Ochrona przyrody a melioracje

Transkrypt

1 Ochrona przyrody a melioracje Wiesław Dembek Gospodarowanie zasobami wodnymi w rolnictwie 27 X

2 Paradygmaty ochrony przyrody Czym się zajmuje ochrona przyrody? gatunkami, genami, ekosystemami i krajobrazami zagrożonymi Czym się nie zajmuje ochrona przyrody? gatunkami, genami, ekosystemami i krajobrazami niezagrożonymi Jak ochrona przyrody traktuje człowieka? jako gatunek globalnie niezagrożony jako głównego sprawcę zagrożeń przyrody Więc dlaczego ochrona przyrody zwraca się do człowieka? BO GŁÓWNIE CZŁOWIEK MOŻE JĄ OCHRONIĆ

3 Paradygmaty współczesnych melioracji wodnych a ekologia roślin Roślina ginie od deficytu tlenu w glebie, a nie od nadmiaru wody Roślina ginie natomiast od niedoboru wody, ale nie od nadmiaru tlenu [Za J. Ostrowskim 2010]

4 Paradygmaty melioracji i ochrony przyrody Nie ma takich melioracji, które są korzystne dla przyrody będącej w stanie naturalnym Nie ma już niemal w Polsce przyrody pozostającej w stanie naturalnym W zdecydowanej większości sytuacji zwiększenie ilości wody sprzyja przyrodzie na terenach użytkowanych rolniczo Bardzo niewiele jest sytuacji, w których zmniejszenie ilości wody jest korzystne dla przyrody na terenach użytkowanych rolniczo

5 Paradygmaty ekologiczne dotyczące powodzi Powodzie występują niemal wyłącznie tam, gdzie istnieją urządzenia przeciwpowodziowe wykonane przez człowieka Wylewy rzek, gdzie nie ma urządzeń przeciwpowodziowych, są zjawiskiem naturalnym i nie są powodziami Wnioski: Rzeki powodują zalewy Ludzie powodują powodzie

6 Ekosystemy ściśle zależne od wód stanowią 14% obszaru Polski, przy czym znaczna ich większość to tereny rolnicze, wykorzystywane jako łąki i pastwiska Wśród 76 krajowych siedlisk przyrodniczych ważnych dla środowiska kontynentu europejskiego i chronionych Dyrektywą Siedliskową, aż 28 siedlisk jest związanych z terenami rolniczymi, w tym 22 to siedliska zależne ściśle od wód Na użytkach zielonych występuje 135 zespołów roślinnych spośród 360 zanotowanych na terenie Polski Wśród 129 gatunków ptaków lęgowych chronionych Dyrektywą Ptasią, 34 gatunki są związane z obszarami wiejskimi, w tym 25 z łąkami i pastwiskami Listy gatunków zagrożonych i objętych ochroną krajową są znacznie dłuższe

7 Ochrona przyrody jest postrzegana jako przeszkoda w rozwoju technicznych instrumentów ochrony przeciwpowodziowej

8 Priorytet dla zysków z produkcji powoduje bardzo silną presję na uprodukcyjnianie terenów podmokłych, stanowiących najważniejszy element walorów przyrodniczych obszarów wiejskich

9 Siedliska przyrodnicze na terenach rolniczych, do ochrony których Polska jest zobowiązana na mocy Dyrektywy Siedliskowej i ich wrażliwość na melioracje SIEDLISKO WRAŻLIWOŚĆ NA MELIORACJE Ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe Murawy kserotermiczne Bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Łąki selernicowe Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie Śródlądowe halofilne łąki Torfowiska nakredowe Torfowiska zasadowe Żadna Żadna Żadna Bardzo duża mogą egzystować na terenach zmeliorowanych Duża muszą być zalewane Niewielka na niżu; żadna w górach Żadna Bardzo duża nie egzystują na terenach zmeliorowanych Bardzo duża nie egzystują na terenach zmeliorowanych Bardzo duża nie egzystują na terenach zmeliorowanych

10 Inne siedliska przyrodnicze na terenach dolinowych, do ochrony których Polska jest zobowiązana na mocy Dyrektywy Siedliskowej i ich wrażliwość na melioracje SIEDLISKO Zalewane muliste brzegi rzek Bory i lasy bagienne Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe Torfowiska przejściowe i trzęsawiska WRAŻLIWOŚĆ NA MELIORACJE Bardzo duża Bardzo duża Bardzo duża Bardzo duża Bardzo duża

