Wykład X Paremie i sentencje łacińskie prawo spadkowe

Transkrypt

1 Wykład X Paremie i sentencje łacińskie prawo spadkowe I. Dziedziczenie 1. Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius, quod defunctus habuerit D dziedziczenie (spadek) jest wejściem w ogół praw zmarłego D , Pomponius, 5 ad Sab.: Heres in omne ius mortui, non tantum singularum rerum dominium succedit, cum et ea, quae in nominibus sint, ad heredem transeant. D , Paulus, 19 ad ed.: Hi, qui in universum ius succedunt, heredis loco habentur. D , Ulpianus, 16 ad ed.: Hae autem actiones mihi dantur, quae heredi et in heredem competunt. D , Pomponius 23 ad Sab.: Aediliciae actiones et heredi et in heredem competunt, ut tamen et facta heredum quae postea accesserint et quod experiri potuerint, quaerantur. D , Ulpianus, 39 ad ed.: Bonorum igitur possessionem ita recte definiemus ius persequendi retinendique patrimonii sive rei, quae cuiusque cum moritur fuit. D , Pomponius, 9 ad Sab.: Si hereditas venierit eius, qui vivit aut nullus sit, nihil esse acti, quia in rerum natura non sit 1 Spadkobiercy wstępują w ogół uprawnień zmarłego a nie tylko w prawo własności poszczególnych rzeczy, ponieważ przechodzą na nich również i te uprawnienia, które wynikają z zobowiązań. Ci, którzy wstępują we wszelkie prawa [zmarłego], uważani są za spadkobierców. Skargi przysługują spadkobiercom i przeciwko spadkobiercom. Skargi edylskie [na podstawie edyktu edylów kurulnych] przysługują i spadkobiercom i przeciwko spadkobiercom; ale jednak powinno być przeprowadzone dochodzenie co do każdego działania, jakie zostało podjęte przez spadkobierców, jak i co do tego, czy mają oni prawo do wszczęcia postępowania. Zatem w ten sposób właściwie definiujemy bonorum possessio; jest to prawo do dochodzenia i zatrzymania majątku lub rzeczy, która należała do jakiejś osoby w chwili jej śmierci. Jeśli prawo do dziedziczenia (spadek) zostało sprzedane jeszcze za życia osoby, która miała majątek, lub jeśli

2 quod venierit. zostało sprzedane kiedy było bezwartościowe, sprzedaż jest nieważna, bowiem nie istniało nic, co mogło zostać sprzedane. art. 922 k.c. 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej. art k.c.: Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Od chwili przyjęcia spadku ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku. D , Florentinus, 8 inst.:... quia hereditas personae vice fungitur, sicuti municipium et decuria et societas. D , Ulpianus 4 de cens.: Hereditas enim non heredis personam, sed defuncti sustinet, ut multis argumentis iuris civilis comprobatum est. spadek występuje jako osoba [prawna], podobnie jak gmina, rada miejska i spółka. Spadek bowiem przedstawia osobę zmarłego, a nie spadkobiercy, co zostało potwierdzone przez liczne argumenty prawa obywatelskiego. 2. Pactum de successione futura est illicitum C umowa o dziedziczenie przyszłe jest zabroniona C , Imperatores Diocletianus, Cesarze Dioklecjan i Maksymianus: Maximianus: Ex eo instrumento nullam vos Przedstawiając taki dowód [zawarcia habere actionem, quia contra bonos mores de umowy], nie będziecie mieć prawa do successione futura interposita fuit stipulatio, otrzymania żadnego powództwa, manifestum est, cum omnia, quae contra bonos ponieważ jest oczywiste, że wbrew mores vel in pacto vel in stipulatione dobrym obyczajom jest zawarta deducuntur, nullius momenti sint. [293 n.e.] stypulacja co do przyszłego dziedziczenia, tak jak wszystkie formalne umowy, jak i nieformalne porozumienia zawarte wbrew dobrym 2

3 obyczajom, są nieważne. art k.c.: Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w tytule niniejszym umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna art k.c. 1. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. 2. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku OSN II. Spadek 1. Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse habuit D Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam ma 2. Hereditatis appellatio sine dubio continet etiam damnosam hereditatem D określenie spadek obejmuje niewątpliwie także spadek nadmiernie zadłużony D , Pomponius, 3 ad Q. Muc.: Hereditatis appellatio sine dubio continet etiam damnosam hereditatem: iuris enim nomen est sicuti bonorum possessio. Termin spadek wg prawa obywatelskiego (hereditas) obejmuje bez wątpienia także spadek obciążony długami: jest to bowiem termin prawny, podobnie jak spadek wg prawa pretorskiego (bonorum possessio). D , Modestinus, 8 reg.: Privilegia quaedam causae sunt, quaedam personae. et ideo quaedam ad heredem transmittuntur, quae causae sunt: quae personae sunt, ad heredem non transeunt. D , Ulpianus, 6 ad ed.:...: non tamen in tutela vel pro socio heres suo nomine damnari potest, quia heres neque in tutelam neque in societatem succedit, sed tantum in aes alienum defuncti. Pewne przywileje związane są ze stosunkiem prawnym, a inne z osobą; i dlatego na spadkobiercę przechodzą te, które są związane ze stosunkiem prawnym, te zaś związane z osobą na spadkobiercę nie przechodzą. spadkobierca nie wstępuje ani w stosunek opieki, ani spółki, lecz przejmuje tylko długi [powstałe z tych stosunków] zmarłego. 3

