KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ. Wybrane zagadnienia i metody ochrony zasobów wodnych w Polsce. Informacja. Nr 9

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ Wybrane zagadnienia i metody ochrony zasobów wodnych w Polsce Grudzień 1991 Elżbieta Berkowska Informacja Nr 9

2 - 1 - Rozwój przemysłu, intensyfikacja rolnictwa i wciąż rosnące potrzeby bytowe ludności (pobór wody na cele gospodarki narodowej wynosił w 1980 r hm, a w 1987 r hm, [1]) sprawiły, że w naszym kraju od wielu lat obserwuje się wyczerpywanie zasobów wodnych przy równoczesnym zanieczyszczaniu pozostałych, skromnych już rezerw. Ochrona wód śródlądowych: powierzchniowych i podziemnych oraz środowiska morskiego ujęta jest w ustawie z dnia r. Prawo wodne (Dz.U. 38/74 r. poz. 230 z późn. zm.). Odpowiednie przepisy realizujące tę ustawę mówią o racjonalnym gospodarowaniu zasobami wodnymi, o zakazie naruszania równowagi przyrodniczej i wywoływaniu zmian powodujących nieprzydatność wody dla ludzi, świata roślinnego i zwierzęcego albo gospodarki narodowej. W związku ze wzrastającym zanieczyszczeniem wód powierzchniowych i podziemnych, a także z pogłębiającym się deficytem wodnym, pomimo istniejącej ustawy, od jakiegoś czasu mówi się o stworzeniu nowej, uwzględniającej nowe regiony gospodarki wodnej oparte na systemie zlewni rzecznych (obszar, z którego spływają wody zgodnie ze spadkiem terenu do jednej rzeki). To założenie wydaje się słuszne, gdyż gospodarka wodna powinna być prowadzona zgodnie z bilansem wodnym zlewni, na podstawie którego można określić dyspozycyjną ilość wody dla zaspokojenia potrzeb bytowych ludności, gospodarki komunalnej, przemysłu i rolnictwa. Dla perspektywicznego planowania i realizacji gospodarki wodnej niezbędna jest integracja problemów dyspozycyjności zasobów wodnych wraz z ochroną tychże zasobów przed zanieczyszczeniem. Gospodarka wodna regionu powinna przewidywać: - zaopatrzenie w wodę ludności, przemysłu i rolnictwa, - ochronę przed powodzią, - rozwój gospodarczy regionu, - zapewnienie przepływu nienaruszalnego w rzekach ze względu na biocenozę cieku, - ochronę przed zanieczyszczeniem, - produkcję energii elektrycznej w elektrowniach wodnych, - drogi wodne dla celów żeglugi śródlądowej, - rekreację i wypoczynek.

3 - 2 - I. Ochrona zasobów wodnych pod względem ilościowym Zasobami wodnymi nie gospodaruje się w Polsce efektywnie. Na skutek marnotrawstwa, nieprzemyślanych decyzji (wycinanie lasów, zbyt głębokie melioracje odwadniające, nadmierna eksploatacja torfowisk, osuszanie bagien) i złej gospodarki rolnej traci się większość rezerw wodnych. Ochrona zasobów wodnych nie może się rozminąć z ochroną lasów, gruntów rolnych (zwłaszcza hydrogenicznych), nieużytków bagiennych i torfowisk, tj. z prawidłową gospodarką na tych terenach, które mogą magazynować znaczne ilości wody w zlewni. Ustawa z dnia r. o lasach (nie opublikowana) określa zasady zachowania, ochrony i powiększania zasobów leśnych, pośrednio również i wodnych oraz zasady gospodarki leśnej w nawiązaniu do innych elementów środowiska i gospodarki narodowej. Racjonalną gospodarkę leśną powinno się prowadzić w oparciu o plan urządzania lasu, który uwzględniałby hydrologiczną rolę lasu, utrzymanie równowagi przyrodniczej i powiększanie retencji wodnej. Badania naukowe potwierdzają tezę, że stopień lesistości i rozmieszczenie lasu w zlewni wpływają na kształtowanie się odpływu wód powierzchniowych limitujących dyspozycyjną ilość wody dla celów gospodarczych (gospodarki komunalnej, przemysłu, przetwórstwa rolno-spożywczego, nawodnień, żeglugi śródlądowej, itp.) w najbardziej newralgicznych okresach. Najistotniejszym znaczeniem lasu jest zmniejszenie wartości ekstremalnych przepływu w rzekach, tj. podniesienie niskich stanów wody w ciekach w okresie wegetacji oraz zmniejszenie kulminacji wód powodziowych w czasie roztopów wiosennych. Zalesianie może się okazać w przyszłości z ekonomicznego punktu widzenia lepszą inwestycją niż budowa drogich budowli hydrotechnicznych: jazów, wałów przeciwpowodziowych, śluz, zbiorników wyrównawczych. Ustawa z dnia r. o ochronie przyrody (nie opublikowana) również pozytywnie reguluje zasady ochrony zasobów wodnych, zwłaszcza w odniesieniu do zmiany stosunków wodnych regulacji rzek i potoków na obszarach chronionych i ich otulinach oraz do ochrony użytków ekologicznych takich jak: śródleśnych i śródpolnych "oczek wodnych", naturalnych zbiorników wodnych, bagien i torfowisk. Użytki te stanowią znaczny rezerwuar wodny dla sąsiednich terenów, a także podnoszą walory estetyczne krajobrazu. Zmiany stosunków wodnych, często nieuzasadnione rzeczywistymi potrzebami społecznymi i gospodarczymi danego regionu doprowadziły już do nieodwracalnych zniszczeń w biocenozie, do zniszczenia naturalnych, licznych siedlisk hydrogenicznych, ostoi ptactwa i zwierzyny oraz wielu cennych gatunków roślin.

