Motyle dzienne Wzgorz tomnickich

Transkrypt

1 Tornasz Zajqc PRZYRO DA SUDE T()W 7ACHO D N ICH t. 4 (2()Ol): Motyle dzienne Wzgorz tomnickich W s t ~ p Teren Sudet6w Zachodnich nalezy do stosunkowo dobrze przebadanych pod wzg l ~ d e m lepidopterologicznym (WOC KE 1872, W Olr 1927, MARSCH ER , SOFFNER 1960, BOR KOWS KI 1965, 1966, 1985). W ostatnich latach, pojawily s i ~ ponadto artykuly clotyczqce stwierclzen rzadkich i zagrozonyc h gatunk6w motyl i clziennych z tego obszaru (BORKOWSKI 1998, 2000, M AlKIEWICZ 1999, ZAloC i ZAIIC 1999). N iniejsza praca ma na celu pogl~bienie tej w ieclz y poprzez przeclstawienie aktua lnego w ykazu motyli clziennych Wzg6rz i:.omnickich, w oparciu 0 wyniki obserwacji prowaclzonych na tym terenie w latach Teren badari, materiaf i metody Obserwacje motyli clzi ennych prowaclzono na obszarze Wzg6rz i:.omnicki ch, polozonych w sroclkowej cz~sc i Kotliny Jeleniog6rskiej. Jest to grupa ni ewielkich, granitowych wzg6rz 0 pow ierzchni ok. 20 km' i srecl niej wysokosc i m n.p.m., z najwyzszym Fo!.l. Kosternik palernon (Cal1erocephalus palaemon), gatu nek stwierclzony na pojeclynczych sta nowiskach, gl6wnie na terenach w il gotn ych (fot. T. Zaj~c ).

2 122 TOMASZ ZAJf\C wzni esieniem - Grodnq (506 m n.p.m.). Wzgorza te otoezone Sq z trzeeh stron dolinami rzeeznymi. O el polnoey oelgrani eza je dolina Bobru, od zaehodu elolina Kamiennej a od wsehoelu grani ezq z dolinq l omniey. Poludniowe kranee W zgorz oddzielone Sq od Ka rkonoszy wsehoelni'l ez~sci'l Obnizenia Cieplic wzdlu z linii Poelgorzyn - Sosnowka - Milkow (W AL CZAK 1968). W zgorza l omnickie pozbawione Sq w i ~ k szych ciekow wodnych. Odwa dniane Sq jedynie przez niewielkie potoki i strumienie - Pijawnik i Lu ty nk ~ (prawobrzezne doplywy Kamiennej) oraz G I ~ boc k 'l S t r u g~ (Iewobrzezny doplyw t omnicy). Obszar W zgorz t omni cki ch stanowi moza ik ~ Iqk, pol uprawnych i lasow (w przewazaj'lcej cz~se i Sq to monokultury sw ierk owe z domieszkq drzew li seiastyeh). Wyraina przewaga terenow uprawnyeh zaz nacza s i ~ glownie w polnoenyeh i zaehodnieh rejonaeh, przylegajqeyeh do Jeleniej Gory i jej dwoeh dziel- ni e - Cieplie i Czarnego. Poludniowa ez~sc wzgorz obejmuje liezne w i ~ k sze i mniejsze polae ie lasow, poprzee inane Iqkami, polami i pastwiskami. O bse rwaeje moty li prowadzone byl y w okres ie od marea do patel zierni ka, tj. przez ealy okres ieh aktywnosei. Badaniami o bj ~ to roznoroelne siedliska, przy ezym najintensywniejszej penetraeji poeldano ez~sc poludniowq i srodkowq W zgorz t ornni eki eh, a w i ~e najbardziej zroz ni eowa n'l srodowiskowo. Wyniki W efekeie prowadzonye h obse rwaeji stw ierd zono na terenie W zgorz l ornni eki eh 42 gatunki motyli dzienn ye h, skl asyfikowanyeh w o br ~ bi e 6 roelz in (tabela 1). Nie udalo s i ~ oznaezyc do gatunku motyla z rodzaju Apatura - rni eniak, jednak zostal on zamieszezony w wykaz ie ze wzg l ~du na rzaelkosc obu za licza nyeh tu gatunkow. Tabela. 1. Wykaz motyli Wzg6rz lomnickich liczny: ; srednio liczny: ; rzadki: " Gatunk i obj ~ t e ochronq prawllc} Papilionidae Papilio machaon - pai krolowej Pieridae Pieris brassicae - bielinek kapustnik Pieris napi - bielinek bytornkowiee Pieris rapae - bielinek rzepnik Anthocharis cardamines - zorzynek rzezuchowiec Colias hyale - szlaezkon siareeznik Gonepteryx rhamni - latoli stek eytrynek Leptidea sinapis - wietek gorczycznik Lycaenidae Lycaena phlaeas - czerwonczyk zarek Lycaena virga ureae - czerwonczyk dukac ik Lycaena tityrus - czerwonczyk uroczek Lycaena hippothoe - czerwonczyk plomieniec Celastrina argiolus - moelraszek wieszczek Maculinea te/eiu5 - modraszek telejus * Polyommatu5 icarus - rnodraszek ikar Polyommatus amandu5 - modraszek amandus Li ezebnosc

