Wodociągi i kanały miejskie.

Transkrypt

1

2 Z D Z IE JÓ W H Y G IE N Y W D A W N E J PO LSCE- Wodociągi i kanały miejskie. (D alszy ciąg) Sandomierz. W księgach podskarbińskich 98) z lat w rubryce wydatków znajdujemy kilka pozycyi tej treści: Sabbato ante festům Sti Adalberti pro edificatione Canalium sev aquaeducty in Ciuitate Sandomirien. Marcas ducentas, w tymże roku 1531 dano z rozkazu króla na budowę wodociągów 240 złotych, potem znowu 205 zł. Czytamy dalej: Cum Canalium Magistri ex Sandomiria Cracoviam venerunt eisdem pro expensis flor. 2 ; w roku KS33: Magistro Canalium Sandomirien. fl. 50. Pro canalibus Sandomirien. fl P o nieważ pozwolenia na przeprowadzenie wody ze źródeł do miasta udzielił król Zygmunt I dopiero w roku 1547 (w 1559 potwierdził Z y gmunt August w Piotrkowie), należy przypuścić, że wydatki powyższe skarb ponosił na urządzenie wodociągów do' zamku sandomierskiego, który jeszcze w roku 1564 miał osobnego rurmistrza, wymienionego w poczcie osób, składających fa m ilia m arcis. Przemawiają za tym również uwagi lustratorów, ") którzy gdzieindziej zaznaczają wyraźnie, że do miasta wodę przeprowadzili mieszczanie własnym kosztem: Rury Miesczanie z grunthu kosztem у nakładem swym przywiędły a przedthim Zamek Rury insze prowadził. Czy przywilej Zygmunta I z roku 1547 był wprowadzony w wykonanie? Ks. M. Buliński, 10 ) autor monografji Sandomierza, daje na to odpowiedź twierdzącą, co więcej, utrzymuje, że wodociągi, przeprowadzone do dzielnicy miasta, wewnątrz murów fortecznych zawartej, dostarczały wody obficie. Wniosek taki wyciąga on z tej okoliczności, że król Zygmunt pozwolił używać wody nietylko na potrzeby domowe, lecz również do browarów, nadto polecił wystawić łaźnię publiczną i zezwalać na bezpłatne jej użycie co dwa tygodnie wszystkim ubogim i żebrakom. Twierdzenia swoje Buliński opiera na słowach przywileju królewskiego: Ac volumus, ut aqua non solum pro coctione cerevisiae, sed etiam pro domesticis et balnei civilis intra muros siti aliis-

