Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego (wnioski dla Polski)
|
|
- Magdalena Ewa Zawadzka
- 5 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego Wojciech Sieczkowski Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego (wnioski dla Polski) Celem artykułu jest przedstawienie pojęcia racjonalności oraz wskazanie ograniczeń racjonalności udokumentowanych w ekonomii behawioralnej jako podstaw do tworzenia metod behawioralnych mających na celu poprawę jakości decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego. Na podstawie dogłębnej analizy literatury przedmiotu przedstawiono postulat o potrzebie dostosowania wybranych rozwiązań behawioralnych do specyficznych warunków systemu emerytalnego w Polsce. Słowa kluczowe: racjonalność wyborów, zabezpieczenie emerytalne, ekonomia behawioralna, decyzje emerytalne, metody behawioralne. Wprowadzenie System emerytalny można przedstawić jako narzędzie alokacji aktywów w cyklu życia 1. Kierunek reformowania systemów zabezpieczenia emerytalnego powoduje, że znacząco wzrasta rola dozabezpieczenia (doubezpieczenia) emerytalnego 2. Pozostawienie dobrowolności w jakiejkolwiek formie i którejkolwiek części systemu zabezpieczenia emerytalnego łączy się przynajmniej w pewnym stopniu z przeniesieniem odpowiedzialności za poziom zabezpieczenia emerytalnego na indywidualnych uczestników systemu. Tego rodzaju zmiany wymagają przede wszystkim inicjatywy przyszłego beneficjenta w zakresie przystąpienia do konkretnego programu (planu), podejmowania trafnych decyzji oszczędnościowych (inwestycyjnych) i wyboru formy wypłat środków emerytalnych. Rodzą się wówczas wątpliwości dotyczące mechanizmów i jakości podejmowanych wyborów, a zwłaszcza pytanie: czy postępowanie uczestników jest w pełni racjonalne? 1. M. Góra, System emerytalny, Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne. Teoria dla praktyki, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz Warszawa 2005, s
2 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 W literaturze przedmiotu, coraz częściej dostrzega się znaczenie i ważność analizy czynników behawioralnych 3. Wydaje się, że następuje zmiana paradygmatu i do głosu dochodzi założenie, iż konstrukcja wyboru ma istotny wpływ na podejmowane decyzje 4. W tym kontekście istotne jest przede wszystkim dokładne przedstawienie pojęcia racjonalności używanego w ekonomii behawioralnej 5, a następnie rozróżnienie pomiędzy częścią eksplanacyjną (wyjaśnieniem procesów poznawczych, czynników, mechanizmów) oraz częścią preskryptywną (technikami, metodami, narzędziami, interwencjami) ekonomii behawioralnej 6. Celem artykułu jest przedstawienie pojęcia racjonalności oraz wskazanie ograniczeń racjonalności opisanych w ekonomii behawioralnej jako podstaw do tworzenia metod behawioralnych mających na celu poprawę jakości decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego. Na podstawie przeprowadzonego wywodu syntetycznie przedstawiony zostanie katalog metod behawioralnych i postulat potrzeby dostosowania rozwiązań znanych z doświadczeń innych państw do specyfiki polskiego systemu zabezpieczenia emerytalnego Zagadnienie racjonalności a ewolucja nurtu behawioralnego w ekonomii Ekonomia behawioralna nie jest jednolitą szkołą. W historii tego nurtu widoczna jest istotna ewolucja poglądów i wpływ innych nauk społecznych. Esther-Mirjam Sent 8 proponuje wyróżnienie 3. S. Pieńkowska-Kamieniecka, Wybrane aspekty dodatkowego oszczędzania emerytalnego perspektywa behawioralna, Studia Oeconomica Posnaniensia 2017, vol. 5, no. 10, s W. Sieczkowski, Decyzje oszczędnościowe w systemie zabezpieczenia emerytalnego, [w:] Doubezpieczenie społeczne idea i kontynuacja, [red.] M. Kawiński, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2015, s Ekonomia behawioralna nie zakłada, że człowiek jest nieracjonalny. 6. R. Münschner, M. Vetter, T. Scheuerle, A Review and Taxonomy of Choice Architecture Techniques, Journal of Behavioral Decision Making 2015, s Autor proponuje wyraźne rozróżnienie pojęć związanych z ekonomią behawioralną, przedstawione w zestawieniu poniżej. Część eksplanacyjna Część preskryptywna Zastosowania procesy poznawcze, inklinacje, czynniki, mechanizmy techniki, metody, narzędzia, interwencje, rozwiązania doświadczenia pochodzące z reform przeprowadzonych na świecie Pierwsze kryterium to procesy poznawcze, czyli ograniczenia psychiczne i ewentualne błędy, które są przedmiotem interwencji. Drugie to metody behawioralne pogrupowane zgodnie z rodzajem interwencji. Ostatnie to studia przypadków dokumentujących wdrożenie w poszczególnych państwach. W niniejszym artykule dogłębnej analizie została poddana część eksplanacyjna, natomiast syntetycznie zaprezentowano metody (interwencje) behawioralne rekomendowane do ewentualnego zaadaptowania w Polsce. Zastosowania są przedmiotem innych opracowań, cel niniejszej pracy nie wymaga ich powielania por. OECD (2014), OECD Pensions Outlook 2014, OECD Publishing, s W. Sieczkowski, Reforma systemu emerytalnego w Wielkiej Brytanii, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2014, nr 2; M. Szczepański, Wykorzystanie dorobku ekonomii behawioralnej w reformowaniu systemów emerytalnych, Polityka Społeczna 2017, nr 8; S. Pieńkowska-Kamieniecka, Wybrane aspekty, s i W. Sieczkowski, Decyzje oszczędnościowe, op. cit. 8. Esther-Mirjam Sent przedstawia historię rozwoju ekonomii behawioralnej w E.-M. Sent, Behavioral Economics: How Psychology Made Its (Limited) Way Back Into Economics, History of Political Economy 2004, 36 (4), s W literaturze polskiej zwięzłe opracowania stanowią: A. Solek, Ekonomia behawioralna a ekonomia neoklasyczna, Zeszyty Naukowe Polskie Towarzystwo Ekonomiczne 2010, nr 8 i J. Godłów-Legiędź, Ekonomia behawioralna: od koncepcji racjonalności do wizji ustroju ekonomicznego, Ekonomia 2013, nr 4(25). 10
3 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego starej i nowej szkoły. Pierwszy okres to lata 50. i 60. XX wieku, natomiast lata 90. to okres nowej szkoły, ukształtowanej po okresie przejściowym w latach 70. i 80. Ewolucja dokonała się od odrzucenia teorii neoklasycznej do jej uzupełnienia. Zmniejszający się krytycyzm neoklasycznych założeń i metod charakteryzował przejście od pierwszego do drugiego okresu i jest kluczowy dla zrozumienia ewolucji pojęcia racjonalności w ekonomii behawioralnej. Centralnym punktem starej ekonomii behawioralnej jest definicja racjonalności i przekonanie, że ekonomia nie powinna naśladować nauk przyrodniczych. Złożoność zjawisk ekonomicznych prowadziła do odrzucenia idei homo oeconomicus na rzecz ograniczonej racjonalności oraz użycia zwyczajów i abstrakcyjnych, nieformalnych, nieopisanych reguł, których źródeł nikt nie zna. Pojawiło się nawiązanie do dwóch form racjonalności konstruktywistycznej i ekologicznej w odniesieniu do dwóch form indywidualizmu. Racjonalność konstruktywistyczna pochodzi od standardowego modelu nauki Descartes a, który zakłada że jedynie świadomy proces myślenia powinien decydować o kierunku rozwoju społeczeństwa i jego instytucji. Racjonalność ekologiczna lub racjonalny porządek społeczny wynikają z tego, że ludzie działają zgodnie z regułami, których mogą nie potrafić wyartykułować, niemniej które są odkrywalne 9. Korzenie nowej szkoły ekonomii behawioralnej to lata 70. XX wieku 10. W tym wypadku również trudno o jednolitość. Interesującą analogią posługuje się John F. Tomer, który do opisania nurtów szkoły behawioralnej używa obrazu nitek tworzących linę 11. Na samym wstępie należy wyjaśnić, że w nowej ekonomii behawioralnej nie odnajdziemy twierdzenia, jakoby człowiek był irracjonalny. W nurcie tym 9. Historię początków starej szkoły, zwłaszcza jej związków z myślą Friedricha Hayeka, przestawiają R. Frantz i R. Leeson w: Hayek and Behavioural Economics, Palgrave Macmillan UK, London Szerzej na temat myśli Hayeka zob. np. P. Leszek, Interpretacja własności w doktrynie Hayeka: ewolucyjny przypadek usankcjonowany korzyścią, Wrocławskie Studia Erazmiańskie 2009, zeszyt III Content/34392/0007.pdf [dostęp: ]. 10. E.-M. Sent, op. cit., s J.F. Tomer, What is behavioural economics? The Journal of Socio-Economics 2007, no. 36, s ; przedstawia następujące nurty: Herbert Simon (noblista 1978) i szkoła Carnegie: podważali podstawowe założenia racjonalności i egoizmu. George Katona i szkoła Michigan: rozwinęli ekonomię behawioralną, która podkreślała znaczenie psychologii. Psychologia ekonomiczna: odłam ten znacząco czerpie z psychologii poznawczej, w celu urzeczywistnienia zrozumienia myśli ekonomicznej. Przedstawicielami są Colin Camerer, Ernst Fehr, Daniel Kahnemann (noblista 2002), David Laibson, George Loewenstein, Matthew Rabin i Richard Thaler (noblista 2017). Teoria efektywności X Harveya Leibensteina. Przedstawicielami tej szkoły są Shlomo Maital, Morris Altman, Roger Frantz, John Tomer. Kwestionowali twierdzenie, że ludzie maksymalizują własną użyteczność. Postulat egoizmu nie był przez nich podważany. W tej teorii agent jest istotą społeczną, ograniczoną zobowiązaniami społecznymi, normami i konwencjami, identyfikacją i postawą współpracy. Makroekonomia behawioralna: George Akerlof (noblista 2001). Szkoła wywodząca się z koncepcji Keynesa, ale z solidnym gruntem psychologii i socjologii. Teoria ewolucyjna: Nelson Winter, zapożyczenia z biologii, zwłaszcza teorii Darwina o selekcji naturalnej. Finanse behawioralne Jest to stosowana odnoga ekonomii behawioralnej. Ma bardzo silne związki zwłaszcza z psychologią ekonomiczną. Przedstawicielami są Richard Thaler (noblista 2017), Robert Shiller (noblista 2013), Andrew Shleifer, Hersh Shefrin. Ekonomia eksperymentalna: Vernon Smith (noblista 2002) zasadniczo jest to metodologicznie technika, a nie oddzielny nurt badawczy. Pomimo iż wyniki badań wskazują, że decydenci nie są tak racjonalni, jak przewiduje teoria neoklasyczna, to jednak rynki okazują się bardziej wydajne, aniżeli można by się spodziewać przez wgląd na brak racjonalności. 11
