POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA

Transkrypt

1 273 Ks. Józef M a k s e l o n, Człowiek wobec mierci. Aspekty psychologiczno- -pastoralne, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie 2005, ss. 364 Zagadnienia zwizane ze mierci, ludzkim przemijaniem znajduj si w krgu zainteresowa rónych dziedzin nauki. W obrbie psychologii dział, który analizuje psychologiczne aspekty mierci oraz ałoby, nazywany jest tanatopsychologi. Rozwaania z zakresu tanatopsychologii s jednak stosunkowo słabo reprezentowane w publikacjach ukazujcych si na rynku polskim. Z tego wzgldu warto zwróci uwag na ksik pod redakcj ks. Józefa Makselona jednego z pierwszych w polskiej psychologii badaczy prowadzcych badania empiryczne z zakresu tanatopsychologii. W jej tytule Człowiek wobec mierci. Aspekty psychologiczno-pastoralne zawarta jest bardzo prosta, a zarazem wymowna zapowied sposobu rozumienia ujmowanej tematyki. mier rozpatrywana jest tu bowiem z perspektywy podmiotu człowieka, który ma wobec niej okrelonego rodzaju postaw, czyli specyficzne do niej ustosunkowanie. Publikacja jest zbiorem 19 artykułów napisanych przez rónych autorów (głównie majcych wykształcenie psychologiczne), zwizanych m.in. z takimi katolickimi uczelniami, jak Papieska Akademia Teologiczna oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski. Prezentowana praca składa si z dwóch zasadniczych czci. Pierwsza ujmuje analizy o charakterze teoretycznym, druga za zawiera prezentacje wyników rónych bada empirycznych oraz zagadnie zwizanych z opiek paliatywno-hospicyjn. W pierwszej czci publikacji przedstawione s obszerne rozwaania i koncepcje teoretyczne dotyczce mierci, umierania oraz ałoby. Ksika rozpoczyna si artykułem ks. Czesława Cekiery pt. Człowiek wobec ycia, samobójstwa i mierci. Autor analizuje od strony filozoficznej, psychologicznej oraz teologicznej takie zagadnienia, jak ycie, mier oraz samobójstwo. Zaznacza równie, i postawa człowieka wobec nich jest przejawem filozofii ycia, stylu zachowania, wyznawanej religii, umieszczonej w kontekcie kulturowym, w którym osoba yje (s. 10). W kolejnym artykule (pt. Dowiadczenie ałoby w kontekcie psychologicznym) ks. Jan Dziedzic koncentruje si wokół tematyki zwizanej z ałob. Zagadnienie to jest analizowane wieloaspektowo. Najpierw autor przedstawia rozumienie tego zjawiska w rónych perspektywach: biologicznej, psychodynamicznej, kognitywnej oraz fenomenologiczno-egzystencjalnej, a nastpnie przechodzi do charakterystyki poszczególnych etapów procesu ałoby. Szczególnie koncentruje si na czterech etapach dowiadczania straty wyodrbnionych przez V. Kast (1982): nieuznawanie, intensywne emocje, poszukiwanie i oderwanie oraz nowy stosunek do siebie samego i wiata. Dalej ks. Dziedzic podejmuje prób opisu zaburzonych form przeywania ałoby, poprzedzon dostrzeeniem faktu płynnoci granic midzy reakcjami w ałobie zdrowej oraz patologicznej. Ostatni fragment artykułu wskazuje miejsce pomocy psychologicznej w przypadku niewłaciwego przeywania ałoby, a take okrela konkretne zadania, jakie osoba dowiadczajca ałoby musi wykona na poszczególnych etapach dowiadczania straty.