3 Motyle dzienne Wzg6rz l omnickich 123 cd. tab. 1 liczebnosc Nymphalidae Apatura sp. - mieniak Nymphalis polychloros - ru salka wierzbowiec Nymphalis antiopa - ru salka zalobnik Inachis io - rusalka pawik Vanessa atalanta - ru salka admiral Vanessa cardui - rusalka osetnik Aglais urticae - ru salka pokrzywnik Polygonia c-album - rusalka ceik Araschnia levana - rusalka kratkowiec Brenthis ino - dostojka ino Issoria lathonia - dostojka latoni a Boloria selene - dostojka selene Melitaea athalia - przepl atka atali a Euphydras aurinia - przeplatka aurinia Satyridae Melanargia galathea - polowiec szachownica Erebia medusa - g6r6wka meduza Maniola jurtina - przestrojnik jurtina Aphantopus hyperantus - przestrojnik trawnik Coenonympha pamphilus - stw; potek ru czajnik Coenonympha glicerion - strz~pote k glicerion Pararge aegeria - osadnik egeri a Lasiommata megera - osadnik megera Hesperiidae Heteropterus morpheus - rojnik morfeusz Carterocephalus palaemon - kosternik palemon Thymelicus lineola - karlqtek ryska Ochlodes venatus - kar/qtek kniejnik Przegl<1d wybranych gatunk6w fuphydras aurinia (ROTIEMBURG, 1775) - przeplatka aurinia Gatunek chroniony znany w Polsce z nielicznyc h stanowisk, gl6wni e ze wschodniej cz~sc i kraju (BUSZKO 1997). Na terenie Sudet6w Zachodnich w okresie powojennym wykryty w rejonie Podg6rzyna, jednak populacja ta wygillf;la na poczqtku lat d z i ew i ~cdziesiqtych (BORKOWSKI 1998). Nowe stanow isko tego rzadkiego gatunku zostalo odkryte roku na tereni e W zg6rz l omnicki ch, na podmoklych Iqkach obszaru i r6dlowego potoku Pijawnik. Zaobserwowano kilka osobni k6w tego gatunku. Lycaena hippothoe (LINNAEUS, 1761) - czerworlczyk pfomieniec Gatunek ten podawany jest z obszaru cale go kraju (BUSZKO 199 7). W Sudetach Zachodnich wykazany na pojedynczych stanowiskach, przy czym w ostatnich latach stwierdza s i ~ wyrainy spadek jego liczebno!ici (BORKOWSKI1 998; T. ZAJ ~c - dane niepubl.). Na Wzg6rzach l omnickich znaleziono jedno stanow isko czerworlczyka plomienca na terenie i rodlowym Pijawnika. Stwierdzono tu slosunkowo licznq po pul ac j ~ tego gatunku, zasiedlajqcq gl6wnie w ilgotne Iqki.