4 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 nie ma dążenia do zastąpienia założeń standardowej teorii nowymi 12. Nowa ekonomia behawioralna polega na połączeniu lub uzupełnieniu szkoły neoklasycznej. Powstał nowy model opisania ograniczeń racjonalności, w którym punktem wyjścia jest standard neoklasyczny nie zaś odrzucenie założeń tego modelu 13. Richard Thaler 14 stwierdza na przykład, że wyższość deskryptywna teorii perspektywy nie oznacza, że teorię użyteczności należy odrzucić. Nie ma lepszego narzędzia niż neoklasyczna teoria oczekiwanej użyteczności, aby nauczyć ludzi, jak należy postępować ekonomicznie poprawnie. Nurt behawioralny jedynie pomaga wskazać, jak ludzie zachowują się tak naprawdę. Modele neoklasyczne używają uproszczenia ludzkiego zachowania, redukując je do działania mędrca, pozbawionego emocji, posiadającego wszystkie istotne informacje i będącego w stanie prawidłowo uwzględniać wszystkie zmienne, oszacować prawdopodobieństwo ich wystąpienia i odpowiednio ocenić ich wagi 15. Ekonomia behawioralna zwiększa wydajność przewidywania modeli ekonomicznych przez dostarczenie bardziej realistycznych fundamentów psychologicznych. Nie odrzuca modeli neoklasycznych, a tylko zmienia ich założenia. Założenia te dotyczą zwłaszcza ograniczeń zdolności i mocy obliczeniowej przeciętnego człowieka, siły woli oraz egoizmu 16. W tym miejscu warto zauważyć, że w krytykę ograniczeń ekonomii behawioralnej wkład mają zarówno ekonomiści, jak i psychologowie Zarzuty dotyczą tego, że ekonomia behawioralna to wypadkowa dwóch rewolucji. Po pierwsze, istotną rolę odegrała rewolucja marginalna oraz wyłączenie instytucjonalizmu poza wiodący nurt ekonomii. Dominacja modeli racjonalności z wnioskowaniem statystycznym oraz maksymalizacją użyteczności oznacza, że w porównaniu z nimi wszelkie odstępstwa są traktowane jako porażka umysłu ludzkiego, błąd polegający na braku zastosowania racjonalnych zasad myślenia i wnioskowania 19. Po drugie, w połowie XX wieku popularne w psychologii stało się odejście od behawiorystycznego postrzegania człowieka (automatyzm: bodziec reakcja) na rzecz rozwoju teorii poznawczych, opartych o wizje człowieka jako jednostki przetwarzającej informacje. Rozwojowi ekonomii behawioralnej towarzyszyło więc, paradoksalnie, odejście od behawioryzmu w psychologii 20. Lata 70. XX wieku to rozwój psychologii poznawczej, a także teorii różnic indywidualnych, czerpiących z metod psychometrycznych. W nowej ekonomii behawioralnej zauważa się, że stosowanie różnych heurystyk (skrótów) jest bardzo pomocne i bardzo często skuteczne. Niemniej jednak niekiedy zawodzi oraz w sposób 12. Zob. np. R.H. Thaler, H.M. Shefrin, An Economic Theory of Self-Control, Journal of Political Economy 1981, 89, 2 April, s oraz wiele innych. 13. E.-M. Sent, op. cit, s R.H. Thaler, Quasi Rational Economics, Russell Sage Foundation, New York 2000, s O.S. Mitchell, S.P. Utkus, Pension design and structure: new lessons from behavioral finance, Oxford University Press, Oxford 2004, s C.F. Camerer, G. Loewenstein, Behavioral economics Past, Present, Future, Princeton University Press, Princeton Oxford,2004, s J. Godłów-Legiędź, op. cit. 18. D.G. Goldstein, G. Gigerenzer, Models of ecological rationality: The recognition heuristic, Psychological Review 2002, vol. 109, no. 1, s K. Fiedler, M. von Sydow, Heuristics and Biases: Beyond Tversky and Kahneman s (1974) Judgment under Uncertainty, [w:] M.W. Eysenck, D. Groome, Cognitive Psychology: Revisiting the Classical Studies, Sage, Los Angeles London 2015, s J. Godłów-Legiędź, op. cit., s
5 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego przewidywalny odbiega od założeń racjonalności. Do opisu takiego regularnego, ale nieracjonalnego postępowania proponowane jest określenie quasi-racjonalny 21. Można zatem stwierdzić, iż behawioralne podejście zakłada bardziej realistycznie, że każdy podmiot ekonomiczny musi podejmować decyzje bez dostępu do pełnej informacji, ma ograniczone zdolności poznawcze i jest podatny na błędy w myśleniu i działaniu, aczkolwiek jego działanie jest regularne i przewidywalne, choć niedoskonale racjonalne. 2. Główne ograniczenia racjonalności udokumentowane teoretycznie w ekonomii behawioralnej Neoklasyczna teoria podejmowania decyzji jest oparta na koncepcji oczekiwanej użyteczności. Jest to teoria normatywna, która wskazuje działania służące maksymalizacji funkcji użyteczności, lecz nie opisuje zachowań w danych sytuacjach 22. Vilfredo Pareto, zamiast szukać obiektywnych mierników użyteczności, utożsamiał subiektywne preferencje z dokonywanymi wyborami 23. Teoria użyteczności zdominowała nauki ekonomiczne ze względu na prawdziwie racjonalne zachowanie w warunkach niepewności. W odróżnieniu od modelu neoklasycznego model behawioralny zakłada, że ludzie dla wygody lub z powodu ograniczeń poznawczych korzystają ze skrótów myślowych. Jednostki podejmują decyzje w oparciu o niepełną informację i ograniczoną zdolność ich przetwarzania. Dlatego też ludzie nie dążą do maksymalizacji swojej użyteczności, a wystarczy im zwykle uzyskanie satysfakcjonującego poziomu użyteczności 24. W opisie intuicyjnej oceny prawdopodobieństwa w warunkach niepewności Daniel Kahneman i Amos Tversky 25 odwołują się do heurystyk. Punktem wyjścia dla tych badaczy była teoria neoklasyczna, której wybrane założenia zostały zanegowane. 26 Autorzy podważyli aksjomaty przechodniości i zauważyli odchylenia od racjonalności zakładanej w teorii neoklasycznej Heurystyki poznawcze Kahneman i Tversky używają trzech heurystyk 27 : reprezentatywności, dostępności i zakotwiczenia. Heurystyki to uproszczenia w oszacowaniu bardziej złożonych problemów, metody podejmowania decyzji w warunkach niepewności i ryzyka R.H. Thaler, op. cit., s A. Solek, Ekonomia behawioralna, s Ibidem, s Ibidem, s To właśnie tych autorów wskazuje się jako prekursorów ekonomii behawioralnej, jednakże w świetle przedstawionego wcześniej zarysu ewolucji tej dyscypliny mogą być oni uznani jedynie za prekursorów odrodzenia nowej szkoły. 26. D. Kahneman, A. Tversky, Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk, Econometrica 1979, 47(2), March, s D. Kahneman, A. Tversky, Judgment under uncertainty: Heuristics and biases, Science 1974, vol. 185, no P. Bańbuła, Oszczędności i wybór międzyokresowy podejście behawioralne, Materiały i Studia Narodowy Bank Polski 2006, z s
6 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 Tabela 1. Podstawowe heurystyki poznawcze Heurystyka Pole zastosowania Opis Przykłady Reprezentatywności (representativeness) Oceny prawdopodobieństwa przynależności przypadków do jakiejś kategorii Heurystyka ta pozwala na dostrzeganie trendów w losowych sekwencjach zdarzeń. Prowadzi ona do następujących błędów: 1) niewrażliwość na wyjściowe prawdopodobieństwo uzyskania wyników, 2) niewrażliwość na wielkość próby, 3) błędne rozumienie szansy, 4) niewrażliwość na realne możliwości prognostyczne, 5) iluzja poprawności, 6) błędne rozumienie zjawiska regresji. Ludzie wyciągają wnioski z przeszłych wydarzeń w celu oszacowania prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń podobnych. Naiwna ekstrapolacja pozwala np. traktować przeszłe wyniki funduszy inwestycyjnych jako predykator przyszłych zysków. Ludzie zawyżają niskie prawdopodobieństwa i zaniżają umiarkowane i wysokie prawdopodobieństwa. Dostępności (availability) Pamięciowe oceny częstości lub prawdopodobieństwa Jest uproszczoną metodą oceny prawdopodobieństwa, narażoną na następujące błędy: 1) obciążenia wynikające z łatwości przypomnienia; 2) obciążenia wynikające z efektywności wyszukiwania; 3) obciążenia wynikające z możliwości wyobraźni.pamięciowe oceny częstości lub prawdopodobieństwa Przeszacowanie ryzyka, które można łatwo sobie przypomnieć. Ludzie przeszacowują prawdopodobieństwo, jeżeli informacja dotycząca podobnego wydarzenia jest łatwo dostępna. Na przykład wybór produktu oszczędnościowego lub funduszu inwestycyjnego może być oparty o niepełną lub błędną informację, która jest dostępna przypadkowo. Zakotwiczenia i dopasowania (anchoring and adjustment) Ilościowe oszacowania na jakiejś skali Obliczenia kosztu są zniekształcane przez wartość początkową. Błędy wynikające z niej to: 1) niewystarczające dopasowanie; 2) obciążenia w szacowaniu łącznych i rozłącznych zdarzeń.ilościowe oszacowania na jakiejś skali Zakotwiczenie dotyczy tego, że różne alternatywy nie są postrzegane jako jedna całość (np. ocena zmiany odnośnie całego bogactwa), tylko jako zyski lub straty odnośnie jakiegoś mentalnego benchmarku lub punktu odniesienia opartego o własne doświadczenia (efekt kadrowania / oprawy). Heurystyka zakotwiczenia wpływa na zachowania inwestycyjne i decyzje oszczędnościowe przynajmniej w trzech aspektach: w sposobie inwestowania (wybór aktywów), w wielkości i rozmiarze inwestycji, w oszacowaniu oczekiwanej sytuacji emerytalnej w odniesieniu do sytuacji rodziców. Źródło 29 : opracowanie własne na podstawie: K. Fiedler, M. von Sydow, Heuristics and Biases: Beyond Tversky and Kahneman s (1974) Judgment under Uncertainty, [w:] M.W. Eysenck, D. Groome, Cognitive Psychology: Revisiting the Classical Studies, Sage, Los Angeles London 2015, s. 147 i N. Brunhart, Individual Financial Planning for Retirement: Empirical Insights from the Affluent Segment in Germany: Contributions to Economics, Psychica Verlag (Springer), Heidelberg, K. Fiedler, M. von Sydow, op. cit., s
7 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego Należy zauważyć, że takie rozumienie heurystyk i wypaczeń jest postrzegane jako błędne jedynie w odniesieniu do racjonalności konstruktywistycznej 30. Takie spojrzenie spotyka się z krytyką w literaturze przedmiotu. Na przykład Daniel Goldstein i Gerd Gigerenzer uważają, że heurystyki są racjonalne, albowiem pozwalają na podejmowanie decyzji na podstawie ograniczonych informacji 31. Wysiłek uwagi jest najważniejszym przejawem woli 32. Ludziom biednym lub postrzegającym siebie jako biednych, trudniej jest oszczędzać. Wynika to z ograniczeń zasobu, jakim jest siła woli 33. Uwzględniając ograniczenie tego zasobu, należy uznać, iż heurystyki stanowią w istocie bardzo ekonomiczne rozwiązanie dla skomplikowanych czynności 34. Tabela 1. zawiera prezentację podstawowych heurystyk poznawczych wraz z opisem i przykładami Teoria perspektywy Teoria perspektywy jest złożona z dwóch części. Pierwsza z nich dotyczy odniesienia do stanu posiadania, jako punktu referencyjnego. Pierwsza część omawia, jak postrzegane są zyski i straty. Teoria perspektywy jest teorią podejmowania decyzji w warunkach niepewności, która podkreśla istotność sytuacji wyjściowej (status quo) oraz punkty odniesienia dotyczące preferencji i wyborów. Najważniejszym wnioskiem teorii perspektywy jest to, że ludzie inaczej postrzegają i wartościują zyski aniżeli straty. Główna implikacja pierwszej części teorii perspektywy z punktu widzenia zabezpieczenia emerytalnego jest taka, że decydent przedkłada mniejszy, lecz pewny zysk nad podjęcie ryzyka, pomimo takiej samej wartości oczekiwanej 35. Z drugiej strony, fakt że funkcja jest bardziej stroma w zakresie strat, oznacza silniejsze odczuwanie strat, niż zysków. Rysunek 1. przedstawia wykres pierwszej części teorii perspektywy. Druga część teorii perspektywy dotyczy subiektywnych wag przypisywanych prawdopodobieństwu. Bardzo nieprawdopodobne zdarzenia są przeceniane. Natomiast zdarzenia bardzo prawdopodobne są niedoceniane 36. Piotr Zielonka podkreśla, że funkcja wag decyzyjnych to ilustracja oceny prawdopodobieństw, którym przypisywane są subiektywne wagi, transformujące wartości prawdopodobieństwa w trakcie procesu podejmowania decyzji w warunkach ryzyka 37, 30. Nurt ten sprowadza wszelki, dający się odkryć, porządek społeczny do świadomego projektu człowieka, a jego zwolennicy wychodząc z przeświadczenia, iż umysł ludzki posiada wiedzę i zdolności rozumowania niezależne od doświadczenia dostrzegają we wszelkich osiągnięciach człowieka dzieło ludzkiego umysłu. Za: P. Leszek, op. cit., s D.G. Goldstein, G. Gigerenzer, Models of ecological rationality: The recognition heuristic, Psychological Review 2002, vol. 109, no. 1, s H.M. Shefrin, R.H. Thaler, The Behavioral Life-Cycle Hypothesis, [w:] R.H. Thaler, Quasi-Rational Economics, s S. Mullainathan, R.H. Thaler, Behavioral economics, NBER Working Paper 2000, 7948, s S. Benartzi, R. Thaler, Heuristics and Biases in Retirement Savings Behavior, Journal of Economic Perspectives 2007, 21(3), , s A. Solek, op. cit., s. 25. Ma to również związek z efektem posiadania (endowment effect). 