNIEJSZANIA SIĘ ZASOBÓW WODNYCH Warunki klimatyczne Działalność antropogeniczna Inne

8 ZMIANY KLIMATYCZNE A ZASOBY WODNE Zmiany składników bilansu wodnego w zlewni rzecznej: - wzrost ewaporacji i transpiracji (zmniejszenie zasobów wodnych powierzchniowych i podziemnych: wysychanie cieków i zbiorników wodnych, obniżenie położenia wód gruntowych). Zmiany w rozkładzie i wielkości opadów: - wzrost opadów w okresie zimowym, - zmniejszone opady w okresie wegetacji (susza glebowa). Zmiany w natężeniu opadów: - wzrost natężenia opadów i zmiany reżimu rzecznego (zwiększone spływy wód i wezbrania: erozja wodna, powodzie).

9 ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU Powodzie Ograniczenie zagrożenia ryzykiem powodziowym wymaga działań zintegrowanych obejmujących m.in.: racjonalne planowanie przestrzenne i zagospodarowanie dolin adekwatne do zagrożenia powodzią, zwiększenie możliwości retencyjnych zlewni za pomocą metod przyrodniczych i technicznych, wykorzystanie do spowolnienia obiegu wody w zlewni sprawnych urządzeń technicznych do regulacji stosunków wodnych, odpowiedni system ubezpieczeń i asekuracji.

10 ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU Ograniczenie tendencji zmniejszania się zasobów wodnych Modernizacja urządzeń drenarskich w celu umożliwienia okresowego zahamowania odpływu wody oraz włączenie ich w lokalne systemy małej retencji. Przystosowanie sieci rowów do pełnienia funkcji retencyjnych i stosowanie rozwiązań umożliwiających ograniczony lub zamknięty obieg wody. Zwiększenie od względem ilościowym obiektów małej retencji (m.in. odbudowane lub nowe zbiorniki wodne, renaturyzowane mokradła).

11 ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU Regulacja stosunków wodnych ograniczanie występowanie niedoborów wilgoci w glebie Sprawne systemy nawodnień podsiąkowych w obszarach dolinowych. Wysokoefektywne pod względem wykorzystania wody i zużycia energii systemy nawadniające (nawodnienia ciśnieniowe: deszczownie, mikronawodnienia). Precyzyjne sterowanie nawodnieniami.

12 ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU Rozwój dobrych praktyk rolniczych przy ograniczonych zasobach wodnych: -uprawa roślin bardziej odpornych na suszę (dłuższe systemy korzeniowe, mniejsze potrzeby wodne), -stosowanie płodozmianów uwzględniających zmiany potrzeb wodnych roślin w okresie wegetacji, - wprowadzanie zmian w agrotechnice (orka minimalna, mulczowanie, mikroretencja), - doskonalenie specjalistycznego doradztwa.

13 Rozwój zrównoważony Kreowanie rozwoju zrównoważonego obszarów rolniczych wymaga racjonalnego gospodarowania zasobami wody, gleby i atmosfery przy zastosowaniu takich technologii rolniczych, które zapewniając określone efekty zmniejszają bądź eliminują niekorzystne oddziaływanie na środowisko.

14 TRADYCYJNE CELE ROLNICTWA zapewnienie dochodów dla gospodarstwa, podaż żywności dla społeczeństwa o odpowiednich cechach ilościowych i jakościowych.

15 ZRÓWNOWAZONE ROLNICTWO oprócz tradycyjnych celów stawia również nowe cele ekologiczne i społeczne do których należą: ochrona środowiska abiotycznego (gleba, powietrze, woda), zagospodarowanie terenów wiejskich w sposób zapewniający ochronę przyrody i krajobrazu, dbałość o zdrowie i dobre samopoczucie ludności miejskiej i wiejskiej.

16 Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego, przedsięwzięcia chroniące i kształtujące w sposób kompleksowy środowisko terenów wiejskich, w tym także zasoby wodne, powinny być uwzględniane w planach zagospodarowania przestrzennego i nie naruszać wymagań ochrony środowiska. Powinny one obejmować zarówno rolniczą przestrzeń produkcyjną, tereny osadnicze wraz z ich techniczną infrastrukturą, jak również obszary zdegradowane i obszary podlegające ochronie, w tym biotopy wodne.