4 3. In poenam heres non succedit D kary spadkobierca nie dziedziczy D , Marcellus 15 dig.: Cui opus Osoba, wobec której został wniesiony novum nuntiatum est, ante remissam sprzeciw (operis novi nuntiatio) przez nuntiationem opere facto decessit: debet heres kogoś, kto poczuł się zagrożony w eius patientiam destruendi operis adversario swoim prawie na skutek wznoszenia praestare: nam et in restituendo huiusmodi nowej budowli, zmarła, zanim opere eius, qui contra edictum fecit, poena otrzymała wycofanie sprzeciwu; jej versatur, porro autem in poenam heres non spadkobierca musi pozwolić temu, który succedit. złożył sprzeciw, aby zburzył budowlę, bowiem i za odbudowanie tego typu budowli kara musi być zapłacona przez tego, kto naruszył postanowienia edyktu; ale spadkobierca nie dziedziczy obowiązku zapłaty kary. art. 922 k.c. 1. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. 2. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. 3. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej 4. Crimina morte extinguuntur przestępstwa wygasają na skutek śmierci sprawcy D , Gaius, 2 ad ed. provinc.: In Na spadkobiercę co do zasady nie heredem non solent actiones transire, quae przechodzą skargi karne, które powstają poenales sunt ex maleficio, veluti furti, damni z tytułu czynu niedozwolonego, takie, iniuriae, vi bonorum raptorum, iniuriarum. jak z tytułu kradzieży, szkody majątkowej wyrządzonej w sposób bezprawny, rabunku czy zniewagi. art pkt 5 k.p.k. 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy: 1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, 4

5 2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, 3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, 4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze, 5) oskarżony zmarł, 6) nastąpiło przedawnienie karalności, 7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się, 8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych, 9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela, 10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej, 11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie. 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uzależnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzających do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wydane. 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających. art k.k.w. 1. Sąd umarza postępowanie wykonawcze w razie przedawnienia wykonania kary, śmierci skazanego lub innej przyczyny wyłączającej to postępowanie. 2. Jeżeli zachodzi długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca postępowanie wykonawcze, a w szczególności jeżeli nie można ująć skazanego albo nie można wykonać wobec niego orzeczenia z powodu choroby psychicznej lub innej przewlekłej, ciężkiej choroby, postępowanie zawiesza się w całości lub w części na czas trwania przeszkody. 2a. Na postanowienie w przedmiocie umorzenia lub zawieszenia postępowania wykonawczego przysługuje zażalenie. 3. Zawieszenie postępowania wykonawczego nie wstrzymuje biegu przedawnienia, chyba że skazany uchyla się od wykonania kary. Okres wstrzymania biegu przedawnienia nie może przekroczyć 10 lat. 4. Wykonywanie kary pozbawienia wolności, kary aresztu lub środka przymusu w tej samej lub innej sprawie wstrzymuje bieg przedawnienia. wyj. art. 529 k.p.k.: Wniesieniu i rozpoznaniu kasacji na korzyść oskarżonego nie stoi na przeszkodzie wykonanie kary, zatarcie skazania, akt łaski ani też okoliczność wyłączająca ściganie lub uzasadniająca zawieszenie postępowania. 5

6 5. Fructus omnes augent hereditatem D Wszystkie pożytki powiększają spadek D , Ulpianus, 15 ad ed.: Item non I podobnie, nie tylko majątek, który solum ea quae mortis tempore fuerunt, sed si istniał a momencie śmierci, ale i ten, qua postea augmenta hereditati accesserunt, który został następnie dołączony do venire in hereditatis petitionem: nam hereditas majątku spadkowego, powinien być et augmentum recipit et deminutionem. sed ea, objęty skargą wydobywczą (hereditatis quae post aditam hereditatem accedunt, si petitio); bowiem majątek może zarówno quidem ex ipsa hereditate, puto hereditati się powiększyć, jak i zmniejszyć; accedere: si extrinsecus, non, quia personae uważam, że cokolwiek zostało włączone possessoris accedunt. fructus autem omnes do majątku po tym, jak został on objęty augent hereditatem, sive ante aditam sive post [przez spadkobiercę], jeśli w aditam hereditatem accesserint. sed et partus rzeczywistości zostało uzyskane dzięki ancillarum sine dubio augent hereditatem. samemu majątkowi, powinno być do niego włączone; lecz jeśli zostało uzyskane z innych źródeł, nie powinno, ponieważ taka własność należy do posiadacza; pożytki także w całości stanowią korzyść dla spadku, czy zostały uzyskane przed jego objęciem, czy po jego objęciu; lecz i dziecko niewolnicy bez wątpienia powiększa majątek spadkowy. III. Testament 1. Testamentum est voluntatis nostrae iusta sententia de eo, quod quis post mortem suam fieri velit D testament jest prawnym wyrazem naszej woli co do tego, co ktoś pragnie, aby stało się po jego śmierci 2. Testamentum est mentis nostrae iusta contestatio, in id sollemniter factum, ut post mortem nostram valeat Regulae Ulpiani 20.1 testament jest to właściwe wyrażenie naszej woli, dokonane w uroczystej formie dlatego, aby miało moc po naszej śmierci Ldt 5.3-5: Uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto. Si intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proximus familiam habeto. Si adgnatus nec escit, gentiles familiam habento. 6 Tak, jak [ktoś] rozporządził [w testamencie] co do majątku i opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem. Jeśli [ten], kto nie ma własnego spadkobiercy, umrze bez testamentu,