36. M. Czerwonka, B. Gorlewski, Finanse behawioralne. Zachowania inwestorów i rynku, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012, s. 45. Prawdopodobieństwo dożycia emerytury może być niedoszacowane, a oczekiwanie świadczenia pracy przeszacowane. 37. P. Zielonka, Giełda i psychologia, CeDeWu, Warszawa 2012, s
8 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 Rysunek 1. Krzywa wartości dla zysków i strat wg Kahnemana i Tversky ego 1 v (x) 0,5 x (zysk) -1-0,5 0 0,5 1-0,5-1 Źródło: P. Zielonka, Efekt dyspozycji a teoria perspektywy, Decyzje 2005, nr 3, s. 59. Rysunek 2. Funkcja wag decyzyjnych wagi decyzyjne funkcja wag prawdopodobieństwo Źródło: P. Zielonka, Efekt dyspozycji a teoria perspektywy, Decyzje 2005, nr 3, s. 59. a nie oszacowania prawdopodobieństwa jako takiego. Zdaniem Adriana Solka w teorii perspektywy użyteczność nie zależy od rzeczywistego prawdopodobieństwa, ale właśnie od wagi decyzyjnej, czyli subiektywnego odwzorowania wartości. Rysunek 2. przedstawia funkcję wag decyzyjnych. 16
9 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego Wnioski przedstawione powyżej mają znaczenie dla podejmowania decyzji oszczędnościowych, albowiem oszczędzanie w kapitałowych programach emerytalnych o formule zdefiniowanej składki niemal nierozerwalnie związane jest z koniecznością podejmowania ryzyka związanego z inwestowaniem składek 38. Niechęć do podejmowania ryzyka może powodować niechęć do rozpoczęcia oszczędzania. W świetle teorii perspektywy nietrudno wytłumaczyć preferencję do oszczędzania na lokatach bankowych zamiast w ryzykownych funduszach inwestycyjnych. Wielkość potencjalnych zysków jest postrzegana znacznie niżej od rozmiaru potencjalnej straty Samokontrola David Laibson i jego współautorzy 39 zaznaczają, że ludzie muszą sprostać dwóm wyzwaniom: podejmowania dobrych decyzji a następnie ich przestrzegania. Po pierwsze, zawyżona jest ocena wyrafinowania podejmowanych decyzji. Po drugie, istnieje założenie, że intencje i czyny są równoznaczne. Wielu ludzi przypisuje wagę procesowi samokontroli. Jest ona pożądana i wielu ludziom jej brakuje. Ludzie planują mądrze inwestować, a następnie odkładają wykonanie tego planu. 40 Homo oeconomicus po rozwiązaniu problemu decyzyjnego w celu podjęcia optymalnego wyboru wypełnia swoje postanowienia bez przeszkód. Natomiast ludzie niekiedy nie dają rady tego dokonać ze względu na ograniczenia silnej woli. Brak pełnej samokontroli jest istotny z punktu widzenia planowania emerytalnego z wielu przyczyn. Brunhart wymienia niektóre z nich 41 : Samokontrola jest wytłumaczeniem, dlaczego istnieje różnica pomiędzy tym, co ludzie uważają, że powinni robić, a tym, co tak naprawdę robią. Brak samokontroli jest widoczny w rozbieżności między tymi zmianami, które deklarują, a tymi, które wdrażają. Samokontrola jest tym trudniejsza, im niższy poziom dochodów. Oszczędzanie jest luksusem dla biednych. Rozwój teorii poznawczych w psychologii przyczynił się do rozwoju teorii dualistycznych i metafory umysłu jako systemu przetwarzania informacji 42. Pierwszą systematyczną próbę formalnego przedstawienia tej koncepcji w ekonomii podjęli Richard Thaler i Hersh Shefrin 43. Autorzy wprowadzili samokontrolę do formalnego modelu decyzji międzyokresowych, proponując modelowo człowieka jako organizację z planującym i wieloma wykonawcami. Niespójność preferencji spowodowana jest niecierpliwością i samolubnością wykonawców. Najważniejszym zastosowaniem tego 38. Istnieją produkty oszczędnościowe o charakterze lokat bankowych, aczkolwiek niska stopa procentowa oznacza iż nie są one najodpowiedniejszym (choć prawdopodobnie są najbezpieczniejszym) sposobem oszczędzania długoterminowego. 39. D.I. Laibson, A. Repetto, J. Tobacman, R.E. Hall, W.G. Gale, G.A. Akerlof, Self-Control and Saving for Retirement, Brookings Papers on Economic Activity 1998, no. 1, s G.A. Akerlof, Procrastination and Obedience, The American Economic Review, vol.ume 81, Issue 2, Papers and Proceedings of the. Hundred and Third Annual Meeting of the American Economic Association May 1991, 1 19, s N. Brunhart, Individual Financial Planning for Retirement: Empirical Insights from the Affluent Segment in Germany: Contributions to Economics, Psychica Verlag (Springer), Heidelberg 2008, s E-M. Sent, op. cit., s R.H. Thaler, H.M. Shefrin, An Economic Theory, s
10 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 modelu jest badanie zachowań oszczędnościowych. Hipotezy stawiane na ich podstawie różnią się znacznie od hipotez dochodu permanentnego i cyklu życia 44. W koncepcji Keitha Stanovicha i Richarda Westa 45 poznanie ludzkie opiera się na dualnym systemie operacyjnym (System 1 i System 2). W tej koncepcji w danym momencie można zastosować automatycznego pilota, czyli heurystyczny System 1, który używany jest codziennie do prostszych zadań, lub w pełni racjonalnego (ale raczej leniwego) kontrolera w Systemie 2, którego można użyć do trudniejszych zadań i którego aktywacja wymaga skupienia i uwagi. Ludzie zachowują się tak, jak gdyby posiadali dwa zestawy wzajemnie niespójnych preferencji. Myślenie i motywacja, a w konsekwencji ludzkie zachowanie, są wynikiem nierozerwalnej hybrydy tych dwóch systemów. To wymaga wysiłku. System 1 może być zaprezentowany jako racjonalny w sensie neoklasycznym, System 2 ma skłonność do impulsywności. Warto zauważyć, że propozycja ta poddawana jest krytyce zarówno przez ekonomistów, jak i psychologów 46. Sama wiedza na temat zabezpieczenia emerytalnego, a nawet deklarowane chęci oszczędzania nie są wystarczające. Niezbędne są odpowiednie sposoby zobowiązania (a nawet przymusu), które przełożą świadomość i konieczność działania na konkretne działanie Księgowanie mentalne (umysłowe) Ważnym założeniem w teorii neoklasycznej jest wymienialność (fungibility) różnych form pieniądza. System kont mentalnych nie zgadza się z zasadą pełnej substytucyjności 48. Prostą metodą wskazania, jak ludzie zachowują się odnośnie różnych form dochodu i majątku jest założenie, że ludzie stosują system kont mentalnych (umysłowych). Księgowanie mentalne 49 lub system kont mentalnych 50, zakłada, że ludzie różnie postrzegają dochód bieżący (current income I/C), oszczędności bieżące (current assets A) i dochód przyszły (future income F). Krańcowa skłonność do konsumpcji jest najwyższa dla konta I/C, pośrednia dla A i najmniejsza dla konta F 51. Księgowanie mentalne ma związek z efektem oprawy (framing effect) 52. Thaler wymienia następujące zasady, których przestrzegają gospodarstwa domowe Ibidem, s Szczegółowy przegląd literatury dotyczącej tej koncepcji można znaleźć w: J. Evans, In two minds: Dual- -process accounts of reasoning, Trends in Cognitive Sciences 2003, 7(10), October. 46. K. Fiedler, M. von Sydow, op. cit., s. 146, N. Brunhart, op. cit., s P. Bańbuła, Oszczędności i wybór międzyokresowy podejście behawioralne, Materiały i Studia. Narodowy Bank Polski 2006, z. 208, s R.H. Thaler, Mental Accounting and Consumer Choice, Marketing Science, 1985, 4(3), s R.H. Thaler, Mental Accounting Matters, Journal of Behavioral Decision Making 1999, 12(3), s R.H. Thaler, Saving, Fungibility and Mental Accounts, Journal of Economic Perspectives 1990, vol. 4 No 1 Winter, s D. Kahneman, A. Tversky, Rational Choice and the Framing of Decisions. The Journal of Business 1986, 59, s Dobre tłumaczenie tego terminu zaproponował M. Szczepański: formatowanie lub kadrowanie, zob.: M. Szczepański, op. cit., s R.H. Thaler, Saving, s
11 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego Tabela 2. Zestawienie kont mentalnych Konto Zasada Implikacja Bieżące (Current) Nie żyj ponad stan. Konsumpcja przesadnie podąża za dochodem. Oszczędności (Assets) Trzymaj zaskórniaki i używaj tylko w razie konieczności. To konto jest niewielkie. Przyszłe (Future) Oszczędzaj na emeryturę tak, aby jak najmniej wymagać samokontroli. Większość oszczędności emerytalnych nie jest dobrowolna. Ludzie nie traktują zasobów emerytalnych tak samo jak innych. 54 Źródło: opracowanie własne na podstawie: R.H. Thaler, Saving, Fungibility and Mental Accounts, Journal of Economic Perspectives 1990, vol. 4 No 1 Winter, s Zdaniem Thalera 55 księgowanie umysłowe (mentalne) jest zbiorem działań poznawczych wykorzystywanych przez gospodarstwa domowe do organizowania, ewaluacji i kontroli działań finansowych. Ludzie mają po prostu pewne utarte przyzwyczajenia 56. Krańcowa skłonność do konsumpcji premii uznaniowych i nagród jest niższa od konsumpcji regularnego dochodu. Racjonalny człowiek spodziewa się premii, więc powinien traktować ją jako zwykły dochód, a nie coś specjalnego. Jednakże tak nie jest. Dlatego premie mogą stanowić doskonały sposób na zasilenie konta emerytalnego, o ile sprzyjają ku temu pozostałe warunki systemowe Wybory międzyokresowe Wybory międzyokresowe to decyzje dotyczące wyborów kosztów i korzyści występujących w różnym czasie. Wybory te są istotne i powszechne 57. Zgodnie ze standardową teorią ekonomii wszyscy ludzie podejmujący decyzje dyskontują wykładniczo 58. Ponadto, decyzje powinny być spójne w czasie. Ekonomicznie racjonalne jest założenie wykładniczego obniżenia wartości o taki sam procent w kolejnych jednostkach czasu. Ludzie powinni podejmować decyzje międzyokresowe w taki sposób, aby ich korzyść równa była zdyskontowanemu zyskowi z oprocentowania. Sprzeczne ze standardową teorią dyskontowanie niewykładnicze oznacza, że przy założeniu dodatniej stopy zwrotu w długim okresie postrzegana wartość dochodu przyszłego jest znacznie mniejsza niż w przypadku obliczenia wartości przy użyciu dyskontowania wykładniczego, a tym samym istotnie mniej atrakcyjna 59. Subiektywna funkcja dyskonta ma zwykle kształt hiperboli, co oznacza, że oszacowana wartość wypłaty jest odwrotnie proporcjonalna do czasu oczekiwania na nią. Funkcje hiperboliczne implikują stopy dyskonta, które zmniejszają się wraz z oddaleniem 54. Ibidem, s R.H. Thaler, Mental Accounting Matters, s H.M. Shefrin, R.H. Thaler, The Behavioral Life-Cycle, s S. Frederick, G. Loewenstein, T. O Donoghue, Time Discounting and Time Preference: A Critical Review, [w:] Advances in Behavioural Economics, [red.] C.F. Camerer, G. Loewenstein, M. Rabin, Russell Sage Foundation NY, University Press Princeton and Oxford, Princetown2004, s N. Brunhart, op. cit. s Dlatego zastosowanie kalkulatorów emerytalnych i prezentacji informacji z wykorzystaniem określonych prognoz wydaje się więc mieć potencjalny wpływ na podejmowane wybory. W ten sposób pomaga się ludziom dokonać skomplikowanych obliczeń. 19
