Iurisconsultus prawnik w czasach starożytności i współcześnie

Transkrypt

1 Iurisconsultus prawnik w czasach starożytności i współcześnie 1. Prawnik i funkcje kapłańskie Livius, Ab urbe condita : Certatum tamen suadenda dissuadendaque lege inter Ap. Claudium maxime ferunt et inter P. Decium Murem.... cuius <in> imaginis titulo consulatus censuraque et triumphus aequo animo legetur, si auguratum aut pontificatum adieceritis, non sustinebunt legentium oculi?... Livius, Ab urbe condita : Quid autem ego sic adhuc egi, tamquam integra sit causa patriciorum de sacerdotiis et non iam in possessione unius amplissimi simus sacerdotii? decemuiros sacris faciundis, carminum Sibyllae ac fatorum populi huius interpretes, antistites eosdem Apollinaris sacri caerimoniarumque aliarum plebeios uidemus; nec aut tum patriciis ulla iniuria facta est, cum duumuiris sacris faciundis adiectus est propter plebeios numerus, et nunc tribunus, uir fortis ac strenuus, quinque augurum loca, quattuor pontificum adiecit, in quae plebeii nominentur, non ut uos, Appi, uestro loco pellant sed ut adiuuent uos homines plebeii diuinis quoque rebus procurandis, sicut in ceteris humanis pro parte uirili adiuuant. Noli erubescere, Appi, collegam in sacerdotio habere, quem in censura, quem in consulatu collegam habere potuisti, cuius tam dictatoris magister equitum quam magistri equitum dictator esse potes... Mimo to prowadzono jednak walkę w obronie ustawy [lex Ogulnia, 300 p.n.e.] i przeciwko niej, a prowadził ja tu głównie Appius Claudius, tam zaś [za ustawą] Publius Decius Mus. Jeżeli pod czyimś wizerunkiem będzie się bez niechęci czytać, że był konsulem, cenzorem, czy też, że odbył triumf, to czy może czytający nie zniesie tego, że będzie tam dodane, że był augurem czy pontyfikiem?. Ale po cóż ja mówiłem dotychczas tak, jakby sprawa patrycjuszów odnośnie do kapłaństwa nie była wcale naruszona, jakbyśmy nie posiadali już jednego wspaniałego kapłaństwa? Mamy już plebejuszów jako decemwirów dla składania ofiar, jako tłumaczy ksiąg sybillińskich i losów tego narodu, jako przewodniczących w kulcie Apollina i innych obrzędach; nie stała się żadna krzywda patrycjuszom wówczas, gdy liczbę dwóch decemwirów ofiarnych powiększono z uwagi na liczbę plebejuszy, i teraz także trybun, człowiek dzielny i odważny, chce oddać pięć miejsc dla augurów, i cztery dla pontyfików, aby obsadzić je plebejuszami; nie po to Appiuszu, aby was zepchnąć z waszego miejsca, lecz żeby plebejusze pomogli wam także w sprawach czci i służby bogom, jak wam pomagają dzielnie w sprawach ludzkich; nie wstydź się Appiuszu mieć za kolegę kapłana tego, kogo mogłeś mieć za kolegę w cenzurze czy konsulacie, przy którym jako dyktatorze możesz być dowódcą jazdy, przy którym jako dowódcy jazdy możesz być dyktatorem. 1

2 Cicero, Pro Murena 11.25: Primum dignitas in tam tenui scientia non potest esse; res enim sunt parvae, prope in singulis litteris atque interpunctionibus verborum occupatae. Deinde, etiam si quid apud maiores nostros fuit in isto studio admirationis, id enuntiatis vestris mysteriis totum est contemptum et abiectum. Posset agi lege necne pauci quondam sciebant; fastos enim volgo non habebant. Erant in magna potentia qui consulebantur; a quibus etiam dies tamquam a Chaldaeis petebatur. Inventus est scriba quidam, Cn. Flavius, qui cornicum oculos confixerit et singulis diebus ediscendis fastos populo proposuerit et ab ipsis <his> cautis iuris consultis eorum sapientiam compilarit. Itaque irati