7 najbliższy agnat niech obejmie spadek. Jeśli nie ma agnata, niech spadek mają członkowie rodu. D , Ulpianus 46 ad ed.: Quam diu potest ex testamento adiri hereditas, ab intestato non defertur. I. 2.12: Non tamen omnibus licet facere testamentum. Praeterea testamentum facere non possunt impuberes, quia nullum eorum animi iudicium est; item furiosi, quia mente carent. I : neque enim idem ex parte testatus et ex parte intestatus decedere potest... Dopóki spadek może być nabyty na podstawie testamentu, nie oferuje się go spadkobiercom beztestamentowym. Nie wszystkim jednak wolno sporządzać testament. ponadto nie mogą sporządzić testamentu niedojrzali, ponieważ umysł ich nie ma żadnego rozeznania; także umysłowo chorzy, bowiem są pozbawieni rozumu. Ta sama osoba nie może umrzeć rozporządziwszy co do części [majątku] testamentem, a co do innej części bez testamentu art. 926 k.c. 1. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. 2. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. 3. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą. art. 941 k.c.: Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. OTK Nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest ex D et I nikt nie może pozostawić spadkobierców w części testamentowych, w części zaś ustawowych D , Pomponius 3 ad Sab.: Ius nostrum non patitur eundem in paganis et Prawo nasze nie dopuszcza, aby ktokolwiek zmarł jako testator lub nie 7

8 testato et intestato decessisse: earumque rerum naturaliter inter se pugna est testatus et intestatus. I : Hereditas plerumque dividitur in duodecim uncias, quae assis appellatione continentur. habent autem et hae partes propria nomina ab uncia usque ad assem, ut puta haec; uncia, sextans, quadrans, triens, quincunx, semis, septunx, bes, dodrans, dextans deunx, as. non autem utique duodecim uncias esse oportet. nam tot unciae assem efficiunt quot testator voluerit, et si unum tantum quis ex semisse verbi gratia heredem scripserit, totus as in semisse erit: neque enim idem ex parte testatus et ex parte intestatus decedere potest porządziwszy testamentu; bowiem istnieje naturalny antagonizm pomiędzy terminami z testamentem i bez testamentu. Spadek przeważnie dzieli się na 12 uncji, które określa się nazwą as; mają zaś i te części, od uncji do asa, własne nazwy, mianowicie: dwunasta część asa (uncia), szósta część asa (sextans), czwarta część asa (quadrans), trzecia część asa (triens), pięć uncji (quincunx), pół asa (semis), siedem uncji (septunx), dwie trzecie asa (bis triens = bes), as mniej jedna czwarta asa (de asse quadrans = dodrans), as minus szósta część asa (dempto sextante = dextans), as minus jedna uncja asa (dempta uncia = denux), as (as); nie jest zaś konieczne, aby zawsze było 12 uncji; albowiem as składa się z tylu uncji, ile chce testator, i jeśli na przykład ustanawia tylko jednego spadkobiercę w 6 uncjach, cały as będzie składał się z 6 uncji, gdyż ta sama osoba nie może umrzeć rozporządziwszy co do części testamentem, a co do innej części bez testamentu art k.c.: Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą 4. Ambulatoria enim est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum D wola spadkodawcy może być zmieniona aż do jego śmierci 5. In testamento nemo sibi legem dicere potest, a qua recedere non possit ex D pr. nikt nie może uczynić w testamencie postanowienia, którego nie mógłby sam zmienić 8