12 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 wydarzenia w czasie. Wydarzenia bliżej teraźniejszości są dyskontowane przy użyciu wyższej stopy dyskonta niż te z przyszłości 60. Rysunek 3. Wykresy funkcji dyskonta: wykładniczej, hiperbolicznej i quasi-hiperbolicznej 0.8 Exponential Value of discount function Hyperbolic Quasi-hyperbolic Źródło: D.I. Laibson, A. Repetto, J. Tobacman, R.E. Hall, W.G. Gale, G.A. Akerlof, Self-Control and Saving for Retirement, Brookings Papers on Economic Activity 1998, no. 1, s. 97. Year W celu ułatwienia obliczeń często używa się wykresu quasi-hiperbolicznego. Quasi-hiperboliczna funkcja jest wygodnym uproszczeniem, które pozwala zachować hiperboliczność, a jednocześnie ułatwia modelowanie i dalsze analizy. Prowadzi to do wniosku, że dyskontowanie niewykładnicze powoduje istotny problem samoregulacji zachowania związanego z zabezpieczeniem emerytalnym. Modele niewykładnicze wskazują na niespójność preferencji w czasie 61. Ludzie przypisują tym większą wagę dobrobytowi krótkoterminowemu, im jest on bliżej 62. Strotz 63 jako pierwszy rozpatrywał alternatywne modele dyskontowania niewykładniczego. Zauważył, że w każdym wypadku niewykładniczego dyskontowania człowiek oznacza się niespójnością preferencji w czasie. 60. D.I. Laibson, A. Repetto, J. Tobacman, R.E. Hall, W.G. Gale, G.A. Akerlof, op. cit., s Laibson, D., et al. Self-Control op. cit. str T. O Donoghue, M. Rabin, Procrastination in Preparing for Retirement, [w:] Behavioral Dimensions of Retirement Economics, ed H. Aaron. Washington D.C.: The Brookings Institute, 1999 str S. Frederick, G. Loewenstein, T. O Donoghue, op. cit., s
13 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego W związku z tym, człowiek stosować może dwie strategie radzenia sobie z ową niespójnością. Są to strategia zobowiązania (precommitment), przejawiająca się przystępowaniem do rozmaitych inicjatyw oszczędnościowych, oraz strategia ciągłego planowania. W przypadku strategii ciągłego planowania osoba o niespójnych preferencjach może być: naiwna (naive), czyli wierząca, że jej przyszłe preferencje będą takie same jak obecne lub wyrafinowana (sophisticated) świadoma, że zmienią się jej preferencje i poprawnie przewidująca zmianę w czasie 64. Jednakże zgodnie z błędem prognozy (projection bias) ludzie być może wiedzą, że nastąpią zmiany, ale systematycznie zaniżają ocenę rozmiaru tych zmian 65. Shefrin i Thaler 66 omawiają rozbieżność pomiędzy zamiarami a czynami. Istnieje pewna grupa ludzi, którzy prawdopodobnie zdają sobie sprawę, że powinni więcej oszczędzać na emeryturę, ponadto deklarują taki zamiar, jednakże albo odkładają decyzję na potem (prokrastynacja), albo nie wiedzą, co mają zrobić i nie podejmują żadnej decyzji, uznając, że jakoś to będzie (inercja, myopia). Podejście takie dotyczy zwłaszcza zadań nieprzyjemnych, co w rezultacie oznacza odroczenie zmiany 67. Zdaniem Brunhart dyskontowanie hiperboliczne z punktu widzenia planowania emerytalnego jest ważne z dwóch względów 68 : Po pierwsze, ludzie przeszacowują wartość konsumpcji dzisiaj, tym samym poziom konsumpcji jest zbyt wysoki. Po drugie, perspektywa długoterminowa nie wpływa znacząco na zachowanie ludzi, albowiem wartość odroczonej konsumpcji jest postrzegana jako niższa od dyskontowania wykładniczego. Preferencja teraźniejszości w połączeniu z niedoszacowaniem wartości odroczonej konsumpcji przekłada się na krótkowzroczność i obniżoną motywację oszczędzania. W efekcie ludzie nie doceniają wartości oszczędzania długoterminowego w celach emerytalnych. 3. Postulat dostosowania wybranych rozwiązań behawioralnych w Polsce Gdyby ludzie byli w pełni racjonalni, to znaczy postępowali zgodnie z teorią maksymalizacji i optymalizacji oraz myśleli zgodnie z regułami wnioskowania statystycznego, wówczas żadne zachęty czy to podatkowe, czy informacyjne nie byłyby potrzebne. Ludzie bowiem sami dobrze wiedzieliby, ile potrzebują i w jaki sposób zaoszczędzić. Nie mieliby też żadnych trudności w realizacji swoich zamierzeń. Jeżeli rozluźnione jest założenie pełnej racjonalności, to uproszczenie sposobu, w jaki podejmowane są decyzje, prawdopodobnie ma wpływ na ich jakość. Na podstawie mechanizmów przedstawionych w części zasadniczej artykułu zostały opracowane metody oddziaływania i stymulacji 64. Ibidem, s Ibidem, s H.M. Shefrin, R.H. Thaler, An Economic Theory 67. N. Brunhart, op. cit. s Ibidem, s
14 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 dozabezpieczenia emerytalnego 69. Na szczególną uwagę w tym miejscu zasługuje wyszczególnienie kategorii i technik architektury wyboru (metod behawioralnych). Tabela 3. Kategorie i techniki architektury wyboru Kategoria Technika Przykłady A1 Tłumaczenie informacji upraszczanie, kadrowanie / (oprawianie) ale też używanie prostego języka dawanie przykładów (np. kampanie informacyjne, dostarczanie czytelnych i jasnych A2 Uwidacznianie informacji A. Informowanie wyciągów z kont oszczędnościowych, kalkulatory decyzji i prognozy emerytalne) B. Struktura decyzji C. Wspomaganie decyzji A3 Wskazanie społecznych punktów odniesienia B1 Zmiana opcji domyślnej B2 Zmiana poziomu wysiłku wymaganego do podjęcia decyzji B3 Zmiana zasięgu lub zestawu opcji B4 Zmiana konsekwencji opcji C1 Dostarczenie przypomnień C2 Ułatwienie wypełnienia podjętych zobowiązań odniesienie do norm deskryptywnych, opinii liderów / autorytetów (też np. ukazanie koszyka dostępnych świadczeń przy danym poziomie emerytury) ustawienie opcji w przypadku braku aktywnego podjęcia decyzji, zastosowanie konieczności podjęcia decyzji (np. zapis automatyczny lub przyspieszony) podniesienie albo obniżenie fizycznego lub finansowego wysiłku (np. automatyczna eskalacja składek, upraszczanie formalności) zmiana kategorii, zmiana pogrupowania opcji (np. ustalenie strategii inwestycyjnej) połączenie decyzji z zyskiem lub kosztem, zmiana konsekwencji społecznych podejmowanych decyzji (np. premia na start) komunikacja wsparcie samo-zobowiązań lub publicznych zobowiązań (np. umożliwienie wpłat bezpośrednio z listy płac) Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Münschner, M. Vetter, T. Scheuerle, A Review and Taxonomy of Choice Architecture Techniques, Journal of Behavioral Decision Making 2015, DOI: /bdm.1897, s. 1. Architektura wyboru powinna pozwalać na uproszczenie procesu decyzyjnego. Dostęp do informacji powinien być prosty, a sama informacja przejrzysta i łatwa do zrozumienia (np. wyniki funduszy, prognozy emerytalne, kalkulatory świadczeń). Mechanizmy wspomagające utrzymanie postanowień ustalone (np. zlecenie stałe lub polecenie zapłaty zamiast dowolnych wpłat może po prostu przypomnieć o swoim własnym postanowieniu). Wtedy podejmowanie decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego będzie łatwiejsze, a realizacja celu bardziej prawdopodobna. Architektura wyboru odnosi się do idei, że zmiany w otoczeniu decyzyjnym mogą wpłynąć na decyzje podejmowane przez jednostki, przy zachowaniu wolności wyboru. Podejście to zmienia 69. Więcej na temat architektury wyboru zob. m.in.: S. Pieńkowska-Kamieniecka, Automatyczne plany emerytalne w systemie dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego przesłanki tworzenia i funkcjonowania, [w:] Doubezpieczenie społeczne idea i kontynuacja, [red.] M. Kawiński, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2015; W. Sieczkowski, Decyzje oszczędnościowe, op. cit. 22
15 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego zachowanie bez zabraniania innych opcji, jak również bez istotnych zmian pozostałych zachęt ekonomicznych 70. Nie ulega jednak wątpliwości, że w analizie skuteczności i efektywności działań mających na celu zachęcanie do zwiększania dozabezpieczenia należy, obok metod behawioralnych, brać pod uwagę czynniki klasyczne, od fiskalnych (ulgi podatkowe i dopłaty), poprzez te dotyczące poziomu wiedzy uczestników, aż po te dotyczące sposobu przekazywania informacji emerytalnej i tzw. marketingu społecznego 71. Należy podkreślić, że na wybory wpływa szereg czynników wymienionych powyżej, a ich wzajemne relacje są nierozerwalne (chociażby z powodów metodologicznych). Ponadto należy zauważyć, że choć procesy poznawcze są w głównej mierze takie same na całym świecie, to decyzje emerytalne nie są podejmowane w próżni. Punktem odniesienia jest bazowa część systemu zabezpieczenia emerytalnego 72. Jeżeli zostało przyjęte założenie, że wpływ na jakość decyzji ma architektura wyboru, to tym bardziej system bazowy musi mieć istotny wpływ na podejmowane decyzje, jako jeden z podstawowych determinantów poziomu zabezpieczenia emerytalnego. Problem optymalizacji oszczędności jednostki musi uwzględniać wszystkie źródła dochodu, a także oczekiwania wobec podmiotów ekonomicznych dostępnych na rynku (państwo, pracodawca i gospodarstwa domowe) 73. Reforma systemu emerytalnego w Wielkiej Brytanii nie tylko wprowadziła zapis automatyczny, ale również uprościła system bazowy 74. Nowozelandzki system bazowy New Zealand Supperannuation (NZS) jest powszechnie uznawany za jeden z najprostszych w OECD. Nie ma testów dochodowych, historii