4 - 3 - Obok metod zwiększenia retencji w makroskali takich jak zalesianie i budowa zbiorników wodnych, istnieje wiele sposobów powiększania zasobów wodnych w profilu glebowym. Pod wpływem zabiegów agrotechnicznych, agromelioracyjnych i przez odpowiednią formę użytkowania terenu przy stosunkowo małych nakładach można zatrzymać znaczne ilości wody w glebie. II. Ochrona zasobów wodnych pod względem jakościowym Przy stale występującym kryzysie wodnym niepokojącym zjawiskiem jest wzrost zanieczyszczeń w wodach powierzchniowych, do których przyczyniają się ścieki komunalne i przemysłowe, spływy powierzchniowe z silnie nawożonych pól i łąk, zasolone wody kopalniane i wody chłodnicze. Wód I klasy czystości (wody o najwyższym stopniu czystości tj. nadające się do zaopatrywania ludności w wodę do picia oraz do hodowli ryb łososiowatych) jest w Polsce niewiele ponad 4%, około 40% stanowią rzeki pozaklasowe [1], nie mieszczące się w żadnych normach. W wyniku przekroczenia granic odporności na zanieczyszczenie zatraciły one zdolność do samooczyszczania. Dla polepszenia stanu wód powierzchniowych niezbędna jest budowa nowych oczyszczalni ścieków (zwłaszcza o trzystopniowym oczyszczaniu), zbiorników retencyjnych, obiektów małej retencji, stopni wodnych i przerzutów wody i ścieków. Jedną z metod utylizacji ścieków ma rolnicze i leśne wykorzystanie ścieków. W leśnych i rolnych oczyszczalniach ścieków można osiągnąć podobne efekty redukcji zanieczyszczeń jak w oczyszczalniach trzystopniowych, natomiast koszty budowy i eksploatacji tych oczyszczalni są niższe od standardowych. Ponadto ścieki np: komunalne, z przetwórstwa rolnospożywczego, gnojowica (bez środków toksycznych, metali ciężkich i bakterii chorobotwórczych), stosowane w dopuszczalnych dawkach mogą stać się źródłem składników pokarmowych dla produkcji roślinnej. Rozwiązanie problemu zanieczyszczeń wód powinno dokonać się w nowej ustawie i poprzez opracowaniu nowych stawek opłat i kar za wprowadzanie ścieków do wód i ziemi oraz za naruszanie warunków, jakim powinny odpowiadać. Obecnie obowiązujące stawki są niewspółmierne do skutków, jakie wywołują ścieki w środowisku wodnym. Opłaty i kary powinny motywować przedsiębiorstwa do zastosowania technologii oczyszczania ścieków i oszczędnego gospodarowania wodą,

5 - 4 - zwłaszcza w drodze wielokrotnego jej wykorzystywania procesach produkcji. III. Wnioski Wzrost zużycia oraz pogarszający się stan sanitarny pozostałych, ograniczonych zasobów wodnych może spowodować spadek poziomu życia ludności, jeżeli w najbliższym czasie nie podejmie się energicznych działań. Dla ochrony zasobów wodnych (pod względem jakościowym i ilościowym) konieczne jest: 1. uchwalenie ustawy o ochronie zasobów wodnych uwzględniającej regiony gospodarki wodnej oparte na systemie zlewniowym, 2. opracowanie nowych stawek opłat i kar za korzystanie z zasobów wodnych i ich zanieczyszczanie, 3. objęcie ochroną istniejących naturalnych zbiorników wodnych i terenów hydrogenicznych, 4. objęcie ochroną lasów i zalesianie nowych obszarów, 5. zwiększenie liczby sztucznych zbiorników retencyjnych i innych budowli hydrotechnicznych, 6. zwiększenie liczby oczyszczalni ścieków, również rolniczych i leśnych, 7. stosowanie prostych zabiegów powiększających retencję wodną w glebie. Wykorzystane źródła: [l]-raport o stanie, zagrożeniu i ochronie środowiska. GUS, 1990r