2 274 POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA Artykuł Za i przeciw samotnoci człowieka wobec mierci autorstwa Anny Latawiec to próba odniesienia si do pozytywnych i negatywnych aspektów samotnoci osób bdcych w obliczu swojej mierci, a take i tych, którzy dowiadczaj mierci swoich bliskich. Autorka dokonuje wnikliwej charakterystyki samotnoci i odnosi j do sytuacji umierania. Niewtpliwym walorem tego artykułu jest równie zwizły i jasny sposób przedstawienia wniosków i swoistego rodzaju postulatów, które mog pomóc w przygotowaniu si na mier własn oraz bliskich osób. Wydaj si one take cenn wskazówk dla personelu hospicyjno-paliatywnego. W artykule ks. Makselona (Główne wtki bada tanatopsychologicznych) moemy znale zwizły i usystematyzowany opis zasadniczych nurtów teoretycznych i badawczych, podejmowanych w ramach tanatopsychologii. Autor dzieli problematyk bada na dwa obszary. W pierwszym z nich silnie akcentuje kategori postawy, rozumianej jako odniesienie podmiotu człowieka do przedmiotu, którym w tym przypadku jest mier. W ramach tego nurtu wskazuje na moliwo badania rónorodnoci oraz wielowymiarowoci postaw wobec mierci, a take korelatów postaw tanatycznych (silnie akcentujc zmienne analizowane w obszarze religijnoci). Drugi obszar bada dotyczy z kolei problematyki zwizanej z dowiadczaniem umierania. Ujmowane jest ono tutaj z perspektywy podmiotu stojcego w obliczu własnej mierci, z perspektywy ludzi konfrontujcych si ze mierci swoich bliskich oraz z perspektywy osób opiekujcych si umierajcymi (lekarzy, pracowników opieki paliatywno-hospicyjnej). Autor wskazuje równie kierunki przyszłych bada, które prawdopodobnie ju niedługo znajd si w krgu zainteresowa tanatopsychologii. Opisywana publikacja zawiera równie artykuły, w których szczegółowej i wnikliwej analizie zostały poddane trzy róne koncepcje odniesienia człowieka do mierci oraz sposobu jej dowiadczania. Joanna Mikołajczyk (Kazimierza Dbrowskiego koncepcja mierci) prezentuje koncepcj mierci według Kazimierza Dbrowskiego. Dla lepszego zrozumienia jego myli przywołuje przyjty przez niego sposób ujmowania osobowoci, a take odnosi si do relacji midzy lkiem przed mierci i kształtowaniem si osobowo- ci. Siostra Agnieszka Zauchara (Lk mierci według Antoniego Kpiskiego) przyblia koncepcj lku przed mierci. Antoni Kpiski stworzył koncepcj odbiegajc od innych, gdy (jak podaje autorka artykułu) paradoksalnie wicej w niej ycia nimierci (s. 111). Trzecim podejciem teoretycznym ujmujcym odniesienie człowieka wobec mierci jest podejcie egzystencjalno-analityczne, którego charakterystyk przedstawia ks. Marian Wolicki (Człowiek wobec mierci w ujciu egzystencjalno-analitycznym). W pierwszej czci omawianej publikacji, dotyczcej rozwaa teoretycznych, znajduje si równie artykuł ks. Mariana Stepulaka. Wskazuje on i analizuje problemy etyczno- -zawodowe pojawiajce si u osób zajmujcych si chorymi terminalnie. Cho tytuł Problemy etyczno-zawodowe psychologa klinicznego pracujcego z chorymi terminalnie mógłby sugerowa, i autor bdzie si jedynie koncertował na dylematach etycznych tej grupy zawodowej, to ju wstpna analiza treci wskazuje, e tak nie jest. Prezentowane rozwaania s szczególnie aktualne nie tylko dla całego personelu medycznego, wspomagajcego funkcjonowanie chorych terminalnie, lecz równie dla innych osób majcych kontakt z tego typu chorymi.

3 275 Artykuły zawarte w drugiej czci publikacji, pt. Badania i praktyka, s prezentacj konkretnych bada empirycznych, w których analizowana jest postawa wobec mierci oraz sposób mylenia o niej. Opisane zostały take wyniki bada empirycznych, wskazujcych na relacje midzy dowiadczaniem mierci a innymi zmiennymi psychologicznymi, takimi jak religijno, style mylenia religijnego, narcyzm, poczucie bezpieczestwa, empatia. Umieszczone s tu równie artykuły opisujce rozwój ruchu hospicyjnego w Polsce oraz wskazujce na specyficzne cechy osób zaangaowanych w opiek hospicyjnopaliatywn. Artykuł o. Mirosława Bartosa (Poczucie bezpieczestwa a postawa młodziey wobec mierci) traktuje o zwizkach zachodzcych midzy poziomem poczucia bezpieczestwa a postawami młodziey wobec mierci. Poczucie bezpieczestwa charakteryzowane jest na potrzeby tej pracy jako wypadkowa trzech wymiarów: poczucia bliskoci, poczucia stabilnoci oraz poczucia zaufania do siebie. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazuj na istnienie istotnych powiza poczucia bezpieczestwa badanej młodziey z zaledwie jednym wymiarem postawy wobec mierci, a mianowicie z groz jako czynnikiem powodujcym uwiadomienie sobie lku wobec mierci. Ojciec Jan Bielecki, w rozwaaniach pt. Lk przed mierci, poczucie sensu ycia, empatia i poczucie zadowolenia u pracowników opieki paliatywnej, próbuje wyodrbni cechy, które s charakterystyczne dla osób zatrudnionych w opiece paliatywno-hospicyjnej. Na podstawie bada empirycznych dokonuje interesujcego porównania tych osób z przedstawicielami innych zawodów, dziki czemu dochodzi do wniosku, i praca z osobami terminalnie chorymi, umierajcymi, wie si ze specyficznym sposobem mylenia i funkcjonowania. W artykule ks. Franciszka Głoda pt. Postawy katechizowanej młodziey wobec cierpienia i lku analizie został poddany sposób mylenia młodziey. Opisywane badania, co podkrela sam autor, nie s rozbudowane pod wzgldem statystycznym, ale maj jedynie charakter sondaowy i wskazuj na pewne tendencje w postrzeganiu cierpienia i mierci. Pozwalaj jednak stwierdzi, i badana młodzie postrzega mier przede wszystkim jako co naturalnego, wzbudzajcego strach, a take odległego. Cierpienie jest natomiast opisywane jako uszlachetnienie, jako co nieuniknionego, budzcego strach i współczucie. Kolejny artykuł, w którym ujmowane jest odniesienie dzieci i młodziey do mierci, to praca ks. Romualda Jaworskiego i Piotra wierszcza, zatytułowana Stosunek dzieci i młodziey do mierci. Analizy opisane przez autorów oparte s na danych zgromadzonych dziki skonstruowanej i opisanej przez nich ciekawej metodzie kwestionariuszowej. Pozwala ona na ujcie stosunku wobec mierci w kilku wymiarach: stosunek do mierci w ogólnoci, stosunek do własnej mierci, stosunek do mierci osób bliskich, stosunek do mierci osób obcych, stosunek do mierci widzianej na ekranie oraz stosunek do mierci zwierzt. Badacze silnie akcentuj praktyczny aspekt zaprojektowanych i przeprowadzonych przez siebie bada. Podaj oni bowiem konkretne wskazówki o charakterze pedagogicznym, adresowane zwłaszcza do osób majcych kontakt z młodzie (rodziców, nauczycieli, psychologów, duszpasterzy i katechetów), wspomagajcych rozwój właciwego mylenia na temat mierci. Ciekawym artykułem tej czci publikacji jest praca ks. Bronisława Grulikowskiego i ks. Leszka Jadewskiego pt. Religijno w sytuacji zagroenia mierci analiza prze-

4 276 POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA y Kaszubów zmuszonych do słuby w Wermachcie. Opisane s tutaj nie tyle relacje midzy postaw wobec mierci i religijnoci, ile funkcjonowanie religijne w konkretnej sytuacji zagroenia ycia, zagroenia mierci u Kaszubów zmuszanych do słuby w Wermachcie. Analizy tu prowadzone zasługuj na uwag nie tylko z powodu poruszanego tematu. Interesujcy jest take sposób ich prowadzenia. Nie s to bowiem badania o charakterze ilociowym, ale bardziej o charakterze jakociowym. Materiał badawczy stanowi tutaj dane zebrane od 60 Kaszubów (s to informacje z ankiet, dokumenty, pamitki z okresu II wojny wiatowej), zmuszanych do słuby w Wermachcie. Analizy prowadzone w tym artykule obejmuj szerszy kontekst historyczny, uwzgldniajcy informacje pochodzce z rónych obszarów wiedzy. Temporalny wymiar religijnoci to artykuł ks. Marka Jarosza, który róni si zasadniczo od pozostałych artykułów zawartych w publikacji. Nie ma w nim bowiem bezpo- redniego odniesienia człowieka do mierci. Przedmiotem prowadzonych przez autora rozwaa jest religijno, ujmowana ze szczególnym wyakcentowaniem jej komponentu temporalnego. Prowadzone przez Autora wnioskowanie teoretyczne (nawizujce do literatury przedmiotu) pozwala mu na stwierdzenie, i typologia orientacji temporalnych moe znajdowa swoje odbicie w odniesieniu do przedmiotu religijnego w postaci religijnoci zaktualizowanej i niezaktualizowanej. W dalszej czci pracy ks. Jarosz próbuje empirycznie zweryfikowa tez o niedojrzałoci religijnoci niezaktualizowanej, o dojrzałoci religijnoci zaktualizowanej. Stara si równie wyodrbni specyficzne powizania cech osobowoci z tymi dwoma rodzajami religijnoci. Artykuł ks. Jerzego Szymołona pt. Narcyzm a postawa wobec mierci to na pierwszy rzut oka poszukiwanie wzajemnych relacji midzy zmiennymi, które wydaj si psychologicznie bardzo odległe. Autor jednak w sposób jasny i czytelny wskazuje konkretne argumenty, pozwalajce na analiz relacji midzy narcyzmem a