9 D , Ulpianus, 33 ad Sab.: Quod si iterum in amicitiam redierunt et paenituit testatorem prioris offensae, legatum vel fideicommissum relictum redintegratur: ambulatoria enim est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum. D pr., Hermogenianus, 4 iuris epit.: Si quis in principio testamenti adscripserit: cui bis legavero, semel deberi volo, postea eodem testamento vel codicillis sciens saepe eidem legaverit, suprema voluntas potior habetur: nemo enim eam sibi potest legem dicere, ut a priore ei recedere non liceat. sed hoc ita locum habebit, si specialiter dixerit prioris voluntatis sibi paenituisse et voluisse, ut legatarius plura legata accipiat. Jeśli strony powrócą do przyjaźni i testator uprzednie przewinienia puści w niepamięć, legat lub fideikomis, który został przeznaczony, zostanie w pełni przywrócony; bowiem wola spadkodawcy może być zmieniana aż do ostatniego tchnienia życia. Jeśli ktoś na początku testamentu napisał: chcę, aby temu, komu w legacie pozostawiłem podwójnie, jeden raz otrzymał, i następnie, w tym samym testamencie lub w kodycylu, świadomie zapiał ten sam majątek kilkakrotnie tej samej osobie, jego ostatnia wola będzie wiążąca, bowiem nikt nie może powiedzieć, że ktokolwiek nie jest uprawniony do odwołania swojej ostatniej woli; ta zasada ma jednak zastosowanie tylko, kiedy on wyraźnie zaznaczył, że zmienił swoją pierwszą wolę i chciał, aby legatariusz otrzymał kilka zapisów. art. 943 k.c.: Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. art. 947 k.c.: Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. 6. Qui testamento heres instituitur, in eodem testamento testis esse non potest D pr. kto w testamencie jest spadkobiercą, nie może w tym samym testamencie występować jako świadek D pr., Ulpianus 1 ad Sab.: Qui testamento heres instituitur, in eodem testamento testis esse non potest. quod in legatario et in eo qui tutor scriptus est contra habetur: hi enim testes possunt adhiberi, si aliud eos nihil impediat, ut puta si impubes, si in potestate sit testatoris. Kto w testamencie jest ustanowiony jako spadkobierca, nie może być świadkiem przy sporządzaniu takiego testamentu; inną regułę stosuje się do tego, kto został wskazany jako legatariusz, lub został powołany jako opiekun, bowiem taka osoba może byś świadkiem, jeśli żadna inna przeszkoda 9

10 nie istnieje, jak np. jeśli nie osiągnął on jeszcze wieku dojrzałego lub też znajduje się pod władzą testatora. art. 957 k.c. 1. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. 2. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament 7. Codicillorum ius singulare est, ut, quaecumque in his scribentur, perinde haberentur, ac si in testamento scripta essent D Dla prawa dotyczącego kodycylu to jest szczególne, że wszystko, co w nim zostało napisane traktowane jest tak, jakby było napisane w testamencie IV. Interpretacja testamentu 1. In testamentis plenius testatoris intentionem scrutamur D w testamencie należy badać zamiar spadkodawcy D , Paulus, 3 ad Sab.: In Interpretując testament, w jak testamentis plenius voluntates testantium najpełniejszym zakresie wolę testatora interpretamur. należy odtworzyć. D , Marcellus, 11 dig.: Cum in testamento ambigue aut etiam perperam scriptum est, benigne interpretari et secundum id, quod credibile est cogitatum, credendum est. Jeśli w testamencie niejednoznacznie lub nawet zupełnie opacznie coś napisano, życzliwie interpretować [to] należy, tak by to co wydaje się wiarygodne, zostało zachowane. D , Gaius, 2 inst.: Si quaeramus, an valeat testamentum, in primis animadvertere debemus, an is qui fecerit testamentum habuerit testamenti factionem, deinde, si habuerit, requiremus, an secundum regulas iuris civilis 10 Gdybyśmy badali, czy testament jest ważny, najpierw trzeba rozważyć, czy ten, kto go sporządził, posiadał zdolność do sporządzenia testamentu a następnie jeśliby posiadał, czy

11 testatus sit. sporządził testament zgodnie z wymogami prawa obywatelskiego. art. 944 k.c. 1. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. 2. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. art. 945 k.c. 1. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: 1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; 2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; 3) pod wpływem groźby. 2. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku Causa Curiana (94-92 p.n.e.) jako przykład controversia ex scripto et sententia Cicero, De oratore 1.180: Clarissima M'. Curi causa Marcique Coponi nuper apud centumviros quo concursu hominum, qua exspectatione defensa est? Cum Q. Scaevola, aequalis et conlega meus, Homo omnium et disciplina iuris civilis eruditissimus et ingenio prudentiaque acutissimus et oratione maxime limatus atque subtilis atque, ut ego soleo dicere, iuris peritorum eloquentissimus, eloquentium iuris peritissimus, ex scripto testamentorum iura defenderet negaretque, nisi postumus et natus et, ante quam in suam tutelam veniret, mortuus esset, heredem eum esse posse, qui esset secundum postumum et natum et mortuum heres institutus; ego autem defenderem eum hac tum mente fuisse, qui testamentum fecisset, ut, si filius non esset, qui in suam tutelam veniret, M'. Curius esset heres, num destitit uterque nostrum in ea causa in auctoritatibus, in exemplis, in testamentorum formulis, hoc est, in medio iure civili versari? Przy jak licznej widowni i z jakimi oczekiwaniami słuchano niedawno mów obrońców w słynnej sprawie Maniusza Kuriusza i Marka Koponiusza przed sądem centumwirów? Gdy Quintus Scaevola, mój rówieśnik i kolega w konsulacie, człowiek, który zarówno posiadł największą ze wszystkich wiedzę z zakresu prawa obywatelskiego (ius civile), jak też jest obdarzony najprzenikliwszym umysłem i wrodzoną mądrością, w mowach swych niezwykle staranny i wnikliwy, oraz, jak zwykle mówię, wśród znawców prawa jest najlepszym mówcą, zaś wśród mówców najlepszym znawcą prawa. Otóż on właśnie bronił praw swego klienta na podstawie brzmienia testamentu i stwierdził, że o ile potomek urodzony po śmierci spadkodawcy urodził się i nie zmarł, nim osiągnął pełnoletność, ten, 11