illi, quod sunt veriti ne dierum ratione pervolgata et cognita sine sua opera lege <agi> posset, verba quaedam composuerunt ut omnibus in rebus ipsi interessent. Cicero, De legibus : Sed iuris consulti, sive erroris obiciundi causa, quo plura et difficiliora scire videantur, sive, quod similius veri est, ignoratione docendi nam non solum scire aliquid artis est, sed quaedam ars [est] etiam docendi saepe quod positum est in una cognitione, id in infinita dispertiuntur. Velut in hoc ipso genere, quam magnum illud Scaevolae faciunt, pontifices ambo et eidem iuris peritissimi! Sae<pe> inquit Publi filius ex patre audivi, pontificem bonum neminem esse, nisi qui ius civile cognosset. Totumne? Quid ita? Quid enim ad pontificem de iure parietum aut aquarum aut luminum <ni>si eo quod cum religione coniunctum est? Id autem Po pierwsze, nie może mieć prawdziwej wartości nauka posiadająca tak ograniczony zakres; przedmiot jej jest bowiem znikomy, polegający niemal na ustawianiu szczególnych liter i znaków przestankowych po wyrazach. Następnie, jeśli nawet ta nauka budziła podziw u naszych przodków, to po ujawnieniu wszystkich jej tajemnic została w całości odrzucona. Niegdyś niewielu ludzi wiedziało, czy w danym dniu może odbywać się rozprawa sądowa czy nie. Nie ogłaszano bowiem dni, w których rozprawy sądowe mogły się odbywać. Doradcy sądowi mieli wtedy duże wpływy. Jak u Chaldejczyków, zasięgano u nich rady co do dni. Znalazł się jednak pewien skryba Gnaeus Flavius, który czerpiąc swą mądrość bezpośrednio ze skarbca prawników, zdradził tajemnice i ogłosił ludowi spis wszystkich dni, w które odbywają się rozprawy w sądzie. Oburzeni prawnicy, w obawie, aby po upowszechnieniu kalendarza, rozprawy nie odbywały się bez ich pomocy, wymyślili pewne formuły, aby móc uczestniczyć we wszystkich procesach. Znawcy prawa albo świadomie wprowadzają nas w błąd, żeby ich dziedzina wydawała się obszerniejsza i trudniejsza, albo co bardziej prawdopodobne nieumiejętnie przekazują wiedzę; przecież nie tylko do zdobywania wiedzy, lecz także do nauczania trzeba pewnej biegłości. Juryści zwykli mianowicie jednorodne pojęcia w nieskończoność rozkładać na czynniki pierwsze. Celują w tym prawnicy Scaevolowie, obaj kapłani, znakomici prawnicy. Syn Publiusza zwykł mawiać: Często słyszałem od mego ojca, że kto nie zna się na prawie 2

3 quantulum est! De sacris credo, de votis, de feriis et de sepulcris, et si quid eius modi est. Cur igitur haec tanta facimus, cum cetera perparva sint, de sacris autem, qui locus patet latius, haec sit una sententia, ut conserventur semper et deinceps familiis prodantur, et ut in lege posui perpetua sint sacra? Livius, Ab urbe condita 9.46: Eodem anno Cn. Flauius Cn. Filius scriba, patre libertino humili fortuna ortus, ceterum callidus uir et facundus, aedilis curulis fuit. Inuenio in quibusdam annalibus, cum appareret aedilibus fierique se pro tribu aedilem uideret neque accipi nomen quia scriptum faceret, tabulam posuisse et iurasse se scriptum non facturum; quem aliquanto ante desisse scriptum facere arguit Macer Licinius tribunatu ante gesto triumuiratibusque, nocturno altero, altero coloniae deducendae. Ceterum, id quod haud discrepat, contumacia aduersus contemnentes humilitatem suam nobiles certauit; ciuile ius, repositum in penetralibus pontificum, euolgauit fastosque circa forum in albo proposuit, ut quando lege agi posset sciretur; aedem Concordiae in area Volcani summa inuidia nobilium dedicauit.... obywatelskim, nie