11 Nie da się rozdzielić melioracji od ochrony przeciwpowodziowej, bowiem ich narzędzia i skutki są zbieżne Ochronie przeciwpowodziowej sprzyja zwiększenie retencyjności zlewni Zwiększeniu retencyjności zlewni sprzyjają właściwe melioracje nie tylko wodne

12 Wyróżnia się kilka rodzajów retencji: Retencję wód powierzchniowych Retencję wód gruntowych i podziemnych Retencję glebową Retencję krajobrazową [Mioduszewski 1994]

13 3 grudnia 2010 STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WSI, ROLNICTWA I RYBACTWA ZAŁOŻENIA / / Obserwowane zmiany w zasobach wodnych powodują konieczność regulowania obiegu wody w zlewni przy szerszym stosowaniu metod nietechnicznych, w tym poprzez wykorzystywanie wszystkich dostępnych form małej retencji, a zwłaszcza retencji gruntowej i glebowej.

14 Co jest korzystne dla retencji wód powierzchniowych? Piętrzenia na rowach i kanałach Regulacja odpływu ze stawów i oczek wodnych Wykorzystywanie retencji dolinowej Małe zbiorniki wodne kontrowersyjne przyrodniczo Piętrzenia na ciekach naturalnych (?) - kontrowersyjne przyrodniczo

15 Co jest korzystne dla retencji wód gruntowych i podziemnych? Zatrzymywanie wody w rowach melioracyjnych Regulowanie odpływu z sieci drenarskich Fitomelioracje, agromelioracje Ograniczenie spływu powierzchniowego Zwiększenie pojemności wodnej gleby Zabiegi przeciwerozyjne Stawy i studnie infiltracyjne

16 Rozluźnienie gleby Zwiększenie zawartości próchnicy Wapnowanie Prawidłowa agrotechnika Co jest korzystne dla retencji glebowej? Właściwy płodozmian zielone pola przez cały rok

17 Co jest korzystne dla retencji krajobrazowej? Złożony układ przestrzenny pól ornych, łąk, pastwisk, lasów, cieków, oczek wodnych Zadrzewienia kępowe i szpalerowe Zabiegi przeciw erozji wodnej Duża powierzchnia mokradeł

18 Potencjalne możliwości retencyjne melioracji w skali kraju (wartości bardzo przybliżone) Retencja glebowa (agromelioracje): GO x 30 mm H 2 O = 3,0 miliardy m 3 Regulowanie odpływu z drenów: 1,0 miliard m 3 Pojemność rowów i cieków melioracyjnych: 0,5 miliarda m 3 [Za Mioduszewskim 1994]

19 Co mogą dać melioracje wodne przyrodzie na obszarach rolniczych? Przykłady Gleby PRZEDMIOT OCHRONY Krajobraz Bioróżnorodność Korytarze ekologiczne Jakość wody MOTYW Ochrona substancji organicznej w glebach Mozaikowatość krajobrazowa jako ważny czynnik bioróżnorodności Tam, gdzie jest woda, jest życie Umożliwienie migracji organizmów Zachowanie różnych form życia w wodzie SPOSÓB REALIZACJI Piętrzenie wody w rowach w stopniu akceptowalnym dla rolnika Zachowanie roślinności szuwarowej i drzewiastej przy brzegach wód Rzeki meandrujące Wylewy rzek Mokradła Wysokie poziomy wody gruntowej Zacienianie cieków przez drzewa Zapewnienie drożności ekologicznej ciekom Spowolnienie odpływu w rowach melioracyjnych Zapewnienie rozwoju roślinności

20 Głębokości do wody gruntowej w dolinach rzecznych, umożliwiające gospodarowanie rolnicze Warunki glebowe Torfy słabo rozłożone Torfy średnio rozłożone Torfy średnio i silnie rozłożone Torfy silnie rozłożone Płytkie gleby nietorfowe Optymalne (i graniczne) głębokości do wody gruntowej, w cm 0,80 (0,35-1,10) 0,65 (0,35-0,95) 0,55 (0,30-0,85) 0,35 (0,25-0,60) 0,35 (0,25-0,50)

21 Czy zaniedbane, zarośnięte i zamulone rowy są korzystne dla bioróżnorodności? TAK NIE jeśli nie ma na nich urządzeń piętrzących. jeśli w parze z zaniedbaniem rowów idzie brak użytkowania łąki lub pastwiska.