składek, jedynie prosty wymóg rezydencji. Struktura Kiwi Savera jest prosta, podobnie jak NZS 75. To w tych państwach skutecznie wprowadzono automatyczny zapis do kapitałowych programów emerytalnych. Z kolei wprowadzenie automatycznego zapisu we Włoszech nie zaowocowało tak pozytywnymi rezultatami 76. Dlatego należy postulować dostosowanie znanych rozwiązań do systemu zabezpieczenia emerytalnego w Polsce Autorzy zauważają wprost, że żadne formy obowiązkowości lub klasyczne zachęty ekonomiczne nie stanowią architektury wyboru; zob. R.H. Thaler, C. Sunstein, The Nudge, Yale University Press, New Haven 2008, s. 6; R. Münschner, M. Vetter, T. Scheuerle, op. cit., s T. Crossley, C. Emmerson, C. Leicester, Raising Household Saving, Institute For Fiscal Studies, London February T. Szumlicz, Ekwiwalentność funduszowa i kompensacyjna w systemie zabezpieczenia społecznego, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2017, nr 2, s W porządku korporatystycznym i uniwersalistycznym nie ma wymogu tak istotnego zaangażowania obywateli w dobrowolne programy emerytalne. Są one natomiast istotnym elementem w porządku liberalnym, zob. F. Chybalski, System emerytalny a wybrane decyzje emerytalne analiza ilościowa dla krajów europejskich, Polityka Społeczna 2017, nr 4, s W. Sieczkowski, Reforma systemu emerytalnego w Wielkiej Brytanii, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2014, nr G. Rashbrooke, Simple, effective and (relatively) inexpensive: New Zealand retirement provision in the international context, Social Policy Journal of New Zealand 2009, nr 36, s W. Sieczkowski, Decyzje, s W Polsce zastosowano metodę behawioralną w trakcie reformy OFE (PTE) w 2014 roku. Opcją domyślną było przeniesienie do FUS (ZUS). Od tamtej pory opcją domyślną jest wpłacanie składek na subkonto w ZUS. Por. W. Sieczkowski, Automatic Dis-Enrolment. Impact of Choice Architecture on Retirement Savings Decisions: Some evidence from Poland, Wiadomości Ubezpieczeniowe 2014, nr 4. 23
16 Wiadomości Ubezpieczeniowe 4/2017 Zakończenie Metody behawioralne powstawały w wyniku obserwowanych i badanych odstępstw od neoklasycznych założeń racjonalności. Miały na celu usprawnienie procesu decyzyjnego i poprawę jakości dokonywanych wyborów. W nawiązaniu do znaczącego wzrostu zainteresowania decyzjami emerytalnymi w zakresie dodatkowego oszczędzania emerytalnego 78, zwłaszcza wykorzystującymi elementy behawioralne, wydaje się uzasadnionym, aby przy wprowadzaniu rozwiązań behawioralnych w polskim systemie emerytalnym zaproponować powrót do źródła (back to basics) i przygotować rozwiązania specyficzne dla polskiego systemu emerytalnego 79. W tym celu dogłębnej analizie poddano pojęcie racjonalności używane w ekonomii behawioralnej, następnie przedstawiono propozycję rozdzielenia pojęć związanych z ekonomią behawioralną na część eksplanacyjną, preskryptywną i zastosowania. Część główna poświęcona została pięciu głównym mechanizmom: heurystykom poznawczym, teorii perspektywy, samokontroli, księgowaniu mentalnemu, wyborom międzyokresowym. Na zakończenie syntetycznie przedstawiono metody behawioralne powstałe w wyniku identyfikacji zaobserwowanych mechanizmów oraz przedstawiono postulat dostosowania rozwiązań do specyfiki systemu emerytalnego w Polsce. Wykaz źródeł Advances in Behavioral Economics, Camerer C.F., Loewenstein G., Rabin M. [red.], Russell Sage Foundation NY, University Press Princeton and Oxford, Princeton Akerlof G.A., Procrastination and Obedience, The American Economic Review May 1991, vol.ume 81, Issue 2, Papers and Proceedings of the Hundred and Third Annual Meeting of the American Economic Association. Bańbuła P., Oszczędności i wybór międzyokresowy podejście behawioralne, Materiały i Studia. Narodowy Bank Polski 2006, zeszyt 208. Benartzi S., Thaler R., Heuristics and Biases in Retirement Savings Behavior, Journal of Economic Perspectives 2007, 21(3). Brunhart N., Individual Financial Planning for Retirement: Empirical Insights from the Affluent Segment in Germany: Contributions to Economics, Psychica Verlag (Springer), Heidelberg Chybalski F., System emerytalny a wybrane decyzje emerytalne. Analiza ilościowa dla krajów europejskich, Polityka Społeczna 2017, nr 4. Crossley T., Emmerson C., Leicester C., Raising Household Saving, Institute For Fiscal Studies, London S. Pieńkowska-Kamieniecka, Wybrane aspekty, s Autor postuluje, aby wykorzystać doświadczenia z wykorzystania rozwiązań behawioralnych, ale z naciskiem na ich adaptację do specyficznych warunków polskiego systemu emerytalnego. 24
17 Behawioralne aspekty decyzji dotyczących dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego Czerwonka M., Gorlewski B., Finanse behawioralne. Zachowania inwestorów i rynku, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa Evans J., In two minds: Dual-process accounts of reasoning, Trends in Cognitive Sciences October 2003, 7(10). Fiedler K., von Sydow M., Heuristics and Biases: Beyond Tversky and Kahneman s (1974) Judgment under Uncertainty, [w:] Eysenck M.W., Groome D., Cognitive Psychology: Revisiting the Classical Studies, Sage, Los Angeles London Frederick, S., G. Loewenstein, T. O Donoghue, Time Discounting and Time Preference: A Critical Review, [w:] Camerer, C.F., G. Loewenstein, M. Rabin Advances in Behavioural Economics, Russell Sage Foundation NY, University Press Princeton and Oxford, Princetown 2004, s Godłów-Legiędź J., Ekonomia behawioralna: Od koncepcji racjonalności do wizji ustroju ekonomicznego, Ekonomia 2013, 4(25). Goldstein D.G., Gigerenzer G., Models of ecological rationality: The recognition heuristic, Psychological Review 2002, vol. 109, no. 1. Góra M., System emerytalny, Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Hayek and Behavioral Economics, Frantz R., Leeson R. [red.], Palgrave Macmillan, London Kahneman D., Tversky A., Judgment under uncertainty: Heuristics and biases, Science 1974, 185. Kahneman D., Tversky A., Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk, Econometrica 1979, 47(2), March. Kahneman D., Tversky A., Rational Choice and the Framing of Decisions, The Journal of Business 1986, 59. Laibson D.I., Repetto A., Tobacman J., Hall R.E., Gale W.G., Akerlof G.A., Self-Control and Saving for Retirement, Brookings Papers on Economic Activity 1998, no. 1. Mitchell S., Utkus S., Pension Design and Structure: New Lessons from Behavioral Finance, Palgrave, New York Mullainathan S., Thaler R.H., Behavioral economics, NBER Working Paper 2000, Münschner R., Vetter M., Scheuerle T., A Review and Taxonomy of Choice Architecture Techniques, Journal of Behavioral Decision Making 2015, DOI: /bdm O Donoghue T., Rabin M., Procrastination in Preparing for Retirement, [w:] Behavioral Dimensions of Retirement Economics, Aaron H. [red.], The Brookings Institute, Washington D.C Pieńkowska-Kamieniecka S., Wybrane aspekty dodatkowego oszczędzania emerytalnego perspektywa behawioralna, Studia Oeconomica Posnaniensia 2017, tom 10. Pieńkowska-Kamieniecka S., Automatyczne plany emerytalne w systemie dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego przesłanki tworzenia i funkcjonowania, [w:] Doubezpieczenie społeczne idea i kontynuacja, Kawiński M. [red.], Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Rashbrooke G., Simple, effective and (relatively) inexpensive: New Zealand retirement provision in the international context, Social Policy Journal of New Zealand 2009, nr 36. Sent E.-M., Behavioral Economics: How Psychology Made Its (Limited) Way Back Into Economics, History of Political Economy 2004, 36, issue 4. Shefrin, H.M., Thaler R.H., The Behavioral Life-Cycle Hypothesis, [w:] Thaler R.H., Quasi Rational Economics, Russell Sage Foundation, New York Shefrin H.M., Thaler R.H., An Economic Theory of Self-Control, Journal of Political Economy 1981, vol. 89(2) April. 25
Wycena opcji rzeczywistych zgodnie z teorią perspektywy
mgr Marek Jarzęcki Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wycena opcji rzeczywistych zgodnie z teorią perspektywy Seminarium ROS 2014: Opcje realne teoria dla praktyki Szczecin, 30. listopada 2014 roku Agenda
Ekonomia behawioralna a ekonomia głównego nurtu
Ekonomia behawioralna a ekonomia głównego nurtu Konsekwencje podejścia behawioralnego dla teorii i praktyki gospodarczej Centrum Interdyscyplinarnych Badań nad Rynkami Finansowymi, Kolegium Gospodarki
Psychologia inwestora
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Psychologia inwestora Katarzyna Sekścińska Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 21 kwietnia 2015 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL Podstawowe
EKONOMIA INTERDYSCYPLINARNA. Ekonomia a psychologia Związki ekonomii z innymi naukami
EKONOMIA INTERDYSCYPLINARNA Zajęcia 7 Ekonomia a psychologia Związki ekonomii z innymi naukami Katarzyna Metelska-Szaniawska 12/11/2007 PLAN WYKŁADU I II III IV V Ekonomia a psychologia Ekonomia behawioralna
STANDARD DLA WYMAGAJĄCYCH
STANDARD DLA WYMAGAJĄCYCH Psychologia inwestowania Mateusz Madej 05.04.2017 Agenda Psychologia na rynku Teoria perspektywy Błędy w przekonaniach i ocenie prawdopodobieństwa Błędy w zachowaniu i podejmowaniu
dr Sylwester Białowąs Katedra Badań Marketingowych, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
dr Sylwester Białowąs Katedra Badań Marketingowych, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Kolejno!" pyta# w kwestionariuszu wywiadu osobistego a zniekszta$cenia pomiaru wywo$ane heurystyk% zakotwiczenia Wst&p
Finanse behawioralne; badanie skłonności poznawczych inwestorów
Finanse behawioralne; badanie skłonności poznawczych inwestorów Łukasz Małek promotor dr inż. R. Weron Instytut Matematyki i Informatyki Politechnika Wrocławska Wrocław, 13.07.2007 Spis treści 1 Cel pracy
Systemy Wspomagania Decyzji
Teoria decyzji Szkoła Główna Służby Pożarniczej Zakład Informatyki i Łączności February 5, 2016 1 Definicje 2 Normatywna teoria decyzji 3 Opisowa teoria decyzji 4 Naturalistyczny model podejmowania decyzji
Psychologia decyzji. Struktura wykładu DR BEATA BAJCAR ZAKŁAD PSYCHOLOGII I ERGONOMII. wykład 15 godzin
Psychologia decyzji wykład 15 godzin DR BEATA BAJCAR ZAKŁAD PSYCHOLOGII I ERGONOMII Struktura wykładu Behawioralna teoria decyzji. Normatywne i deskryptywne modele podejmowania decyzji Cykl myślenia decyzyjnego
Zbiór zadań. Makroekonomia II ćwiczenia KONSUMPCJA
Zbiór zadań. Makroekonomia II ćwiczenia KONSUMPCJA Zadanie 1. Konsument żyje przez 4 okresy. W pierwszym i drugim okresie jego dochód jest równy 100; w trzecim rośnie do 300, a w czwartym spada do zera.