17 Woda jako czynnik integrujący Ważnym czynnikiem decydującym o równoważeniu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich jest woda. Wynika to z funkcji wody w krajobrazie rolniczym oraz z tego, że nadmiar bądź jej niedobór warunkuje bioróżnorodność, szczególnie ekosystemów od wody zależnych.

18 Rozwój zrównoważony Na obszarach zmeliorowanych gospodarowanie wodą dla zrównoważonego rozwoju odgrywa podstawowe znaczenie, z racji możliwości kontrolowania dwóch podstawowych czynników: wody jako zasobu oraz obiegu substancji chemicznych, dla których woda jest rozpuszczalnikiem i nośnikiem.

19 FUNKCJE MELIORACJI WODNYCH PRODUKCYJNE (rozszerzane) EKOLOGICZNE (wprowadzane) roślina (żyzność) technologia upraw (sprawność) organizacja przestrzeni środowisko (równowaga) człowiek (krajobraz)

20 FUNKCJE MELIORACJI WODNYCH Prawo wodne dość precyzyjnie definiuje pojęcie gospodarki wodnej w rolnictwie pod nazwą melioracje wodne. W definicji melioracji: regulacja stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby wyeksponowany jest cel gospodarczy związany z kształtowaniem optymalnych warunków glebowo-wodnych dla działalności rolniczej przez: eliminację zalewów powierzchniowych, szybkie odprowadzenie wód pozimowych oraz utrzymanie poziomu wód gruntowych dla odpowiedniego napowietrzenia. [.

21 FUNKCJE MELIORACJI WODNYCH Systemy melioracyjne rozumiane jako zespół urządzeń dla ulepszenia warsztatu pracy rolnika nie straciły wcale na znaczeniu a wręcz przeciwnie stały się urządzeniami, które podnoszą efektywność nakładów pracy.

22 Melioracje środowiskowe??? Upowszechniana jest obecnie koncepcja melioracji środowiskowych, których celem powinno być kompleksowe urządzanie rolniczej i wiejskiej przestrzeni produkcyjnej o wielofunkcyjnym charakterze. W praktyce takie melioracje powinny polegać na wzbogacaniu krajobrazu obszarów rolniczych przez szerokie wprowadzenie stref ekotonowych między różnymi komponentami krajobrazu (np. między lasami i polami uprawnymi) z zachowaniem lub odtworzeniem śródpolnych zadrzewień, wąwozów, nierówności terenowych, oczek wodnych, stawów).

23 Melioracje środowiskowe Ma to doprowadzić do zwiększenia retencji wody, a więc zahamowania dalszego obniżania się przepływów niżówkowych i degradacji cieków. Realizacja takich melioracji nie jest możliwa bez poważnych ingerencji w dotychczasowy sposób urządzania i użytkowania obszarów rolniczych. Kryterium takich działań powinny być zasady rozwoju zrównoważonego.

24 Melioracje środowiskowe Oznacza to w praktyce konieczność opracowania dla każdej zlewni, planu zagospodarowania przestrzennego na podstawie koncepcji naukowych uzasadnionych działań, które określałyby najwłaściwsze kierunki przestrzennego urządzenia terenów rolniczych zlewni w aspekcie ochrony ilościowej i jakościowej wód oraz możliwości poprawy istniejącego stanu środowiska i zasobów wodnych

25 Melioracje środowiskowe Koncepcja ta powinna opierać się na: waloryzacji przyrodniczo-gospodarczej obszaru i siedlisk, w aspekcie wpływu warunków wodnych na stabilność siedlisk; rozpoznaniu zasobów wodnych siedlisk prawnie chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem ich wrażliwości na zmiany stosunków wodnych; rozpoznanie sposobów i zasobów zasilania rzek i wpływu zagospodarowania zlewni na zmienność zasilania; rozpoznanie jakości wód powierzchniowych i podziemnych.