może być dobrym kapłanem. Chodzi zatem o całość prawa? Rzeczywiście? Do czego przydadzą się kapłanowi przepisy dotyczące ścian, wodociągów oraz innych spraw niezwiązanych z religią? Kwestii dotyczących kultu jest przecież niewiele! Chodzi tu o przyrzeczenia, ofiary, święta, pogrzeby i podobne sprawy. Czemu je wyolbrzymiamy, skoro liczą się tylko ofiary, a reszta jest drugorzędna? Kwestia ofiar, wyłożona najobszerniej, da się sprowadzić do jednego zdania: niech zawsze będą składane, niech będą przekazywane w rodzinach z pokolenia na pokolenie, i, jak napisałeś w swoim prawie, niech trwają przez wieki. W tym roku także edylem kurulnym był Gnaeus Flavius, pisarz, syn wyzwoleńca, niskiego pochodzenia, ale sprytny i wymowny. W niektórych rocznikach znajduję, że Flavius, choć był urzędnikiem edylów, to gdy zobaczył, że okręgi trybusowe wybierają go edylem, ale wyboru jego nie chce się uznać, dlatego że wykonuje zawód pisarza, odłożył tabliczkę i przysiągł, że nie będzie więcej tych obowiązków pełnił. Macer Licinnius udowadnia, że już na długo przedtem porzucił zawód pisarza, gdyż był i trybunem ludowym, i triumwirem, raz członkiem urzędu straży nocnej, drugi raz komisji dla założenia kolonii. Nie ma zresztą różnicy zdań co do tego, że usilnie walczył z nobilitas ignorującą go z powodu niskiego pochodzenia. Prawo obywatelskie, przechowywane dotąd przez kapłanów w ukryciu, ogłosił publicznie, i kalendarz dni sądowych wywiesił na Forum na białej tablicy, aby każdy wiedział, w których dniach mogą 3

4 się odbywać czynności sądowe. Świątynię Zgody (Concordia) na placu Wulkana, poświęcił ku niezadowoleniu nobili. Cicero, Ad Atticum 4.2.4: adhibentur omnes pontifices qui erant senatores. A quibus Marcellinus, qui erat cupidissimus mei, sententiam primus rogatus quaesivit quid essent in decernendo secuti. tum M. Lucullus de omnium conlegarum sententia respondit religionis iudices pontifices fuisse, legis esse senatum; se et conlegas suos de religione statuisse, in senatu de lege statuturos cum senatu. itaque sub quisque horum loco sententiam rogatus multa secundum causam nostram disputavit. Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia 2.5.2: Ius ciuile per multa saecula inter sacra caerimoniasque deorum inmortalium abditum solisque pontificibus... Wezwano wszystkich pontyfików, którzy byli senatorami; Marcellinus, mój gorący zwolennik, do którego pierwszego zwrócono się o zdanie, zapytał, czym się kierowali się w swojej uchwale. Wówczas Marek Lucullus w imieniu wszystkich kolegów odpowiedział, że kapłani sądzili sprawę z punktu widzenia religijnego, rzeczą zaś senatu jest osądzić ją z punktu widzenia prawa: on i jego koledzy wydali już wyrok według norm religijnych, teraz zaś w senacie wraz z senatorami zamierzają rozstrzygnąć problem prawny. Prawo obywatelskie przez wiele wieków było znane, podobnie jak uświęcone i sakralne obrzędy poświęcone nieśmiertelnym bóstwom i pontyfikom. 2. Pochodzenie społeczne, cursus honorum i funkcje państwowe 3. Consilia, consilium principis consistorium, adsessores, conciliarii Suetonius, Caligula 57:... Consulenti quoque Gdy Kaligula prosił astrologa Sullę o de genitura sua Sulla mathematicus certissimam postawienie mu horoskopu, ten necem appropinquare affirmavit. Monuerunt et najbardziej stanowczo zapowiedział, że Fortunae Antiatinae, ut a Cassio caveret; qua zbliża się niechybny mord. Wyrocznia causa ille Cassium Longinum Asiae tum Fortuny w Ancjum ostrzegła go, aby proconsulem occidendum