MAKROEKONOMIA 2. Wykład 12. Oczekiwania w makroekonomii. Konsumpcja. dr Dagmara Mycielska dr hab. Joanna Siwińska - Gorzelak
MAKROEKONOMIA 2 Wykład 12. Oczekiwania w makroekonomii. Konsumpcja dr Dagmara Mycielska dr hab. Joanna Siwińska - Gorzelak 2 Plan wykładu Cel: rola oczekiwań w decyzjach dotyczących konsumpcji oraz inwestycji.
M. Bielecki, M. Brzozowski, A. Cieślik, J. Mackiewicz-Łyziak, D. Mycielska
ZESTAW 3 KONSUMPCJA Zadanie 3.1 Rozważmy konsumenta, który ma przed sobą perspektywę oczekiwanej długości dalszego życia T lat oraz planuje pracować jeszcze R lat. Zgromadził już aktywa o wartości rynkowej
Polityka gospodarcza i społeczna (zabezpieczenie emerytalne)
prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz Polityka gospodarcza i społeczna (zabezpieczenie emerytalne) Zakres przedmiotowy systemu zabezpieczenia społecznego wyznacza katalog ryzyk społecznych: choroby macierzyństwa
PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA. CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe
PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe 1. Cele i przydatność ujęcia modelowego w ekonomii 2.
Akademia Młodego Ekonomisty
Akademia Młodego Ekonomisty Strategie inwestycyjne na rynku kapitałowym Inwestowanie na rynku Bartek Majewski Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 11 października 2011 r. JAK POMNAŻAĆ BOGACTWO? Oszczędzanie
PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA. CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe
PYTANIA NA EGZAMIN MAGISTERSKI KIERUNEK: EKONOMIA STUDIA DRUGIEGO STOPNIA CZĘŚĆ I dotyczy wszystkich studentów kierunku Ekonomia pytania podstawowe 1. Cele i przydatność ujęcia modelowego w ekonomii 2.
Modelowanie Rynków Finansowych
Modelowanie Rynków Finansowych Ryszard Kokoszczyński Katarzyna Lada 7 października, 2013 Forma zajęć Konwersatorium ćwiczenia seminaryjne w szkołach wyższych, polegające na prowadzeniu przez wykładowcę
Podstawy teorii finansów
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Życie gospodarcze Psychologia inwestora Grzegorz Kowerda Uniwersytet w Białymstoku 7 listopada 2013 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL Podstawy
Akademia Młodego Ekonomisty
Rewers i Awers. Akademia Edukacji Ekonomicznej SGH Akademia Młodego Ekonomisty Czy w ekonomii dwa plus dwa równa się cztery? dr Adam Karbowski Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 19 marca 2019 r. Wprowadzenie
Pracownicze Plany Kapitałowe z perspektywy pracownika i pracodawcy. Założenia, szacowane koszty i korzyści. Kongres Consumer Finance
Pracownicze Plany Kapitałowe z perspektywy pracownika i pracodawcy. Założenia, szacowane koszty i korzyści. Warszawa, 8 grudnia 2017r. Kongres Consumer Finance Obecny system emerytalny formalnie opiera
5. Wprowadzenie do prawdopodobieństwa Wprowadzenie Wyniki i zdarzenia Różne podejścia do prawdopodobieństwa Zdarzenia wzajemnie wykluczające się i
Spis treści Przedmowa do wydania polskiego - Tadeusz Tyszka Słowo wstępne - Lawrence D. Phillips Przedmowa 1. : rola i zastosowanie analizy decyzyjnej Decyzje złożone Rola analizy decyzyjnej Zastosowanie
Historia ekonomii. Mgr Robert Mróz. Makroekonomia w XX wieku
Historia ekonomii Mgr Robert Mróz Makroekonomia w XX wieku 17.01.2017 Keynes To od jego Ogólnej teorii możemy mówić o nowoczesnej makroekonomii Sprzeciw wobec twierdzenia poprzednich ekonomistów, że rynki
MAKROEKONOMIA 2. Wykład 13. Konsumpcja w badaniach empirycznych. Równoważność ricardiańska. dr Dagmara Mycielska dr hab. Joanna Siwińska - Gorzelak
MAKROEKONOMIA 2 Wykład 13. Konsumpcja w badaniach empirycznych. Równoważność ricardiańska. dr Dagmara Mycielska dr hab. Joanna Siwińska - Gorzelak 2 Plan wykładu Wyjście poza podstawowe modele konsumpcji
Dr hab. Karolina Safarzynska
Dr hab. Karolina Safarzynska Czym zajmuje sie ekonomia behawioralna? Czy jest ona ekonomią głównego nurtu? Odpowiedź: TAK Angner, Erik (2015) To Navigate Safely in the Vast Sea of Empirical Facts : Ontology
Streszczenie pracy doktorskiej Autor: mgr Wojciech Wojaczek Tytuł: Czynniki poznawcze a kryteria oceny przedsiębiorczych szans Wstęp W ciągu
Streszczenie pracy doktorskiej Autor: mgr Wojciech Wojaczek Tytuł: Czynniki poznawcze a kryteria oceny przedsiębiorczych szans Wstęp W ciągu ostatnich kilku dekad diametralnie zmienił się charakter prowadzonej
CO ZROBIĆ, ŻEBY SIĘ UDAŁO? Emerytalne Konto Oszczędnościowe sposobem na wyższą emeryturę
CO ZROBIĆ, ŻEBY SIĘ UDAŁO? Emerytalne Konto Oszczędnościowe sposobem na wyższą emeryturę III filar emerytalny ewolucja systemu PRACOWNICZE PROGRAMY EMERYTALNE INDYWIDUALNE KONTA EMERYTALNE INDYWIDUALNE
6.4. Wieloczynnikowa funkcja podaży Podsumowanie RÓWNOWAGA RYNKOWA Równowaga rynkowa w ujęciu statycznym
Spis treœci Przedmowa do wydania ósmego... 11 Przedmowa do wydania siódmego... 12 Przedmowa do wydania szóstego... 14 1. UWAGI WSTĘPNE... 17 1.1. Przedmiot i cel ekonomii... 17 1.2. Ekonomia pozytywna
Finanse behawioralne. Finanse 110630-1165
behawioralne Plan wykładu klasyczne a behawioralne Kiedy są przydatne narzędzia finansów behawioralnych? Przykłady modeli finansów behawioralnych klasyczne a behawioralne klasyczne opierają się dwóch założeniach:
Krytyka założenia o racjonalności podmiotów na rynku a behawioralna szkoła ekonomicznej analizy prawa - seminarium PSEAP 31 maja 2010 roku.