12 Cicero, Brutus : Quare quis ex populo, cum Q. Scaevolam pro M. Coponio dicentem audiret in ea causa de qua ante dixi, quicquam politius aut elegantius aut omnino melius aut exspectaret aut posse fieri putaret? [195] cum is hoc probare vellet, M.'. Curium, cum ita heres institutus esset, 'si pupillus ante mortuus esset quam in suam tutelam venisset', pupillo non nato heredem esse non posse: quid ille non dixit de testamentorum iure, de antiquis formulis? quem ad modum scribi oportuisset, si etiam filio non nato heres institueretur? [196] quam captiosum esse populo quod scriptum esset neglegi et opinione quaeri voluntates et interpretatione disertorum scripta simplicium hominum pervertere? [197] quam ille multa de auctoritate patris sui, qui semper ius illud esse defenderat? quam omnino multa de conservando iure civili? quae quidem omnia cum perite et scienter, item breviter et presse et satis ornate et pereleganter diceret, quis esset in pop ulo, qui aut exspectaret aut fieri posse quicquam melius putaret? {53} at vero, ut contra Crassus ab adulescente delicato, qui in litore ambulans scalmum repperisset ob eamque rem aedificare navem concupivisset, exorsus est, similiter Scaevolam ex uno scalmo c aptionis centumvirale iudicium hereditatis 12 kto został ustanowiony spadkobiercą na wypadek narodzenia i śmierci pogrobowca, nie może dziedziczyć. Ja zaś argumentowałem, że intencją tego, kto zostawił testament było, by w wypadku gdyby on nie miał syna, który dojdzie do pełnoletniości, spadkobiercą był Manniusz Kuriusz. Czyż w tym procesie obydwaj nie mieliśmy ciągle do czynienia z powagą wydanych orzeczeń, z przykładami, z formułami testamentowymi, to jest z samą istotą prawa obywatelskiego? Któż zatem z ludu, po wysłuchaniu mowy Kwintusa Scaevoli reprezentującego Marka Koponiusza, w tej sprawie, o której wspomniałem wcześniej [Brut nn.], oczekiwałby czegoś subtelniejszego albo elegantszego, albo w ogóle lepszego, czy też choćby sądził, ze coś takiego w ogóle jest możliwe? 195. Scewola chciał, aby uznanie zyskała teza, że Marek Kuriusz wyznaczony na spadkobiercę pod takim warunkiem, że syn sierota urodzony po śmierci ojca umarłby przed osiągnięciem pełnoletniości nie może zostać spadkobiercą w sytuacji, gdy owo dziecko w ogóle się jeszcze nie urodziło. Czego to nie powiedział o prawie dotyczącym testamentów, o dawnych prawniczych formułach? A w jakiż to sposób powinno się sporządzić testament skoro nawet ustanawia się spadkobiercę dla nienarodzonego syna? 196. Jak niebezpieczne okazuje się dla obywateli, że lekceważy się spisany dokument; że o tym, jaka była czyjaś wola, wyrokuje się na podstawie przypuszczeń; że pisma zwykłych, prostych ludzi może obalić