postaw wobec mierci ujmowan Skal Postaw wobec mierci J. Makselona. Walorem prezentowanych bada jest równie sposób rozumienia zarówno samego narcyzmu, jak i postaw wobec mierci. Zjawiska te s bowiem ujmowane wielowymiarowo; w ramach narcyzmu analizowane s takie szczegółowe wymiary, jak podziw, przywództwo, próno, samowystarczalno. Natomiast w ramach postaw wobec mierci takie dymensje, jak konieczno, centralno, tajemniczo, warto, groza, tragiczno, destrukcyjno, absurdalno. Opracowana przez Autora matryca korelacji midzy tymi zmiennymi pozwala na odkrycie i opis wielu ciekawych zalenoci wskazujcych, i specyficzne dymensje narcyzmu wi si z innymi odniesieniami do mierci oraz przemijania. Artykuł Hanny Klimaszewskiej i ks. Cezarego Opalacha pt. Wolontariat hospicyjny analiza psychologiczna na przykładzie lubelskiego hospicjum dla dzieci zmierza do okre- lenia specyficznych cech osób angaujcych si w wolontariat hospicyjny. Autorzy w swojej pracy obszernie charakteryzuj specyfik wolontariatu, odnoszc si do rozwoju tej formy pomocy w Polsce oraz specyficznych aktów prawnych traktujcych na temat wolontariatu. Po ukazaniu tła historyczno-prawnego rozpoczyna si właciwa cz rozwaa, w których szczegółowej analizie poddane s cechy osobowociowe, religijne oraz rodzinne, które mog sprawia, e osoby decyduj si na wolontariat hospicyjny. Badaczom udaje si wyodrbni kilka cech, które jak twierdz s zwizane z prac w charakterze wolontariusza. Uzyskane wyniki wskazuj równie na obszary, w których wolon-

5 277 tariusze powinni by wspierani, tak aby chcieli si jeszcze pełniej i dojrzalej angaowa w prace na rzecz innych. Nastpny artykuł, napisany przez Jolant Stokłos, pt. Rozwój ruchu hospicyjnego w Polsce równie dotyczy pracy hospicyjnej. Odrónia si on od innych artykułów tym, e nie stanowi prezentacji bada empirycznych, ale jest prób opisu historii opieki hospicyjnej, ze szczególnym uwzgldnieniem jej rozwoju w Polsce. Autorka charakteryzuje pocztki ruchu hospicyjnego w Polsce, opisujc kolejne etapy jego rozwoju, przyczyniajce si do wzrostu placówek hospicyjnych. Na koniec swoich rozwaa próbuje odnie si do kwestii przydatnoci hospicjów i potrzeby ich dalszego rozwoju. W dwóch ostatnich artykułach zawarte w opisywanej publikacji ujmowane s relacje postaw wobec mierci ze zmiennymi, które ogólnie mona by nazwa religijnoci. W pierwszym z nich (Religijne style poznawcze a postawy wobec mierci) Jacek liwak okrela wzajemne relacje midzy stylami mylenia religijnego (ortodoksja, relatywizm historyczny, krytyka zewntrzna), wyodrbnionymi przez Dirka Hutsebauta i zoperacjonalizowanymi w metodzie Post-Critical Belief Scale, a postawami wobec mierci, ujmowanymi Skal Postaw wobec mierci (podobnie jak w opisywanym wczeniej artykule ks. J. Szymołona). Walorem bada zaprezentowanych przez liwaka jest to, i s to jedne z pierwszych bada, w których wykorzystywana jest metoda Post-Critical Belief Scale. Zastosowanie tej metody wskazuje bowiem na nieco inny przedmiot bada, a mianowicie na mylenie religijne, a nie jak było dotychczas w Polsce na religijno. Drugi artykuł Religijno a postawa wobec mierci u osób przewlekle chorych autorstwa ks. Mariana Wandrasza jest prób okrelenia specyficznych relacji midzy nateniem poszczególnych wymiarów postawy religijnej a okrelonego rodzaju wymiarami postawy wobec mierci. Autor prowadzi ciekawe rozwaania dotyczce wzajemnych relacji midzy analizowanymi zmiennymi. Szkoda jednak, e powizania te nie s udokumentowane w postaci konkretnych wartoci liczbowych. Podsumowujc, na publikacj pod redakcj ks. Józefa Malselona warto zwróci uwag, gdy przyblia ona stosunkowo słabo reprezentowan w polskiej literaturze psychologicznej tematyk mierci, umierania, ałoby. Prezentuje najbardziej istotne elementy wiedzy z zakresu tanatopsychologii (koncepcje, teorie, główne obszary bada). Zawiera równie wiele praktycznych wskazówek wynikajcych z teorii oraz z prowadzonych bada empirycznych, które mog by z powodzeniem zastosowane w pracy hospicyjno-paliatywnej oraz w pracy duszpasterskiej i pedagogicznej, wspomagajcej kształtowanie dojrzałych postaw wobec mierci. Jest równie pozycj, która moe dotrze do szerszej grupy odbiorców, nie tylko psychologów, za spraw prostego, jednoznacznego, pozbawionego przesadnej iloci naukowych terminów i okrele jzyka. Michał Wiechetek Katedra Psychologii Społecznej i Psychologii Religii KUL