Krytyka założenia o racjonalności podmiotów na rynku a behawioralna szkoła ekonomicznej analizy prawa - seminarium PSEAP 31 maja 2010 roku. Marek Niedużak Law & Economics to nurt filozoficzno prawny, który
7. Zastosowanie wybranych modeli nieliniowych w badaniach ekonomicznych. 14. Decyzje produkcyjne i cenowe na rynku konkurencji doskonałej i monopolu
Zagadnienia na egzamin magisterski na kierunku Ekonomia 1. Znaczenie wnioskowania statystycznego w weryfikacji hipotez 2. Organizacja doboru próby do badań 3. Rozkłady zmiennej losowej 4. Zasady analizy
Inwestowanie społecznie odpowiedzialne jako strategia alokacji długoterminowych oszczędności emerytalnych
Inwestowanie społecznie odpowiedzialne jako strategia alokacji długoterminowych oszczędności emerytalnych dr Tomasz Jedynak Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Warszawa, 21 czerwiec 2016 r. Agenda 1. Przesłanki
Akademia Młodego Ekonomisty
Akademia Młodego Ekonomisty Zarządzanie ryzykiem dr Grzegorz Głód Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 14.10.2013 r. Kto chce mieć absolutną pewność przed podjęciem decyzji nigdy decyzji nie podejmie 1
MATRYCA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA
ZAŁĄCZNIK NR 2 MATRYCA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA Studia podyplomowe ZARZĄDZANIE FINANSAMI I MARKETING Przedmioty OPIS EFEKTÓW KSZTAŁCENIA Absolwent studiów podyplomowych - ZARZĄDZANIE FINANSAMI I MARKETING:
WYBRANE DETERMINANTY ROZWOJU RYNKU DŁUGOTERMINOWEGO OSZCZĘDZANIA W POLSCE
WYBRANE DETERMINANTY ROZWOJU RYNKU DŁUGOTERMINOWEGO OSZCZĘDZANIA W POLSCE Dr Ewa Cichowicz Dr Agnieszka K. Nowak Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Konferencja Długoterminowe Oszczędzanie Warszawa, 20-21
Warszawa, 30.03.2015. ING Konto Funduszowe SFIO
Warszawa, 30.03.2015 ING Konto Funduszowe SFIO ING BANK ŚLĄSKI od lat zachęca do oszczędzania. Jeden z wiodących banków dla klienta detalicznego: W obrębie oferty oszczędnościowej z ponad 8% udziałem w
Budowanie skutecznego zespołu przez product managera
Budowanie skutecznego zespołu przez product managera Na czym polega specyfika zespołu kierowanego przez product managera? Grupa jako system Jednostki Struktura grupy wielkość normy model interakcji role
HERBERT SIMON I JEGO IDEA OGRANICZONEJ RACJONALNOŒCI
DECYZJE nr 7 czerwiec 2007 HERBERT SIMON I JEGO IDEA OGRANICZONEJ RACJONALNOŒCI Maciej Meyer Uniwersytet Gdañski Herbert Alexander Simon urodził się 15 czerwca 1916 r. w rodzinie niemieckich imigrantów,
Komunikacja wspierająca decyzje emerytalne w projektowanych pracowniczych planach kapitałowych
Komunikacja wspierająca decyzje emerytalne w projektowanych pracowniczych planach kapitałowych Andrzej Sołdek, CFA Konferencja Naukowa EDUKACJA FINANSOWA Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, 28 września
Oszczędności gospodarstw domowych Analiza przekrojowa i analiza kohort
Oszczędności gospodarstw domowych Analiza przekrojowa i analiza kohort Barbara Liberda prof. zw. Uniwersytetu Warszawskiego Wydział Nauk Ekonomicznych Konferencja Długoterminowe oszczędzanie Szkoła Główna
Tytuł Wydawnictwo Okładka
dr Monika Czerwonka PUBLIKACJE: Lp. Autor/ red. naukowy 2015 1 M. Czajkowski, M.Czerwonka, M.Krętowski Tytuł Wydawnictwo Okładka Cost-sensitive global model trees applied in loan charge-off forecasting
Analiza ekonomiczna w instytucjach publicznych analiza organizacji i projektów
Analiza ekonomiczna w instytucjach publicznych analiza organizacji i projektów dr Piotr Modzelewski Katedra Bankowości, Finansów i Rachunkowości Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego Zajęcia
KONSTYTUCJA W ŚWIETLE NAUK EKONOMICZNYCH
KONSTYTUCJA W ŚWIETLE NAUK EKONOMICZNYCH dr Katarzyna Metelska-Szaniawska Wydział Nauk Ekonomicznych UW Seminarium PSEAP 25/10/2007 PLAN WYSTĄPIENIA I II III IV Ekonomia konstytucyjna jako program badawczy
Ograniczona racjonalność w grach
Ograniczona racjonalność w grach Adam Żychowski Życie jest grą, w której bez względu na wybraną strategię wynik jest z góry znany. Rational man pełna wiedza o problemie jasno sprecyzowane preferencje i
9 Funkcje Użyteczności
9 Funkcje Użyteczności Niech u(x) oznacza użyteczność wynikającą z posiadania x jednostek pewnego dobra. Z założenia, 0 jest punktem referencyjnym, czyli u(0) = 0. Należy to zinterpretować jako użyteczność
Katedra Polityki Pieniężnej i Rynków Finansowych. Izabela Zmudzińska. Postawy Polaków. wobec systematycznego i długoterminowego oszczędzania
Katedra Polityki Pieniężnej i Rynków Finansowych Izabela Zmudzińska Postawy Polaków wobec systematycznego i długoterminowego oszczędzania Warszawa, czerwiec 2016 1. Istota oszczędzania Oszczędzanie - zdolność
Reforma emerytalna. Co zrobimy? ul. Świętokrzyska 12 00-916 Warszawa. www.mf.gov.pl
Reforma emerytalna Co zrobimy? Grudzień, 2013 Kilka podstawowych pojęć.. ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych to państwowa instytucja ubezpieczeniowa. Gromadzi składki na ubezpieczenia społeczne obywateli
Jak podejmować decyzje?
Jak podejmować decyzje? www.maciejczak.pl DECYZJA A PROBLEM DECYZYJNY Decyzja jest wyborem jednego z możliwych w danej sytuacji wariantów działania. Sytuacja decyzyjna charakteryzuje się istnieniem co
Wykorzystanie pojęć sprawności, skuteczności, efektywności i produktywności w administracji publicznej
Wykorzystanie pojęć sprawności, skuteczności, efektywności i produktywności w administracji publicznej dr Piotr Modzelewski Zakład Strategii i Polityki Gospodarczej Plan prezentacji 1) Rodzaje sprawności
Uwagi nad możliwymi zmianami w zakresie PPE
Warszawa, 24 listopada 2016 r. Uwagi nad możliwymi zmianami w zakresie PPE dr Marcin WOJEWÓDKA Członek Zarządu ZUS Centrala ZUS 2 Porównanie liczby uczestniczących w PPE na dzień 31 grudnia 2015 roku,
OPIS ZAKŁADANYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA
OPIS ZAKŁADANYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA Załącznik nr 1 do uchwały nr 17/II/2018 Senatu UJ z 28 lutego 2018 r. Nazwa Wydziału: Nauk o Zdrowiu Nazwa kierunku studiów: organizacja i ekonomika ochrony zdrowia
OGÓLNA TEORIA ZATRUDNIENIA, PROCENTU I PIENIĄDZA JOHN MAYNARD KEYNES
OGÓLNA TEORIA ZATRUDNIENIA, PROCENTU I PIENIĄDZA JOHN MAYNARD KEYNES Maciej Bloch Aleksandra Drewniak Iwona Rosa PLAN PREZENTACJI 1. John Maynard Keynes 2. Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza
WYKORZYSTANIE ANALIZY TECHNICZNEJ W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI INWESTYCYJNYCH NA PRZYKŁADZIE KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Uniwersytet Wrocławski Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Instytut Nauk Ekonomicznych Zakład Zarządzania Finansami Studia Stacjonarne Ekonomii pierwszego stopnia Krzysztof Maruszczak WYKORZYSTANIE
RACJONALNOŚĆ W UJĘCIU EKONOMII BEHAWIORALNEJ
Paweł Kotlarek Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu RACJONALNOŚĆ W UJĘCIU EKONOMII BEHAWIORALNEJ Wprowadzenie Teorie powstałe na gruncie ekonomii behawioralnej, ze względu na łączenie przez nią elementów
MATRYCA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA (Przedmioty podstawowe)
MATRYCA EFEKTÓW KSZTAŁCENIA (Przedmioty podstawowe) NAZWA PRZEDMIOTU SYMBOL KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA EFEKTY KSZTAŁCENIA Mikroekonomia 1 Mikroekonomia 2 Makroekonomia 1 Makroekonomia 2 Matematyka
KURS DORADCY FINANSOWEGO
KURS DORADCY FINANSOWEGO Przykładowy program szkolenia I. Wprowadzenie do planowania finansowego 1. Rola doradcy finansowego Definicja i cechy doradcy finansowego Oczekiwania klienta Obszary umiejętności
Zarys historii myśli ekonomicznej
Zarys historii myśli ekonomicznej Ekonomia Rok akademicki 2009/2010 Literatura H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, cz. I: rozdz. 3; cz. II:
Dynamiczna zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia wartości wspólnej jako nowego podejścia do społecznej odpowiedzialności biznesu
Dynamiczna zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia wartości wspólnej jako nowego podejścia do społecznej odpowiedzialności biznesu Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr hab. Tomasz
Długoterminowe oszczędzanie emerytalne. 16 maja 2012
Długoterminowe oszczędzanie emerytalne 16 maja 2012 Polski system emerytalny ZUS OFE III FILAR BEZPIECZEŃSTWO dzięki RÓŻNORODNOŚCI Składka kluczowy element systemu Z systemu emerytalnego otrzymamy tyle
Masz zamiar kupić produkt, który nie jest prosty i może być trudny w zrozumieniu
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje DODATKOWE UBEZPIECZENIE Z FUNDUSZEM W RAMACH GRUPOWEGO UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE Z FUNDUSZEM XXI - GRUPA Data sporządzenia dokumentu: 05-08-2019 Ogólne
(Miejscowość..., Data...) TEST ADEKWATNOŚCI. 2. Czy w okresie ostatnich 5 lat inwestowała Pani / inwestował Pan w:
(Miejscowość..., Data...) TEST ADEKWATNOŚCI UWAGA: W pytaniach 1 2 należy zaznaczyć właściwą odpowiedź w każdym podpunkcie. W pozostałych pytaniach należy zaznaczyć tylko jedną odpowiedź. 1. Proszę zaznaczyć
MAKROEKONOMIA 2. Wykład 12. Konsumpcja w badaniach empirycznych. Równoważność ricardiańska. dr Dagmara Mycielska dr hab. Joanna Siwińska - Gorzelak
MAKROEKONOMIA 2 Wykład 12. Konsumpcja w badaniach empirycznych. Równoważność ricardiańska. dr Dagmara Mycielska dr hab. Joanna Siwińska - Gorzelak 2 Plan wykładu Wyjście poza podstawowe modele konsumpcji
Emerytury: } Część I: Finansowanie. } Część II: Świadczenia
Część I finasowanie Emerytury: } Część I: Finansowanie } Część II: Świadczenia I. Wprowadzenie. Fundusz społeczny- pojęcie funduszu społecznego, udział w tworzeniu funduszu i prawie do świadczeń z niego
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje DODATKOWE UBEZPIECZENIE Z FUNDUSZEM W RAMACH:
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje DODATKOWE UBEZPIECZENIE Z FUNDUSZEM W RAMACH: GRUPOWEGO UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE WARTA EKSTRABIZNES GRUPOWEGO UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE WARTA EKSTRABIZNES
Raport oceny kompetencji
