Marek Kuryłowicz "Kościół i prawo rzymskie", Antoni Dębiński, Lublin 2007 : [recenzja] Zeszyty Prawnicze 8/1,

Transkrypt

1 Marek Kuryłowicz "Kościół i prawo rzymskie", Antoni Dębiński, Lublin 2007 : [recenzja] Zeszyty Prawnicze 8/1,

2 Zeszyty Prawnicze UKSW 8.1 (2008) ANTONI DĘBIŃSKI, Kościół i prawo rzymskie, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, ss. 239 Zainteresowania naukowe Antoniego Dębińskiego, profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i kierownika katedry prawa rzymskiego na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji tegoż Uniwersytetu, od początku kierowały się w stronę związków prawa rzymskiego z chrześcijaństwem i historią Kościoła. Poprzednie monografie dotyczyły ustawodawstwa karnego rzymskich cesarzy chrześcijańskich w sprawach religijnych (1999) oraz pojęcia sacrilegium w prawie rzymskim i jego przemian w okresie chrześcijańskim (1995). Kolejne szczegółowe studia nad historycznymi związkami między sacrum a profanum, christianitas a romanitas oraz imperium i sacerdotium zaowocowały nową książką Kościół i prawo rzymskie. Jej ukazanie się stanowi swojego rodzaju wydarzenie naukowe, ponieważ przy licznych przyczynkach badawczych na ten obszerny temat, brakowało dotychczas w polskiej literaturze syntetycznego ujęcia problematyki, interesującej zarówno historyków prawa, romanistów, jak i kanonistów. Tę rolę spełnia właśnie książka Antoniego Dębińskiego. Na całość składają się trzy obszerne rozdziały: pierwszy to Obszary wzajemnego przenikania, drugi Pod urokiem prawa rzymskiego i trzeci: Dystans pełen respektu. Już te tytuły trafnie określają charakter wzajemnych historycznych relacji między Kościołem a prawem rzymskim. Pierwszy obszar to początki chrześcijaństwa w państwie rzymskim i stosunek tworzonego przez jego wyznawców nowego porządku prawnego do obowiązującego prawa rzymskiego II-III w. n.e. Tu autor zauważa odrębność porządku gmin chrześcijańskich, tworzonego

3 370 [2] na podstawie ducha Ewangelii a nie na normach prawnych cesarskiego Rzymu. Decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju miał znany edykt mediolański z 313 r. Zmienia się też prawo państwowe, widoczne w Kodeksach Teodozjańskim i Justyniańskim. Teraz ustawodawstwo cesarskie kształtuje organizację i funkcjonowanie Kościoła, a także tworzy podstawy późniejszego prawa kanonicznego. W IV i V wieku Kościół zatem integrował się z kulturą prawną państwa, w ramach którego funkcjonował. Wykorzystywał też cesarskie leges do tworzenia kościelnych canones i ujednolicania nowego prawa kościelnego ius ecclesiasticum. Do znanej frazy Eccesia vivat lege Romana (z Lex Ripuaria) należy jednak, zdaniem autora, podchodzić rozważnie, z uwzględnieniem całej złożoności stosunków między Kościołem a państwem i prawem rzymskim. Najszersze oddziaływanie prawa rzymskiego na prawo kościoła zachodniego nastąpiło w szczytowej fazie średniowiecza, kiedy to doszło zarówno do renesansu badań nad prawem rzymskim, jak i do powstania prawa kanonicznego jako nowej dyscypliny. Poświęcony tej problematyce rozdział zawiera przedstawienie właśnie rozwoju nauki prawa w średniowieczu oraz recepcji prawa rzymskiego przez Kościół. Wielowiekowa praktyka zapożyczania przez prawo kościelne przepisów i zasad z prawa rzymskiego doprowadziła do tego, że stało się ono źródłem pomocniczym. Dekret Intelleximus papieża Lucjusza III o subsydiarnym stosowaniu prawa rzymskiego w prawie kanonicznym, włączony do Dekretałów Grzegorza IX, obowiązywał do wejścia w życie Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r. Wprowadzonym w XII-XIII wieku zakazom studium prawa rzymskiego przypisuje autor charakter dyscyplinujących norm wewnątrzkościelnych. Nie były one wyrazem wrogości wobec prawa rzymskiego, lecz miały na celu wzmocnienie studiów teologicznych, słabo konkurujących z bardziej praktycznymi studiami prawa cywilnego. W rozdziale trzecim dominuje nowożytna problematyka kodyfikacji prawa Kościoła łacińskiego, w szczególności kodeksów prawa kanonicznego z lat 1917 i Rozpatrywana jest ona nadal z punktu widzenia wpływów prawa rzymskiego, w szczególności w obszarach