26 Członkowstwo w UE Podstawowe standardy w rolnictwie Programy rolnośrodowiskowe Programy wodnośrodowiskowe

27 KDPR w systemie ochrony środowiska Podstawowe standardy w ochronie środowiska na terenach wiejskich Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej Dyrektywa Azotanowa Zwykła dobra praktyka rolnicza Utrzymywanie gruntów w dobrej kulturze

28 KDPR - Dyrektywa azotanowa Zobowiązania międzynarodowe Dyrektywa Azotanowa 91/676/EWG CEL: Zmniejszenie zanieczyszczenia wody spowodowanego przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych Zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu

29 Gospodarstwo jako źródło zanieczyszczeń Wykorzystanie ścieków i osadów w produkcji roślinnej

30 NIEWŁAŚCIWIE PRZECHOWYWANE NAWOZY NATURALNE

31 WŁAŚCIWIE PRZECHOWYWANE NAWOZY NATURALNE

32 Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza to podstawowe, najważniejsze ze względów środowiskowych, mierzalne standardy dotyczące ochrony środowiska w zakresie produkcji rolnej a wynikające z obowiązujących przepisów prawa polskiego Przestrzeganie zwykłej dobrej praktyki rolniczej jest obowiązkowe i będzie kontrolowane w gospodarstwach beneficjentów następujących działań PROW i w najbliższej przyszłości będzie rozszerzane jako warunek uzyskania dotacji

33 Zwykła dobra praktyka rolnicza Standardy ZDPR dotyczą: Stosowania nawozów i ich przechowywania Rolniczego wykorzystanie ścieków na terenie gospodarstwa rolnego Rolniczego wykorzystanie komunalnych osadów ściekowych Stosowania i przechowywania środków ochrony roślin Gospodarki na użytkach zielonych Utrzymywania czystości i porządku w gospodarstwie rolnym Ochrony siedlisk przyrodniczych Ochrony gleb Gospodarki wodnej

34 Standard dobra kultura rolna Utrzymywanie gruntów w dobrej kulturze

35 Programy rolnośrodowiskowe

36

37 Przechwytywanie zanieczyszczeń obszarowych przez zadrzewienia śródpolne

38 Strefy buforowe i miedze śródpolne Ochronne pasy roślinności trwałej o różnej szerokości, usytuowane na styku pól uprawnych lub intensywnych łąk ze środowiskami nierolniczymi. Bariery chroniące środowiska wrażliwe i cenne przyrodniczo

39 W PLANY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMIN NALEŻY WPROWADZIĆ DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU: poprawę struktury krajobrazu poprzez (m.in. zadrzewienia śródpolne) odbudowe małych zbiorników wodnych dla ich wykorzystania do gromadzenia wiosennego nadmiaru wód roztopowych i wód drenarskich odbudowę i modernizację urządzeń melioracyjnych na terenie gminy poprawę retencji wodnej gleb, głównie poprzez zwiększenie zawartości materii organicznej w glebie wykorzystanie oczyszczonych ścieków do nawadniania upraw energetycznych kształtowanie mozaikowej struktury szaty roślinnej w krajobrazie

40 Podsumowanie obserwuje się zmianę podejścia do roli melioracji okazuje się, że najbardziej wartościowe pod względem bioróżnorodności są ekstensywnie użytkowane łąki w dolinach rzek, jednak brak konserwacji urządzeń prowadzi do degradacji obszaru

41 Podsumowanie Podkreślić należy również funkcję środowiskową urządzeń melioracyjnych. Do niedawna mówiło się jedynie o ujemnym wpływie melioracji szczegółowych i podstawowych. Rzeczywiście eksponowanie jedynie negatywnych rzeczy i aspektów było pewną przesadą. Z drugiej strony bagatelizowanie wpływu melioracji na środowisko, a eksponowanie jedynie pozytywów nie doprowadziło do zaproponowania przez inżynierów i naukowców rozwiązań w miarę obojętnych środowiskowo.

42 Podsumowanie Obecnie chyba sytuacja dojrzała na tyle, że należałoby pomyśleć o takiej rekonstrukcji systemów wodnomelioracyjnych, ażeby były to rozwiązania na miarę współczesnych czasów i wymagań stawianych przez ochronę środowiska.

43 Najpilniejsze zadanie Opracowanie Kodeksu Dobrych Praktyk w Melioracjach i Gospodarce Wodnej Rolnictwa