Symulacje oceniające kompetencje Raport oceny kompetencji Rut Paweł 08-01-2015 Kompetencje sprzedażowe dla efactor Sp. z o.o. Dane osobowe Rut Paweł CEO pawel.rut@efactor.pl more-than-manager.com 2 z 13
ZNACZENIE WIEDZY I KOMPETENCJI FINANSOWYCH W DODATKOWYM OSZCZĘDZANIU NA STAROŚĆ
ZNACZENIE WIEDZY I KOMPETENCJI FINANSOWYCH W DODATKOWYM OSZCZĘDZANIU NA STAROŚĆ dr SYLWIA PIEŃKOWSKA-KAMIENIECKA Katedra Polityki Społecznej i Ubezpieczeń, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie SGH,
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
ŻYCIE GOSPODARCZE Psychologia inwestora Agnieszka Finneran Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 8 czerwca 2015 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL Praktyczna typologia oparta
ASM 603 + ASM 604 + ASM 605: Finansowanie i wycena nieruchomości jako inwestycji cz. 1-3
ASM 603 + ASM 604 + ASM 605: Finansowanie i wycena nieruchomości jako inwestycji cz. 1-3 Szczegółowy program kursu ASM 603: Finansowanie i wycena nieruchomości jako inwestycji cz. 1 1. Zagadnienia ekonomiczne
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje DODATKOWE UBEZPIECZENIE Z FUNDUSZEM W RAMACH:
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje DODATKOWE UBEZPIECZENIE Z FUNDUSZEM W RAMACH: GRUPOWEGO UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE WARTA EKSTRABIZNES GRUPOWEGO UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE WARTA EKSTRABIZNES
Psychologiczne aspekty zarządzania finansami
Psychologiczne aspekty zarządzania finansami Zakres tematyczny: Podejmowanie decyzji finansowych Racjonalność i nieracjonalność decyzji Ryzyko w psychologii finansowej Piramida zachowań finansowych Zarządzanie
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje WARTA Inwestycja
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje WARTA Inwestycja Masz zamiar kupić produkt, który nie jest prosty i który może być trudny w zrozumieniu Data sporządzenia dokumentu: 19-12-2017
Rynek PPE w formach inwestycyjnej i ubezpieczeniowej
Rynek PPE w formach inwestycyjnej i ubezpieczeniowej stan obecny, bariery rozwojowe, oczekiwania. Agnieszka Łukawska, Legg Mason TFI S.A. Dyrektor ds. sprzedaży Warszawa, 4 czerwca 2012 Aktywa PPE* Łącznie:
Test inteligencji emocjonalnej. Katarzyna Thomas
Test inteligencji emocjonalnej Wykresy i liczby 2013-08-01 Poufne Normy: Poland 2010 Niniejszy raport zawiera informacje i wskazówki pomocne przy rozwijaniu wiedzy i świadomości dotyczącej inteligencji
Friedrich August von Hayek. Paweł Nagajek Rafał Rewczuk Piotr Siejda Michał Zapaśnik
Friedrich August von Hayek Paweł Nagajek Rafał Rewczuk Piotr Siejda Michał Zapaśnik Friedrich August von Hayek Historia F.A von Hayeka 08.06.1899 23.03.1992 Współtwórca Austriackiej Szkoły Ekonomicznej
Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje WARTA TWOJA PRZYSZŁOŚĆ Wariant B
Data sporządzenia dokumentu: 19-12-2017 Ogólne informacje o dokumencie Załącznik do dokumentu zawierającego kluczowe informacje WARTA TWOJA PRZYSZŁOŚĆ Wariant B Masz zamiar kupić produkt, który nie jest
Ekonomia. Wykład dla studentów WPiA. Wykład 3: (Nie)racjonalność wyborów
Ekonomia Wykład dla studentów WPiA Wykład 3: (Nie)racjonalność wyborów Gospodarka z lotu ptaka. Dobra i usługi finalne Wydatki na dobra i usługi (konsumpcja, C) Gospodarstwa domowe: dysponują czynnikami
NEPTIS Spółka Akcyjna
NEPTIS Spółka Akcyjna SPRAWOZDANIE NIEZALEŻNEGO BIEGŁEGO REWIDENTA Z BADANIA ROCZNEGO SPRAWOZDANIA FINANSOWEGO ZA ROK OBROTOWY KOŃCZĄCY SIĘ 31 GRUDNIA 2018 ROKU SWGK Avatar Sp. z SWGK IT Sp. z Sp. k. SPRAWOZDANIE
Efektywność oddzielenia kontroli nad firmą od posiadania udziałów w niej typowe dla dużych korporacji. Odrzucenie założenia, iż firma posiada
Eugene F. Fama Agnieszka Ciszek Adela Ihnatowicz Efektywność oddzielenia kontroli nad firmą od posiadania udziałów w niej typowe dla dużych korporacji. Odrzucenie założenia, iż firma posiada właścicieli.
Projekcja inflacji Narodowego Banku Polskiego materiał edukacyjny
Projekcja inflacji Narodowego Banku Polskiego materiał edukacyjny Plan prezentacji I. Projekcja inflacji NBP - podstawowe zagadnienia II. Główne założenia projekcji inflacji NBP III. Sposób prezentacji
PRACOWNICZY PROGRAM EMERYTALNY
PRACOWNICZY PROGRAM EMERYTALNY Pracowniczy Program Emerytalny Jest to system oszczędzania dla osób, które chcą powiększyć swoją emeryturę oraz stworzyć sobie możliwość uzyskania satysfakcjonującego poziomu
Informacja Banku Spółdzielczego w Chojnowie
BANK SPÓŁDZIELCZY W CHOJNOWIE Grupa BPS Informacja Banku Spółdzielczego w Chojnowie wynikająca z art. 111a ustawy Prawo Bankowe według stanu na dzień 31.12.2016 r. 1. Informacja o działalności Banku Spółdzielczego
TEST ADEKWATNOŚCI ...
TEST ADEKWATNOŚCI Test zawiera informacje niezbędne do dokonania przez TFI oceny poziomu wiedzy Klienta dotyczącej inwestowania w zakresie instrumentów finansowych, doświadczenia inwestycyjnego, celów
Deficyt budżetowy i dług publiczny w dłuższym okresie. Joanna Siwińska
Deficyt budżetowy i dług publiczny w dłuższym okresie Joanna Siwińska Dług publiczny, jako % PKB Dług publiczny kraje rozwinięte 1880 1886 1892 1898 1904 1910 1916 1922 1928 1934 1940 1946 1952 1958 1964
PROGNOZOWANIE I SYMULACJE EXCEL 1 AUTOR: MARTYNA MALAK PROGNOZOWANIE I SYMULACJE EXCEL 1 AUTOR: MARTYNA MALAK
1 PROGNOZOWANIE I SYMULACJE 2 http://www.outcome-seo.pl/excel1.xls DODATEK SOLVER WERSJE EXCELA 5.0, 95, 97, 2000, 2002/XP i 2003. 3 Dodatek Solver jest dostępny w menu Narzędzia. Jeżeli Solver nie jest
dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań
dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań Systemy przekonań Dlaczego mądrzy ludzie podejmują głupie decyzje? Odpowiedzialne są nasze przekonania. Przekonania, które składają się
Ekonomia behawioralna
Ekonomia behawioralna Autor: Richard H. Thaler, Sendhil Mullainathan Źródło: econlib.org Tłumaczenie: Tomasz Kłosiński Artykuł jest zrewidowaną wersją szkicu pierwotnie napisanego dla International Encyclopedia
Ekonomia monetarna - wprowadzenie. Michał Brzoza-Brzezina Katedra Polityki Pieniężnej
Ekonomia monetarna - wprowadzenie Michał Brzoza-Brzezina Katedra Polityki Pieniężnej Spis treści 1. Co to jest ekonomia monetarna? 2. Krótkie wprowadzenie do polityki pieniężnej 3. Stopy procentowe, produkcja
Makroekonomia Konsumpcja i inwestycje
Makroekonomia Konsumpcja i inwestycje Przykładowe hipotezy dotyczące przyczyn wielkości wydatków konsumpcyjnych / oszczędzania 1. Hipoteza dochodu absolutnego (J.M. Keynes), 2. Hipoteza dochodu relatywnego
Paulina Drozda WARTOŚĆ PIENIĄDZA W CZASIE
Paulina Drozda WARTOŚĆ PIENIĄDZA W CZASIE Zmianą wartości pieniądza w czasie zajmują się FINANSE. Finanse to nie to samo co rachunkowość. Rachunkowość to opowiadanie JAK BYŁO i JAK JEST Finanse zajmują
Własność iteracyjności składek ubezpieczeniowych wyznaczonych w oparciu o teorię skumulowanej perspektywy Kahnemana-Tversky
Własność iteracyjności składek ubezpieczeniowych wyznaczonych w oparciu o teorię skumulowanej perspektywy Kahnemana-Tversky ego Marek Kałuszka Michał Krzeszowiec Ogólnopolska Konferencja Naukowa Zagadnienia
ROLA I ZAKRES PRACODAWCÓW WE WSPIERANIU DŁUGOTERMINOWYCH OSZCZĘDNOŚCI EMERYTALNYCH PRZYKŁAD PROGRAMÓW AUTOMATYCZNEGO ZAPISU
ROLA I ZAKRES PRACODAWCÓW WE WSPIERANIU DŁUGOTERMINOWYCH OSZCZĘDNOŚCI EMERYTALNYCH PRZYKŁAD PROGRAMÓW AUTOMATYCZNEGO ZAPISU Sylwia Pieńkowska-Kamieniecka Katedra Polityki Społecznej i Ubezpieczeń Uniwersytet
Relacja z sesji plenarnej Komitetu Nauk o Finansach PAN
prof. dr hab. Małgorzata Zaleska Szkoła Główna Handlowa Relacja z sesji plenarnej Komitetu Nauk o Finansach PAN W ramach konferencji Katedr Finansowych Nauka finansów dla rozwoju gospodarczego i społecznego,
Ekonomia menedżerska William F. Samuelson, Stephen G. Marks
Ekonomia menedżerska William F. Samuelson, Stephen G. Marks Ekonomia menedżerska to doskonale opracowany podręcznik, w którym przedstawiono najważniejsze problemy decyzyjne, przed jakimi stają współcześni
Świadomy Podatnik projekt Rady Podatkowej PKPP Lewiatan. www.radapodatkowa.pl
Świadomy Podatnik projekt Rady Podatkowej PKPP Lewiatan www.radapodatkowa.pl RYZYKO PODATKOWE Marcin Kolmas Definicja pojęcia ryzyka podatkowego na cele naszego spotkania Co to jest ryzyko podatkowe Ryzyko
Efektywność źródłem bogactwa. Tomasz Słoński Piechowice, r.
Efektywność źródłem bogactwa inwestorów Tomasz Słoński Piechowice, 24.01.2012 r. Plan wystąpienia Teoretyczne podstawy pomiaru efektywności rynku kapitałowego Metodologia badań nad efektywnością rynku
Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87
Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności
POLITYKA ZARZĄDZANIA RYZYKIEM ROZDZIAŁ I. Postanowienia ogólne
POLITYKA ZARZĄDZANIA RYZYKIEM ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne 1. 1. Zarządzanie ryzykiem jest elementem łączącym kontrolę zarządczą z audytem wewnętrznym. Należy dążyć do minimalizacji ryzyka w funkcjonowaniu
Temat 1: Wartość pieniądza w czasie
Temat 1: Wartość pieniądza w czasie Inwestycja jest w istocie bieżącym wyrzeczeniem się dla przyszłych korzyści. Ale teraźniejszość jest względnie dobrze znana, natomiast przyszłość to zawsze tajemnica.
Ocena adekwatności alokowanych środków finansowych w ramach POPT 2014-2020
Ocena adekwatności alokowanych środków finansowych w ramach POPT 2014-2020 Zgodnie z przekazanymi informacjami, wysokość środków finansowych przeznaczonych na realizację POPT wyniesie 700,1 mln EUR wkładu
Szkoły ponadgimnazjalne, PODSTAWA PROGRAMOWA. Cele kształcenia wymagania ogólne
Strona1 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, (str. 102 105) Załącznik nr 4 do: rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie
Czy zmiany w systemie emerytalnym mogą zachęcić do zwiększenia dzietności? Marek Kośny Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Czy zmiany w systemie emerytalnym mogą zachęcić do zwiększenia dzietności? Marek Kośny Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu VII Ogólnopolska Konferencja Naukowa Polityka rodzinna a systemy emerytalne Warszawa,