delegaverat, inmemor miał się na baczności przed Kasjuszem. Chaeream Cassium nominari. Pridie quam Z tego powodu wydał Kaligula rozkaz periret, somniavit consistere se in caelo iuxta zgładzenia Kasjusza Longinusa, solium Iovis impulsumque ab eo dextri pedis ówczesnego prokonsula Azji, pollice et in terras praecipitatum. Prodigiorum zapominając, że Cherea także nazywa się loco habita sunt etiam, quae forte illo ipso die Kasjusz. W przeddzień śmierci miał sen, paulo prius acciderant. że jest na niebie przy tronie Jowisza, a ten palcem prawej stopy popchnął go i zrzucił na ziemię. Także inne zdarzenia, 4

5 które przypadkiem miały miejsce tego właśnie dnia, a tuż przed mordem, uznano za wróżebne. Historia Augusta, vita Pii 12.1: Multa de iure sanxit ususque est iuris peritis Vindio Vero, Salvio, Valente, Volusio Maeciano, Ulpio Marcello et Diaboleno. Historia Augusta, vita Marci 11.10: Ius autem magis vetus restituit quam novum fecit. habuit secum praefectos, quorum et auctoritate et periculo semper iura dictavit. usus autem est Scaevola praecipue iuris perito. D pr., Tryphoninus 8 disp.: Rescriptum est ab imperatore libellos agente Papiniano... Historia Augusta, vita Caracallae 8.2-3: Papinianum amicissimum fuisse imperatori Severo, ut aliqui loquuntur, adfinem etiam per secundam uxorem, memoriae traditur; et huic praecipue utrumque filium a Severo commendatum... D , Paulus 3 quaest.: Lecta est in auditorio Aemilii Papiniani praefecti praetorio iuris consulti cautio huiusmodi: Lucius Titius scripsi me accepisse a Publio Maevio quindecim mutua numerata mihi de domo et haec quindecim proba recte dari kalendis futuris stipulatus est Publius Maevius, spopondi ego Lucius Titius. si die supra scripta summa Publio Maevio eive ad quem ea res pertinebit data soluta satisve eo nomine factum non erit, tunc eo amplius, quo post solvam, poenae nomine in dies triginta inque denarios centos denarios singulos dari stipulatus est Publius Antoninus wydał szereg ustaw prawnych przy pomocy doświadczonych prawników: Vindiusa Verusa, Salviusa Valensa, Volusiusa Maecianusa, Ulpiusa Marcellusa i Diavolenusa. Raczej przywrócił dawne ustawy, niż wydawał nowe. Miał w swoim otoczeniu prefektów i zawsze wydawał prawa poparte ich autorytetem i doświadczeniem. Za towarzysza miał Scaevolę, szczególnie biegłego prawnika. Zostało rozstrzygnięte reskryptem cesarskim, przy współudziale Papiniana,. Podobno Papinianus pozostawał w bardzo przyjaznych stosunkach z cesarzem Severem, razem z nim uczył się u Scaevoli, był następcą Severa na stanowisku doradcy prawnego skarbu, a nawet, jak mówią niektórzy, był z nim spokrewniony przez drugą żonę; Sever jemu przede wszystkim oddał pod opiekę obu synów Przed trybunałem Aemiliusa Papiniana, prefekta pretorianów i jurysty, odczytano zabezpieczenie (cautio) o następującej treści: Ja, Lucius Titius napisałem że otrzymałem od Publiusa Maeviusa pożyczkę w wysokości 15 aureusów, wypłacona mi w jego domu. Publius Maevius odebrał stypualcję, ja zaś, Lucius Titius złożyłem przysięgę, że owe 15 aureusów zostanie oddane w dniu najbliższych kalend w monetach najlepszej próby. Jeżeli w wyżej wymienionym dniu Publius Maevius 5