4 124 TOMASZ ZAJI\C Fat. 2. Czerwor\czyk plornieni ec (Lycaena hippothoe) wykazany jedynie na tereni e ir6dlowyrn potoku Pijawnik (fat. T. Za jqc). Lycaena tityrus (PODA, 1761) - czerworiczyk uroczek Gatunek wykazywany z calej Polski, jednak zdecydowanie pospolitszy na niiu, natomi ast w gorach rzadziej spotykany, podawa ny rowniei z Sudetow Zachodnich (BUsZKO 1997). Na terenie Wzgorz i:.omnickich stw ierdzono jedno stanowisko tego gatunku, na naslonecznionej I'lce na polnoc od Skopca. Obserwacja ta dotyczy zaledw ie dwoch osobnikow ( ). Maculinea teleius (BERGSTRiiSsER, 1779) - modraszek telejus Gatunek o bj ~ t y w naszym kraju ochron'l prawn'l, wykazywany glownie z poludniowych rejonow Polski (BUsZKO 1997). Na terenie Sudetow Zachodnich stwierdzony jedynie w Gorach Kaczawskich, w rejonie Dziw iszowa (BOR KOWSKI 1998). Dnia r odkryto nowe stanowisko modraszka telejusa, na w ilgotn ych I ~ k ac h terenu t rodlowego Pijawnika. Jest to myrmekofilny motyl, zwi'lzany z dwoma gatunkami mrowek - Myrmica rubra i Myrmica scarbinodis (FIGURNY i TOMAsZEWICZ 1997). Polyommatus amandus (SCHNEIOER 1792) modraszek amandus Gatunek podawany glownie Z polnocnych rejonow kraju. Na poludniu zlokalizowane S'l pojedyncze stanowiska tego motyla, glowni e na krancach wschodnich i w Sudetach (BUsZKO 1997). Stanowiska modraszka amandusa znaleziono row niei w Borach Dolnosl'lski ch i w okolicach Lubina (M ALKIEWICZ 1999). W Sudetach Zachodnich gatunek ten podawano Z poludniowych rejonow Karkonoszy oraz Gor Izerski ch. W ro ku 1993 stw ierdzony zostal w okolicach Karpacza (MALKIEWICZ 1999). Dni a stanowisko tego gatunku zostalo od kryte na w ilgotn ej I'lce w dolinie Pi jawnika. Ze wzg l ~du na fa kt, ie motyl ten znajduje s i ~ obecnie w ekspansji, moina spodziewac s i ~ now ych obserwacji tego gatunku na badanym obszarze w kolejnych latach. Heteropterus morpheus (PALLAs, 1771) - rojnik morfeusz W ykazywany glownie z poludniowowschodni ej i wschodniej cz~sc i kraju, przy czym w ostatnich latach gatunek ten znajduje s i ~ w ekspansji (BUsZKO 1997). Po raz pierwszy

5 Motyle dzienne Wzg6rz lomnicki ch 125 Fot. 3. Czerworiczyk zarek (Lycaena phlaeas) gatunek licznie spotykany na obszarze calych Wzg6rz lomnickich (fot. T. Zajqc). Fot. 4. Przeplatka atalia (Melitaea atha lia), pospolity gatunek stwierdzany na calym obszarze badar'i (fot. T. Zajqc).