13 effecisse: hoc in illo initio consecutus, multis eiusdem generis sententiis delectavit animosque omnium qui aderant in hilaritatem a severitate traduxit; quod est unum ex tribus quae dixi ab oratore effici debere. deinde hoc voluisse eum qui testamentum fecisset, hoc sensisse, quoquo modo filius non esset qui in suam tutelam veniret, sive non natus sive ante mortuus, Curius heres ut esset; ita scribere plerosque et id valere et valuisse semper. haec et multa eius modi dicens fidem faciebat; quod est ex tribus oratoris officiis alterum. [198] deinde aequum bonum, testamentorum sententias voluntatesque tutatus est: quanta esset in verbis captio cum in ceteris rebus tum in testamentis, si neglegerentur voluntates; quantam sibi potentiam Scaevola adsumeret, si nemo auderet testamentum facere postea nisi de illius sententia. haec cum graviter tum ab exemplis copiose, tum varie, tum etiam ridicule et facete explicans eam admirationem adsensionemque commovit, dixisse ut contra nemo videreur. hoc erat oratoris officium partitione tertium, genere maxumum interpretacja umiejących dobrze przemawiać [prawników]? 197. Ileż to nie powiedział o prawniczym autorytecie ojca swojego, który zawsze bronił takiego pojmowania prawa? Jak wiele w ogóle o przestrzeganiu prawa obywatelskiego? Gdy tak fachowo i mądrze, a zarazem krótko i zwięźle, przy tym dość ozdobnie i wytwornie wypowiedział się na temat wszystkich tych rzeczy, czy ktoś z ludu oczekiwałby w ogóle czegoś lepszego, czy też choćby sądził, że coś lepszego w ogóle jest możliwe? {53} A wtedy Krassus zaczął swoją odpowiedź od anegdoty o kapryśnym chłopcu, który znalazłszy dulkę podczas spaceru nad brzegiem morza, zapragnął dobudować do niej statek. Podobnie Scewola na podstawie testamentowej niejasności wielkości dulki doprowadził do toczącego się przed kolegium centumwirów procesu o spadek. Po takim początku bawił dalej wszystkich obecnych licznymi tego rodzaju sentencjami i poważny nastrój przemienił w wesoły; a jest to, jak powiedziałem, jedno z trzech zadań, które powinien spełniać mówca. Następnie, że taka była wola autora testamentu, tak to rozumiał: jeśli z jakiegoś powodu nie byłoby syna, który osiągnąłby pełnoletniość, bo albo by się w ogóle nie narodził, albo wcześniej zmarł, spadkobiercą ma być Kuriusz; że wielu tak pisze testamenty i że mają one i zawsze miały swoją moc. Przytaczając takie i jeszcze wiele innych podobnych argumentów, wzbudził zaufanie słuchaczy; 198. a to jest drugi z owych trzech obowiązków mówcy. Następnie bronił równości i sprawiedliwości, zapisów testamentowych i wyrażanej w

14 nich woli: jak bardzo dwuznaczne mogą wydać się słowa, a dotyczy to zarówno testamentów, jak i pozostałych dokumentów, gdy lekceważy się intencję piszącego; jak ogromną władze uzurpowałby sobie Scewola, gdyby od czasu tej sprawy nikt nie odważył się sporządzić testamentu niegodnie z jego [Scewoli] wykładnią. Przedstawiając te argumenty, z jednej strony z pełną powagą, a z drugiej zilustrowane wieloma przykładami, i różnorodne, także zabawnie i dowcipnie je wyjaśniając, wzbudził taki podziw i uznanie, że wydawało się, że nikt nie byłby w stanie powiedzieć czegoś przeciw. I to był ten trzeci, największy spośród obowiązków oczekiwanych od mówcy. D , Ulpianus 5 ad Sab.: Si duo sint heredes instituti, unus ex parte tertia fundi Corneliani, alter ex besse eiusdem fundi, Celsus expeditissimam Sabini sententiam sequitur, ut detracta fundi mentione quasi sine partibus heredes scripti hereditate potirentur, si modo voluntas patris familias manifestissime non refragatur. D , Paulus, 5 ad l. Iul. et Pap.: Item si pro fundo decem legentur, quidam putant non esse ademptum prius legatum: sed verius est ademptum esse: novissima enim voluntas servatur. 14 Jeśli ustanowionych zostało 2 spadkobierców, jeden do trzeciej części gruntu Korneliańskiego, a drugi do dwóch/trzecich tego samego gruntu, Celsus przyjął niezwykle słuszną opinię Sabinusa, że pozostawiając ową wzmiankę dotyczącą gruntu jako bez znaczenia, spadkobiercy, którzy zostali wskazani w testamencie są uprawnieni do majątku tak, jak gdyby udziały nie zostały wskazane; oczywiście, jeśli jest absolutnie oczywiste, że wola ojca testatora będzie przestrzegana. Podobnie jak w przypadku, gdy zamiast gruntu 10 [aureusów] zostało zapisane, niektórzy [juryści] uznali, że nie został odwołany pierwszy zapis; ale jest bardziej prawdziwe [słuszne] przyjąć, że został: bowiem to najnowsza wola powinna być brana pod uwagę jako wiążąca.