3 WODOCIĄGI I KANAŁY MIEJSKIE. 137 que usibus civitatis liberalis fiat, a qua nobis non plus quam sex grossos in singulis cocturis cerevisiae, uti praemissum est, solvere et singulis duabus septimanis balneam liberam pro lavandis pauperibus et mendicis aliisque eleemosynariis tam spiritualibus quam profanis pro consuetudine dare debent. Samo atoli istnienie przywileju nie dowodzi bynajmniej, ażeby objęte w nim urządzenia wykonano. Mniemamy raczej, iż nie skorzystano z przywileju i dlatego zaszła właśnie potrzeba, aby go następca Zygmunta I potwierdził w roku 1559 na sejmie piotrkowskim. Zdaje się zatym, że wodociąg miejski w Sandomierzu zbudowano dopiero za Zygmunta Augusta. Widocznie jednak budowa nie była dokładna, skoro lustratorowie 101) z roku 1567, pisząc: Pywowarowye od Rur wodnych od każdego waru plączą per gr. 6.; plus minus na rok vcziny mar. 112", dodają wnet uwagę: A le the Rury trzeba dobrze opathrowacz, aby woda zawzdy w meysczie była obeczna. Że ostrzeżenie było słuszne i że pomimo to nie zwrócono na nie dostatecznej uwagi, sprawdziło się, niestety, zbyt prędko, gdyż już zaledwie we dwa lata później rury spustoszały, a wodę zgoła w niedostatecznej ilości prowadzono przekopem od rzeki; zaznaczają też lustratorowie [r. 1569] 102): Dawano Rurnego od każdego waru piwa gr. 6. Dostawało sie tego do roku wedle P. Rewizorow z Regestru marc. 67/24; na ten czas rury spustosaly prze niedoirzenie urzendnikow y pożytek za tym zginął. A za oddaniem wody Panu Skotniczkiemu sprzekopy, którą rzekę Pokrzywianke wiodą do Sandomierza, wody dostatku nimasz. Rury spustoszały do takiego stopnia, że o naprawie ich nie mogło już być mowy; zaczym d. 10 lutego 1585 r. król Stefan Batory wydał w Warszawie przywilej na urządzenie w Sandomierzu nowych wodociągów przez sprowadzenie wody do miasta ze źródeł folwarku Kobiernik. Dobrze nam to wiadomo, mówi król iż Sandomierz, jako miasto leżące na górze, wielkiego niedostatku wody doznaje, co mu nawet w czasie pożaru niemałym grozi niebezpieczeństwem, dla ratunku bowiem od ognia wodę aż z Wisły wozić im wypada... Król pozwolił na pobieranie opłaty po 8 groszy od waru piwa i obracanie tego dochodu na utrzymanie kanałów, zalecił, aby rury założono głęboko w ziemi, zastrzegł wreszcie, że nikomu nie wolno sprzeciwiać się, aby przez jego posiadłość były robione przekopy dla prowadzenia wody, zakładania nowych, lub reparacji starych rur i t. p. (p r z y p is. XXIII.) Do urzeczywistnienia tak pożytecznego dla miasta dzieła dopomógł głównie inicyatywą i pomocą pieniężną doktor Stanisław Bartolan. Magistrat, chcąc okazać mu wdzięczność swoją za sprowadzenie wody z odległych źródeł górskich, pozwolił Bartolanowi na połączenie posesyi swojej rurami ze zbiornikiem miejskim i używanie wody nietylko na potrzeby domowe, lecz nadto do warzenia piwa; z prawa tego mieli korzystać: doktor, żona i dzieci jego, oraz dalsi spadkobiercy. Uchwałę tę magistratu sandomierskiego potwierdzili królowie: Z y gmunt III w 1589 i Władysław IV w 1635 roku. 103) Takiejże łaski doświadczył w roku 1616 niejaki Adam Michałowicz, któremu urząd miejski pozwolił na przeprowadzenie wody rurami podziemnymi do bro

4 138 WODOCIĄGI I KANAŁY MIEJSKIE. waru ze zbiornika w rynku miejskim: Concesserunt honorabili Adamo Michałowicz aquaeductum e fonte forensi et cisterna in modo fori existente ad domum braxatorium eiusdem. Skoro fakty takie zapisywano do ksiąg miejskich, skoro urząd miejski udzielał pozwoleń takich jedynie w drodze łaski, nie ulega wątpliwości, że wogóle domy w Sandomierzu nie były połączone z wodociągiem, który służył niemal w y łącznie do zasilania zbiorników miejskich. Zachodzi przytym jeszcze jedna, godna uwagi okoliczność: Stefan Batory w wymienionym tu przywileju pozwolił mieszczanom sprowadzić wodę do miasta kanałami ze wszelkich źródeł, które się ku temu nadadzą, zwłaszcza zaś z folwarku miejskiego Kobiernik. Od folwarku tego, później przedmieścia, płynie strumyk, przerzynający dolinę, ku stronie północnej miasta położoną. Ks. Buliński przypuszcza, że strumyk ów, obecnie maleńki, był podówczas znacznie większy i dostarczał miastu wody, która w ten sposób musiała być sztucznie podnoszona z niższego poziomu pod górę. Otóż przeczy temu domniemaniu przywilej dla doktora Bartolana: powiedziano tam przecież, że Bartolan sprowadził wodę z odległych źródeł górskich", co świadczy, że dla prowadzenia wody do miasta korzystano ze spadku naturalnego. Dochód z opłaty za wodę pobierało całkowicie miasto: Rurne przy Miesczie zostaie piszą lustratorowie ") z roku 1602, a powtarzają w roku 16x1 bo Rury miesczanie z grunthu kosztem y nakładem swym przywiędły a przedthim Zamek Rury insze prowadzie, które zdawna spustoszały. Vkazali na nie przywiley dostateczny swientei pamiency Króla Stephana de data Warschauiae in Comitiis Regni die 10 February Anno Wszystko przemawia za tym, że wodociągi sandomierskie uległy zupełnej zagładzie czasu nawały szwedzkiej za Jana Kazimierza, w późniejszych bowiem czasach niema już w aktach miejskich żadnej o nich wzmianki; wreszcie i pamięć o nich zamarła. W roku 1784 Komisya Dobrego Porządku kazała wykopać w rynku cztery studnie kosztem miasta, a na ulicach i przedmieściach po jednej studni na każde dwanaście domów. Przypis. XXIII. Datur facultas Sandomiriensibus ducendae aquae in Civitatem proventusque super id assignatur. lo4) (Warschoviae, d. 10 Febr., An. Dn ) Stephanus etc. Significamus etc. Quod cum satis cognita nobis esset, quanta diffirultate Civitas nostra Sandomiriensis, ut pote loco edito sita ob aquae penuriam laböraret periculumque et iam non leve sentiret ex eo, quod si aliquando fortuito, quod absit, incendium in Civitate exoriretur, necessario aqua ex jstula(s.) usque ad ilium restinguendum. Atque adeo ad quemlibet usum communem petendum illi esset, quare supplicantibus nobis Civibus praenominatis Civitatis Sandomiriensis per internuntios suos ad nos missos, ut illorum hac in parte rationibus et commoditati consuleremus, fecimus non gravatim pro nostra erga illos benignitate