6 126 TOMASZ ZAJI\C zostal stw ierd zony w Sudetach Zachodnich na terenie Stawow Podgorzynski ch w roku 1997 (ZAJ,C i ZAJ,C 1999), przy czym w ostatnim czasie ma miejsce znaczny wzrost jego liczebnosc i na tym obszarze (T. Z AJ,C - dane niepubl.). Kolejne stw ierd zenie tego gatunku pochodzi ze Stawow Karpnicki ch w Rud awach Janowicki ch w roku 1998 (BORKOWSKI 1998). Dnia r stw ierd zono stanowisko rojnika morfeusza na tereni e W zgorz l omnicki ch, na w ilgotn ej Iqce u t rodel Pijawnika. Obserwowane byly trzy osobniki tego gatunku. Carterocephalus pa/aemon (PALLAS 1771 ) - kosternik palemon Stw ierd za ny glownie na poludniu kraju (BUSZKO 1997), przy czym w Sudetach Zachodni ch wykazywany jest obecnie z rejonu Gor Kaczawski ch (BORKOWSKI 1998) i Kotliny Jeleniogorski ej (ZAJ,c i ZAJAC 1999), gdzie obserw uj e sili! znacz ny wzrost li czebnosc i tutejszej populacji. W latac h odnotowano dwie stosunkowo li cz ne popul acje tego gatunku na terenie W zgorz l omnicki ch - w dolinie po toku Pijawnik i na zachodnich obrzezach Skopca. Nymphalis polychloros (LI NNAEUS, 1758) rusatka wierzbowiec Gatunek wykazyw any z calego obsza ru Polski, zwykl e jednak ni eli cznie (BUSZKO 1997). Na W zgorzach l omnicki ch stw ierd zono pojedyncze egzemplarze ru salki w ierzbowca, u t rodel Pij awnika i w okolicy Marczyc. Motyl ten wystli!puje zarowno w srodowiskach naturalnych jak i antropogenicznych (BORKOWSKI 1998), co potw ierd zajq obserwacje autora na badanym terenie. Gatunek ten byl tutaj stw ierdzony zarowno w zadrzewieni ach topolowych i w ierzbowych na terenach podmoklych, jak i w sadach i ogrodach. Erebia medusa (D EN IS & SCHIFFERMU LLER, 1775) - g6r6wka meduza Gatunek spotykany glownie w rejonach gorski ch i podgorski ch, we wschodniej czli!sci kraju rowniez na ni zu (BUSZKO 1997). W Sudetach Zachodnich stw ierdzony byl na terenie Kotliny Jeleniogorskiej, w Gorach Kaczawskich i Rudawach Janow ickich, jednak liczebnose jego w ostatnich latach spada (BORKOWSKI 1998). Populacja zas iedlajqca W zgorza l omnicki e wydaje sili! bye stosunkowo liczna, gatunek ten spotykany j est tutaj na calym obszarze, szczegolnie na Iqkach w otoczeniu lasow. Papilio machaon (Linnaeus, 1758) - pai kr610wej Gatunek wykazywany z terenu calej Polski (BUSZKO 1997). Na Wzgorzach l omnicki ch stw ierd zony w Staniszowie, na obrzezach Grodnej, w okolicy Zeleini aka i Skopca, a takze w rejonie Czarnego. Pojedyncze osobniki tego motyl a obserwowano w r6znorodnych siedliskach, od naslonecznionych Iqk po tereny zabudowane. Podsumowanie W wyniku obserwacji prowadzonych na terenie Wzgorz lomnicki ch stwierdzono obecnose 42 gatunkow motyli dziennych, wsrod ktorych zn ajdujq sili! 2 gatunki objli!te w Polsce ochronq prawn 'I oraz 7 gatunkow rza d ki ch w skali regionu, a nawet kraju. Do tych ostatni ch nalezq: przepl atka aurinia, mod raszek telejus, modraszek amandus, czerwonczyk plomieniec, rusalka w ierzbowiec, kosternik palemon i rojnik morfeusz. W przypadku modraszka amandusa j est to dopiero drugie stw ierd zenie tego gatunku na terenie Sudetow Zachodnich, jednakze znajduje sili! on obecnie w ekspansji, dl atego tez niewykluczony jest wzrost jego liczebnosc i. Podobn a sytu acja dotyczy obecnie rowniez kosternika palemona i rojnika morfeusza, zwiqzanych z terenami w ilgotn ymi, ktore w ostatnich latach znacznie zwili!kszyly SWq liczebnose na terenie Kotliny Jeleniogorski ej. Natomiast w przypadku przepl atki aurinii i modraszka telejusa obserw uje sili! w Polsce spadek liczby stanowisk. Glownym zagrozeniem dl a obu tych gatunkow, podobnie jak dla dostojki ino, ru salki w ierzbowca i czerwonczyka plomienca jest osuszanie terenow podmoklych, co powoduje za nikani e ich roslin zywic ielski ch. Jed ynym dz ial aniem, ktore moze zapewnie przetrwanie tym gatunkom jest ochrona wszelkiego typu terenow w il gotn yc h. O becnie na terenach i rodlowych potoku Pi jawnik, na poludniowych krancach dzielnicy Jeleniej Gory -Czarnego, prowadzone Sq prace zmi erza j qce d o o bj li!c ia tego obsza ru ochronq w ramach projektowanego uzytku