22 Przyrodnicza rola nieczynnych rowów melioracyjnych? Część rowów melioracyjnych jest w obecnych warunkach sucha i obojętna dla warunków wodnych. Niezależnie od tego, czy rowy są suche, czy wypełnione wodą, pozostają najwilgotniejszymi siedliskami na terenach zmeliorowanych i mogą być ostoją gatunków higrofilnych.

23 Czy melioracje wodne mają znaczenie dla łagodzenia zmian klimatycznych? Intensywność wydzielania się dwutlenku węgla na łąkach torfowiskowych pozbawionych nawodnień jest o 22% większa niż na łąkach nawadnianych. Nawadnianie tych łąk zmniejszyłoby emisję CO 2 o ok. 17 tys. ton w ciągu doby w skali Polski. [Czaplak, Dembek 2000]

24 ZLEWNIA GÓRNEJ NARWI POTENCJALNE MOŻLIWOŚCI ZWIĘKSZENIA RETENCYJNOŚCI miliony m 3 Podpiętrzenie rzek i cieków 1,89 3,14 Podpiętrzenie kanałów melioracyjnych 0,16 0,26 Regulowanie odpływu w dolinowych obiektach melioracyjnych 0,75 2,72 Podpiętrzanie wody w sieci rowów szczegółowych na UZ 20,84 41,69 Regulowanie odpływu z sieci drenarskich 20,89 41,79 Małe zbiorniki wodne 15,84 31,69 Retencja glebowa 12,76 51,40 RAZEM 73,12 172,70 [Za Kowalewskim 2003]

25 Zlewnia nizinna 9,2 km 2 Działanie symulowane Skutki Przyrost retencji Wariant I Brak piętrzeń w sieci melioracyjnej swobodny odpływ zwg w lecie ok. 100 cm Wariant II Zamknięty odpływ w sieci melioracyjnej od 1 kwietnia zwg. ok. 40 cm zwg po wysokich opadach - 0 cm ok m 3 [Wg Kowalewskiego 2003]

26 Symulacja możliwości ograniczenia rocznego odpływu wody ze zmeliorowanej zlewni nizinnej o powierzchni 45 km 2 Płytki zbiornik o pow. 80 ha 2,07 mln m 3 Eliminacja systemu melioracyjnego na pow. 120 ha 1,97 mln m 3 Eliminacja rowów szczegółowych, piętrzenie cieków podstawowych 1,60 mln m 3 [wg Kowalewskiego 2003]

27 / / / / W skali całego kraju bardzo niekorzystny jest nieprzerwany odpływ wody ze zmeliorowanych obszarów dolinowych, powodowany brakiem urządzeń piętrzących na rowach odwadniających. Oznacza to, że większość siedlisk hydrogenicznych w kraju jest bezcelowo odwadniana w ciągu całego roku. Odpowiednio zorganizowane ograniczanie odpływu z sieci melioracyjnych realizuje się tylko sporadycznie. Tymczasem prawidłowe regulowanie odpływu może m.in. zapewnić egzystencję bogatym biocenotycznie łąkom wilgotnym obecnie coraz rzadszym w kraju. Powszechne jest zaniechanie stosowania naukowych zasad gospodarowania wodą na terenach dolinowych, w tym zasada zatrzymywania wód pozimowych w celu nawodnienia gleby w okresie wiosennego, intensywnego wzrostu roślin oraz zasada maksymalnej akumulacji skąpych zasobów wód w okresie letnim. Rozwój metod czynnej ochrony obszarów wodno-błotnych Cele operacyjne: Rok 2005 STRATEGIA OCHRONY OBSZARÓW WODNO-BŁOTNYCH W POLSCE Ministerstwo Środowiska Przeciwdziałanie bezproduktywnemu odpływowi wód z siedlisk zmeliorowanych. Upowszechnianie metod gospodarowania rolniczego w warunkach wysokiego uwodnienia.