15 art. 948 k.c.: 1. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. 2. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść. OSN V. Spadkobierca 1. Heredis institutio caput et fundamentum totius testamenti est Gai Za początek i fundament całego testamentu uważa się ustanowienie spadkobiercy Gai 2.229: Ante heredis institutionem inutiliter legatur, scilicet quia testamenta uim ex institutione heredis accipiunt, et ob id uelut caput et fundamentum intellegitur totius testamenti heredis institutio. Przed ustanowieniem spadkobiercy dokonywanie zapisów testamentowych jest bezskuteczne, dlatego że testamenty nabywają moc z ustanowienia spadkobiercy, co jest uważane za początek i podstawę całego testamentu. I : Et unum hominem et plures in infinitum, quot quis velit, heredes facere licet. Gai : Item qui filium in potestate habet, curare debet, ut eum uel heredem instituat uel nominatim exheredet; alioquin si eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur Ceteras uero liberorum personas si praeterierit testator, ualet testamentum: sed praeteritae istae personae scriptis heredibus in partem adcrescunt, si sui heredes sint, in uirilem, si extranei, in dimidiam. D , Marcellus, 3 dig.: Inofficiosum testamentum dicere hoc est allegare, quare 15 Wolno jest uczynić spadkobiercą i jednego człowieka, i wielu, ilu kto zechce. Ten, kto ma syna po władzą ojcowską, powinien zatroszczyć się o to, aby albo uczynić go spadkobiercą, albo wydziedziczyć imiennie; w przeciwnym razie, jeśliby pominął go [w testamencie] milczeniem, testament będzie nieważny Jeśliby zaś testator pominął milczeniem inne osoby zstępnych, testament jest ważny, lecz owe pominięte osoby otrzymują część spadku kosztem spadkobierców wymienionych w testamencie: jeśliby to byli spadkobiercy domowi część określoną wg liczby osób; jeśli inni połowę. Aby uznać testament za inofficiosum, należy uzasadnić, dlaczego ktoś nie

16 exheredari vel praeteriri non debuerit: quod plerumque accidit, cum falso parentes instimulati liberos suos vel exheredant vel praetereunt. powinien być wydziedziczony lub pominięty; co zdarza się często, kiedy rodzice wydziedziczają lub pomijają swoje dzieci, mylnie je obwiniając. por. art. 941 k.c.: Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. por. art k.c. art Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. art Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych. art Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów por. art. 991 i n. k.c.: Zachowek art Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. art Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. 16

17 art Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę. art Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa art Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. art Darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego. art Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. art Jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy zapis na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. art Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. art Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy 17

18 darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. 2. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny. art Spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność stosownie do przepisów artykułu poprzedzającego tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później. art Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. art Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń. art Zmniejszenie zapisów i poleceń następuje w stosunku do ich wartości, chyba że z treści testamentu wynika odmienna wola spadkodawcy. 2. W razie zmniejszenia zapisu obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu. art Jeżeli spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek. 2. Jeżeli zapisobierca sam jest uprawniony do zachowku, zapis uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. art Jeżeli zmniejszeniu podlega zapis, którego przedmiot nie da się podzielić bez istotnej zmiany lub bez znacznego zmniejszenia wartości, zapisobierca może żądać całkowitego wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną. art Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat trzech od ogłoszenia testamentu. 18

19 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat trzech od otwarcia spadku. art Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. art Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. art Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. art Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. 2. Semel heres semper heres D kto zostaje spadkobiercą, pozostaje nim na zawsze D , Gaius l. sing. de Cas.: Ei qui W przypadku, gdy ten, który był solvendo non est aliquo casu evenit, ut et servus niewypłacalny, miał dodatkowego cum libertate heres exsistat et praeterea alius spadkobiercę, obok niewolnika, który heres adiciatur: veluti si servo cum libertate został ustanowiony spadkobiercą wraz z herede instituto ita adiectum sit: si mihi obietnicą wolności, przykładowo, kiedy Stichus heres erit, tunc Titius quoque heres testator powołując niewolnika jako esto : nam Titius, antequam Stichus ex swego spadkobiercę i jednocześnie do testamento heres exstiterit, heres esse non potest, wyzwalając, dodał: Jeśli Stichus będzie cum autem semel heres exstiterit servus, non moim spadkobiercą, niech moim potest adiectus efficere, ut qui semel heres spadkobierca także będzie Titus ; Titus exstitit desinat heres esse. nie może być spadkobiercą zanim Stichus nim nie zostanie zgodnie z wolą testatora, i jeśli niewolnik raz zostanie spadkobiercą, ten, który został dodany nie może dzielić majątku, bowiem kiedy 19

20 20 raz niewolnik zostanie spadkobiercą, drugi nie może nim być. art. 962 k.c.: Zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nie istniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku. 3. Indigno aufertur hereditas niegodnemu odbiera się spadek art k.c. art Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli: 1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy; 2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności; 3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku. art Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. art Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem OSN OSN Substitutus substituto est substitutus instituto ex D pr. substytut substytuta jest substytutem spadkobiercy D pr., Papinianus 6 resp.: Spadkobierca został podstawiony Coheredi substitutus priusquam hereditatem swojemu współspadkobiercy, ale ów