5 WODOCIĄGI I KANAŁY MIEJSKIE. 139 et dementia, ut concederemus illis facultatem ducendae aquae cannalibus seu fistulis ex fontibus et rivulis quibuscunque possent, praesertim vero e suo civitatis eiusdem praedio, dieto Kobierniki, ad ipsam usque Civitatem et intra muros illius in communem ipsorum Civium tum et hospitum illic venientium, sive etiam illuc transeuntium, usum, sumptibus et impensis eorum propriis, quorum quidem sumptuum nomine ut civitas praedicta seu illius magistratus aliquem proventum perpetuum instituât et percipiat, illi permisimus et concedemus atque proventum eundem ratione sumptuum et impensarum per Civitatem praefatam seu magistratum illius facturum civitati eidem perpetuo adscribimus et incorporamus. Ita quidem, quod quicquid ultra communem et necessarium Civium usum aquae praefatae superfuerit, id in usum coquendae et parandae cervisiae convertatur et braxatoriis Civium permittatur, hocque nomine octo grossi a singulis cervisiae braxaturae Civitati solventur, utque is fructus, facta prius in magistrům Cannalium provisione sufficienti, reliquus in publicum Civitatis eiusdem usumet necessitatem refferatur. Quoniam vero per diversa privatorum hominum loca et fundos, quos in solo civili possident, Aqua eiusmodi cannalibus ducitur et in posterům necessario ducenda est. Volumus, ne hoc nomine, ab iis, per quorum fundos aqua ducitur, privato nomine publicum bonum impediatur, neve quid ab illis propterea exigatur, sed libere, ubicunque opus fuerit, cannales et fistulae, quotquot necessariae fuerint, in privatorum fundis inserantur, ne que in posterům se quando aut putredine easdem consumi, vel alio casu destrui contigerit, earum reparatio et restitutio ab ullo prohibeatur, sed potius libere et gratuito admittatur. Ita tamen et cannales illi non in aprico relinquantur, sed terra in recta obruantur. Atque haec omnia suprascripta praedictae Civitati nostrae ex mera liberalitate et benignitate nostra Regia damus, donamus et largimur hisce literis nostris. Nihil pro nobis et successoribus nostris iuris dominii et proprietatis relinquendo. In cuius rei fidem praesentes manu nostra subscripsimus etc. Datum Warschoviae in Comitiis generalibus, die Decima Februarii Anno Domini Millesimo quingentesimo octuagesimo quinto. Stephanus rex. Sanok. W roku 1510 Zygmunt I zezwolił na przeprowadzenie rur wodociągowych przez grunty królewskie, zastrzegając sobie bezpłatnie wodę na potrzeby zamku. Upoważnił zarazem mieszczan, aby zaciągnęli na budowę wodociągu 100 grzywien pożyczki, a dochód z wody obracali na potrzeby miejskie 31) (d. c. «.) FRANCISZEK GIEDROYĆ.