28 7 grudnia 2007 POSTULATY PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY przygotowane na spotkanie z Ministrem Środowiska / / Zmiana polityki melioracji wodnych na prośrodowiskową, wspieranie możliwości hamowania odpływu wody z gleby (zastawki na rowach, nie zbiorniki retencyjne) i odtwarzanie uwodnienia gleb hydrogenicznych, a nie odwadnianie i regulację cieków. Konieczne strategiczne i indywidualne oceny środowiskowe.

29 STRATEGIA GOSPODAROWANIA WODĄ NA OBSZARACH WIEJSKICH - założenia koncepcyjne- ITP 2009 Potrzebne jest regulowanie obiegu wody w zlewni przy szerszym stosowaniu metod nietechnicznych, w tym poprzez wykorzystywanie wszystkich dostępnych form małej retencji, a zwłaszcza retencji gruntowej i glebowej. Dużą rolę w bilansie wodnym zlewni odgrywać może prawidłowa gospodarka rolna i eksploatacja istniejących systemów melioracyjnych. Obecnie na terenie całego kraju funkcjonują odwadniające sieci melioracyjne pozbawione urządzeń piętrzących. Tym samym, z jednej strony znaczne obszary zlewni zagrożone są nadmiernym przesuszeniem wywołanym oddziaływaniem systemów odwadniających, z drugiej zaś szybko spływająca z całego obszaru zlewni woda, kumulując się w krótkim czasie w korytach dużych rzek, stwarza zagrożenie powodziowe.

30 21 czerwca 2010 STANOWISKO PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY W SPRAWIE KONIECZNEJ REFORMY OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ W POLSCE / / Zwiększyć rolę nietechnicznych środków w ochronie przeciwpowodziowej, /../ przez: wspieranie naturalnej retencji poprzez zwiększenie lesistości w zlewniach rzek, zamianę gruntów ornych w trwałe użytki zielone, powstrzymywanie odpływu wód z obszarów zmeliorowanych, ochronę i odtwarzanie mokradeł, renaturyzację uregulowanych cieków, ograniczenie zabrukowywania (uszczelniania) powierzchni ziemi / /

31 Konflikty pomiędzy melioracjami wodnymi i ochroną przeciwpowodziową a ochroną przyrody - przykłady Konflikt Przyczyna Szansa na konsensus Odwodnienia Przerywanie ciągłości wodnych korytarzy ekologicznych Krzewy i drzewa w międzywalach Ograniczenia związane z ochroną przyrody w rejonie wałów przeciwpowodziowych Bóbr Odwadnianie w stopniu powodującym degradację gleb i różnorodności biologicznej Zabudowa hydrotechniczna cieków Podpiętrzanie wód grożących powodzią Niemożność prac renowacyjnych. Podtapianie terenów uprawnych Perforowanie wałów przeciwpowodziowych Duża: podpiętrzanie wody na odcinkach nieprodukcyjnych przez stałe progi podpiętrzanie wody na odcinkach produkcyjnych przez zastawki Duża: Przepławki przy piętrzeniach Osiągalna w przypadku siedlisk nie podlegających ochronie Możliwa zależy od stopnia zagrożenia (rzadkości) siedlisk lub gatunków Możliwa, ale trudno osiągalna: kosztowne upusty na tamach kosztowne zabezpieczenia wałów zgoda na redukcję populacji

32 Podsumowanie W kwestii konieczności wyposażenia rowów melioracyjnych w urządzenia piętrzące stanowisko ochrony przyrody jest zgodne z postulatami melioracji. Zwiększenie retencyjności zlewni jest niezwykle ważne z punktu widzenia ochrony przyrody, stanowi zadanie dla melioracji i jest tożsame z potrzebami nowocześnie rozumianej ochrony przeciwpowodziowej. Systemy drenarskie na gruntach ornych nie mają większego znaczenia dla ochrony cennych siedlisk przyrodniczych; znaczenie takie ma natomiast retencjonowanie wód odpływających z drenów. Wylewy rzek, jak również wysokie poziomy wód gruntowych w dolinach rzecznych są z reguły bardzo korzystne dla różnorodności biologicznej. Roślinność łąk uprawnych może w lecie egzystować przy poziomach wody o wiele wyższych niż obserwowane w ostatnich dekadach.

33 Dziękuję bardzo za uwagę