21 adiret aut condicio substitutionis existeret, vita decessit. ad substitutum eius, sive ante substitutionem sive postea substitutus sit, utraque portio pertinebit nec intererit, prior substitutus post institutum an ante decedat. Gai 2.175: Et licet nobis uel unum in unius locum substituere pluresue, et contra in plurium locum uel unum uel plures substituere. zmarł zanim objął majątek, albo zanim spełnił się warunek, od którego zależała substytucja; oba udziały w majątku spadkowym będą należały do tego, który został podstawiony, zarówno przed nastąpieniem substytucji, jak i po niej; nie ma bowiem żadnej różnicy, czy substytut zmarł przed czy po ustanowionym spadkobiercy. A wolno nam podstawić bądź jednego, bądź wielu spadkobierców w miejsce jednego i na odwrót, w miejsce wielu podstawić jednego bądź wielu. art. 963 k.c.: Można powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie). 5. Heredis heres, et deinceps, heredis appellatione continetur D Spadkobierca spadkobiercy i dalsi uważani są za spadkobierców D , Ulpianus, 72 ad ed.: heredis appellatio non solum ad proximum heredem, sed et ad ulteriores refertur; nam et heredis heres et deinceps heredis appellatione continetur. Określenia spadkobierca używamy nie tylko do najbliższego spadkobiercy, ale i do kolejnych także; tak więc spadkobierca spadkobiercy i kolejny spadkobiercy objęci są tą nazwą. art. 931 k.c. 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. art. 934 k.c.: Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy. 21

22 6. Legatum est delibatio hereditatis, qua testator ex eo, quod universum heredis foret, alicui quid collatum velit D pr. zapis jest uszczupleniem spadku, przez które testator chce uczynić komuś przysporzenie z tego, co przypada jako całość spadkobiercom. 7. Legatum est donatio testamento relicta D zapis jest pozostawioną przez testatora darowizną Regulae Ulpiani 24.1: Legatum est, quod legis modo, id est imperative, testamento relinquitur. Nam ea, quae precativo modo relinquuntur, fideicommissa vocantur. I :... legatum itaque est donatio quaedam a defuncto relicta. D pr., Paulus, l. S. ad l. Falcid.: Lex Falcidia lata est, quae primo capite liberam legandi facultatem dedit usque ad dodrantem... Zapisem jest to, co pozostawiono w testamencie tak stanowczo, jak w ustawie; te bowiem, które pozostawiono w formie prośby, nazywa się fideikomisami. Zapisem zaś jest jakaś darowizna pozostawiona przez zmarłego. Wydana została lex Falcidia, która w pierwszym rozdziale dała pełną swobodę w dysponowaniu majątkiem w testamencie aż do ¾ spadku art k.c.: Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis). VI. Skutki dziedziczenia 1. Aes alienum est onus universi patrimonii non certarum rerum długi obciążają cały majątek, a nie jedynie określone rzeczy art k.c.: Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Od chwili przyjęcia spadku ponosi odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku. art. 913 k.p.c.: 2. Qui totam hereditatem adquirere potest, is pro parte eam scindendo adire non potest D kto może przyjąć spadek w całości, nie może przyjąć go w części D , Ulpianus 7 ad Sab.: Si ex asse heres destinaverit partem habere hereditatis, 22 Jeśli jedyny spadkobierca postanowił mieć część spadku, jest uważany za

23 videtur in assem pro herede gessisse. spadkobiercę co do całości. art k.c. 1. Przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu. 2. Spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. 3. Poza wypadkami przewidzianymi w paragrafach poprzedzających spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić 3. Heres quandoque adeunto hereditatem iam tunc a morte successisse defuncto intellegitur D przyjmuje się, że spadkobierca wstąpił w prawa zmarłego już z chwilą jego śmierci, niezależnie od tego, kiedy objął spadek art k.c.: Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. art. 924 k.c.: Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. art. 925 k.c.: Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. 4. Res hereditariae, antequam aliquis heres existat, nullius in bonis sunt D pr. - Reczy należące do spadku, dopóki nie pojawi się spadkobierca, nie należą do nikogo D pr., Gaius, 2 inst.: id vero, quod humani iuris est, plerumque alicuius in bonis est, potest autem et nullius in bonis esse: nam res hereditariae, antequam aliquis heres existat, nullius in bonis sunt 23 to, co podlega prawu ludzkiemu, w większości przypadków należy do czyjegoś majątku, ale może także i nie należeć do nikogo; i tak, rzeczy należące do spadku, dopóki nie pojawi się spadkobierca, nie należą do nikogo 5. Portio portioni accrescit D udział przyrasta do udziału D , Papinianus 17 quaest.: Usum Zostało ustalone, że w określonych fructum in quibusdam casibus non partis okolicznościach użytkowanie effectum optinere convenit: unde si fundi vel (ususfructus) nie może być uznawane za fructus portio petatur et absolutione secuta część majątku; i, dlatego, kiedy postea pars altera quae adcrevit vindicetur, in powództwo dotyczyło części gruntu lub lite quidem proprietatis iudicatae rei użytkowania i pozwany wygrał sprawę i exceptionem obstare, in fructus vero non obstare następnie skarga wydobywcza została