7 Motyle dzienne Wzg6rz tomnickich 127 ekologicznego "Zr6dlisko Pijawnika". Ponadto rozpocz~to tu prace renaturyzacyjne, zainicjowane przez Fundacj~ Kultury Ekologicznej, majqce na ce lu m.in. podniesienie poziomu w6d gruntowych i w dalszej kolejnosci odtworzenie pierwotnych warunk6w siedliskowych jakie panowaly tutaj, zanim prze- Literatura: BORKOWSKI A, Niepylak mnemozyna zagroiony wyni szczen iem w Sudetach. Chrolimy Przyrod~ Ojczyst'l, 4: BORKOWSKI A., Erebia epiphron silesiana M. D. (Lepidoptera, Satyridae) aus dem Riesengebirge. Pol. Pismo Ent., 36: BORKDWSKI A., Owady, w : Karkonosze polskie, dzielo zbiorowe pod redakcj'l A. Jahna, Polska Akademia Nauk - Wrodaw i Karkonoskie Towarzystwo Naukowe - Jelenia G6ra, BORKOWSKI A, Obserwacje nad motylami dzienn ymi (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) w 5udelach lachodnich z uwagami do przyczyn stopniowego zanikania niekt6rych gatunk6w. Przyroda 5udel6w lachod nich, 1: BORKOWSKI A, Nowe stanowisko przeplatki malurny - Euphydras malurna (Linnaeus, 1758) (Lep., Nymphalidae) w polskiej cz~sci Sudet6w Zachodn ich. Przyroda Sudet6w Zachodnich, 3: BUSZKO J., At las rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce TURPRESS, Toruri. FIGURNY E., TOMASZEWICZ 5., Pasoiytnictwo g(}sienic motyli Maculinea telei us (Lepidoptera: Lycaenidae) i M. naprowadzono na tym terenie prace melioracyjne. Dzialania tego typu stwarzajq mozli WoSC zachowania unikatowej w ska li regionu fa uny motyli, zw i~ksz a jqc tym samym szans~ na ich rozprzestrzenienie na tereny 5qsied nie 0 podobnych warunkach sied li 5kowych. usitous w gniazdach mr6wek Myrmica scabrinodis i M. rubra, w: Wsp6lczesne kierunki ekologii. Ekologia behawiora ln a, dziela zbiorowe pod redakcj<l T. PUSZKARA i L. PUSZKAR. Wydawn ictwo Uniwersyletu Marii Curie-Sklodowsiej, Lublin. MALKI WICZ A" Nowe obserwacje poklonnika osi nowca Limenitis populi (linnaeus, 1758) i modraszka amandusa Polyommatus amandus (Schneider, 1782) (Lepidoptera: Papilionoidea) w polskich Karkonoszach. Przyroda Sudet6w Zachodnich, 2: MARSCHNER H., Die GroBschmetterlinge des Riesen gebirges. Ent. Rdschau, Stullgart (Separat-Abdruck), SoFfNER J., Schmeuerlinge aus dem Riesengebirge. Ztschr. f. Wierter Ent. Ges., 45: WALCZA' w., Dolny SI'lsk. cz. I: Sudety. PWN Warszawa WOCKE M. E., Verzeichnis der Falter Schlesiens, 1.ltschr. F. Entom., 3: t -86. WOLF P., Die GroBschmellerlin ge Schlesiens. I-IV. Breslau. ZA,... c T., ZA,... C K., Nowe stwierdzenia trzech rzadkich dla Sudet6w Zachodnich gatunk6w motyli dziennych (Lepidoptera). Przyroda Sudet6w Zachodnich, 2: Die Tagfalter (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) des Bergzuges "Wzg6rza I:.omnickie" (Lomnitzer Berge) Zusammenfassung In den Jahren wurde der erwahnte Gebirgszug genauer nach Tagfaltern durchsucht und dabei wurden 42 Arten festgeste ll t. Bemerkenswert ist das Vorkommen von zwei selteneren und geschotzten Arten, wie Euphydryas aurinia und MaclIlinea te/eius, sowie einer haufigeren aber ebenfalls geschotzten Art - Papilio machaon. Auch ein einzelner Vertreter der Gattung Apatura wurde beobachtet, doch der Falter konnte in den gegebenen Verhaltn issen nicht genau bestimmt werden. Ferner wurden hier noch folgende Arten in einzelnen Exelllplaren oder geringen Bestanden beobachtet: Polyommatus amandus, Lycaena tityrus, Lycaena hippothoe, Nymphalis polychloros, Heteropterus morpheus und Carterocephalus palaemon.

8 128 TOMASZ ZAJI\C ~ Fot. 5. Dostojka ino (Brenrhis il1o ), gatunek li cznie spotybny jecl ynie na terena ch wilgotnych (iot. T. Za jijc). Denn' motyli Lomnicke vrchoviny (Wzgorza lomnickie) Souhrn V letech byl provacien entomologicky pruzkum Lomnicke vrchoviny. Na sledova nem uzem( byla zjistena pr (tomnosl 42 druhu dennfch motylu (tab. 1). Zv lastn ( pozornost si zasluhujl nalezy vzacnych a chranenych druh LI, jako jsou napr. hnedasek chrastavcovy (Euphydryas aurinia) a modrasek ockova ny (M aelllinea teleius), a take hojnejsf, by! rovnez clmineny, otaka rek fe nykl ovy (Papilio maehaonl. Da le byl na tomto uzem( pozorovan motyl z rodu batolec (Apatura), jehoz oba domaci ciruh y jsou chranene. Nav(c tu byly potvrzeny ci als(, pro pffrodu Zapadn(ch Suciet zajlmave druh y, vyskytujici se na sledovanem uzem( na nepocetnych az ojeciinelych stanovist(ch. Muzeme mezi ne poeltat druhy Polyommatus amandu5, Lyeaena tityrus, Lyeaena hippothoe, Nymphalis polyehloros, Heteropterus morp heus a Ca rteroeephalus palaemon. Aclres alltora: li/. Wo/nosei 305/ Jelenia C6ra tomzac@poezta.onet.pl