4 [3] 371 systematyki prawa, zasad prawa rzymskiego i reguł prawa kanonicznego, a także definicji i terminologii. Obszernie przedstawiona została ponadto kościelna procedura sądowa, na którą prawo rzymskie od zawsze wpływało w istotny sposób. W sumie pozostaje nadal aktualne stwierdzenia papieża Benedykta XV (w bulli Providentissima Mater Ecclesia z 1917 r.), że prawo rzymskie jest żywe jako ratio scripta i pomnik dawnej mądrości, tak samo jak zachowuje nadal znaczenie zasada Legista sine canonibus parum valet, canonista sine legibus nihil. Znajomość prawa rzymskiego pozostaje więc, konkluduje A. Dębiński (s. 160) nadal istotnym narzędziem do poznania porządku prawnego Kościoła łacińskiego oraz przesłanka do rozumienia dziedzictwa, które rozstrzygająco wpłynęło na osiągnięcia i wartości duchowe kultury Europy. Omawiana książka zawiera ponadto dodatki (Appendices), które w wartościowy sposób wzbogacają jej treść. Są to Regulae iuris z Liber Sextus Bonifacego VIII (tekst łaciński i polski), Regule iuris z Dekretałów Grzegorza IX (również dwujęzycznie), a także interesujące zestawienie tytułów Dekretałów Grzegorza IX z odpowiednimi tytułami justyniańskiego Corpus Iuris Civilis. Tu trzeba dodać, że książka w całości opiera się na licznych źródłach, zarówno prawa rzymskiego (według Corpus Iuris Civilis), jak i prawa kościelnego. Te ostanie ukazane są w kontekście historycznego rozwoju: wczesne zbiory pseudoapostolskie, kościelne canones, postanowienia soborów i synodów, ujęte następnie w systematyczne zbiory. Ponadto papieskie dekretały oraz listy i instrukcje (ze szczególnym uwzględnieniem listów Grzegorza I). Swoje miejsce zajmują leges barbarorum (np. lex Ribuaria). Średniowiecze to przede wszystkim Dictatus papae Grzegorza VII, który zaowocował ponownym odkryciem zbiorów prawa rzymskiego, ale także rozmaite, bogate zbiory (kolekcje) kanonicznych przepisów prawnych, ukoronowane Dekretem Gracjana. Rozwój nauki przyczynia się z kolei do powstania rozpraw, ułatwiających interpretacje i konkordancje różnych tekstów kościelnych. Wykształciły się bogate gatunki literatury naukowej. Wszystkie powołane w pracy źródła zostały szczegółowo zestawione w wykazy źródeł prawa rzymskiego i kościelnego. Jeśli dołączyć do tego wykaz wykorzysta-

5 372 [4] nej literatury, a także indeksy: osób i rzeczowy, to niewątpliwie całość prezentuje dobrze przemyślane i staranne opracowanie podjętej problematyki, zasługujące na wysoką ocenę i uznanie. Z pewnością zyska też spore zainteresowanie czytelników, do których można będzie zaliczyć obszerne kręgi historyków prawa rzymskiego i prawa kanonicznego, zarówno ze sfer naukowych, jak i studentów oraz miłośników kultury antycznej i historii. Warto także podkreślić, iż w dzisiejszej wspólnej Europie wielości kultur, czerpiących z rzymskich i chrześcijańskich korzeni, książka Antoniego Dębińskiego wyraża właśnie taki historyczny i aktualny europejski wymiar nauki. Marek Kuryłowicz TOMASZ GIARO, Römische Rechtswahrheiten. Ein Gedankenexperiment. Wydawnictwo Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 2007 [Studien zur europäischen Rechtsgeschichte. Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für europäische Rechtsgeschichte, Band 219], ss. XII, Pierwsza obszerna publikacja Tomasza Giaro na temat kryterium prawdy w dogmatyce prawa rzymskiego ukazała się w 1987 roku (Dogmatische Wahrheit und Zeitlosigkeit in der römischen Jurisprudenz, «BIDR» 90 (1987), s ) 1. Zamierzone wówczas, jeszcze pod kierunkiem profesora Henryka Kupiszewskiego (Vorwort, s. VII), badania nad stosowaniem argumentu z prawdy i fałszu (verum est falsum est) przez rzymskich jurystów w uzasadnieniach podejmowanych rozstrzygnięć (a więc jako ratio decidendi), rozrosły się z czasem ponad jurysprudencję klasyczną w stronę recypowanego pra- * Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 1 Wkrótce potem opublikowany został przez tegoż Autora artykuł: Prawda i autorytet w jurysprudencji klasycznej («ZNUJ» 125 (1989), s ), jeden z nielicznych na ten temat w języku polskim.