6 Maevius, spopondi ego Lucius Titius. convenitque inter nos, uti pro Maevio ex summa supra scripta menstruos refundere debeam denarios trecenos ex omni summa ei heredive eius. quaesitum est de obligatione usurarum, quoniam numerus mensium, qui solutioni competebat, transierat. dicebam, quia pacta in continenti facta stipulationi inesse creduntur, perinde esse, ac si per singulos menses certam pecuniam stipulatus, quoad tardius soluta esset, usuras adiecisset: igitur finito primo mense primae pensionis usuras currere et similiter post secundum et tertium tractum usuras non solutae pecuniae pensionis crescere nec ante sortis non solutae usuras peti posse quam ipsa sors peti potuerat. pactum autem quod subiectum est quidam dicebant ad sortis solutionem tantum pertinere, non etiam ad usurarum, quae priore parte simpliciter in stipulationem venissent, pactumque id tantum ad exceptionem prodesse et ideo non soluta pecunia statutis pensionibus ex die stipulationis usuras deberi, atque si id nominatim esset expressum. sed cum sortis petitio dilata sit, consequens est, ut etiam usurae ex eo tempore, quo moram fecit, accedant, et si, ut ille putabat, ad exceptionem tantum prodesset pactum (quamvis sententia diversa optinuerit), tamen usurarum obligatio ipso iure non committetur: non enim in mora est is, a quo pecunia propter exceptionem peti non potest. sed quantitatem, quae medio tempore colligitur, stipulamur, cum condicio exstiterit, sicut est in fructibus: idem et in usuris potest exprimi, ut ad diem non soluta pecunia quo competit usurarum nomine ex die interpositae stipulationis praestetur. albo ten, do kogo rzecz będzie wówczas należała, sumy tej nie dostanie, ani nie uzyska stosowanego zadośćuczynienia, to tak długo, jak później będę ją oddawać, płacona będzie kara w postaci jednego denara za każde 30 dni i za każde 100 denarów. Stypulację odebrał Publius Maevius, przysięgę złożyłem ja, Lucius Titius. Umówiliśmy się ponadto, że w interesie Maeviusa z powyższej sumy zobowiązany będę zwracać miesięcznie 300 denarów z całości jemu lub jego spadkobiercy. Pytanie dotyczyło zobowiązań z tytułu odsetek, z uwagi na to, że upłynęły miesiące, w których można było dokonać zapłaty. Powiedziałem, że ponieważ umowy bieżące uznaje się za wchodzące w skład stypulacji, jest to taka sama sytuacja, jak gdyby odebrał stypulację na pewną kwotę za każdy miesiąc, a za zwłokę dodał odsetki. Tak więc z końcem pierwszego miesiąca zaczynają biec odsetki od pierwszej zapłaty i podobnie też odsetki od nieuiszczonej kwoty po upłynięciu drugiego i trzeciego. O odsetki od niezapłaconego kapitału wolno wnieść [skargę] dopiero wówczas, gdy można już żądać samego kapitału. Niektórzy jednak twierdzili, że umowa, skoro została dołączona, dotyczyła jedynie zapłaty kapitału, a nie odsetek, które zostały ujęte wcześniej bezpośrednio w stypulację, i dawała podstawę tylko do zarzutu. Stąd, jeśli nie oddano by pieniędzy w ustalonych ratach od dnia wskazanego w stypulacji, należałyby się procenty, tak, jakby wyraźnie to zaznaczono. Ale skoro przesunięto termin zapłaty kapitału, w konsekwencji również odsetki są należne od momentu, gdy dłużnik popadł w zwłokę. I gdyby, jak on Papinianus uważał, umowa dawała podstawę 6

7 jedynie do zarzutu (jakkolwiek przeważyła opinia przeciwna), zobowiązanie co do odsetek nie wejdzie w życie z mocy samego prawa, nie pozostaje bowiem w zwłoce osoba, której nie można z uwagi na zarzut pozwać o zapłatę pieniędzy. Kiedy ma się spełnić warunek, odebrać można stypulację co do sumy, która jest należna w tym czasie, podobnie, jak ma to miejsce w przypadku pożytków. To samo można powiedzieć o odsetkach. Jeśli pieniądze nie zostaną zapłacone do dnia wyznaczonego, konieczne jest pokrycie należności z tytułu odsetek, która liczona jest od dnia zawarcia stypulacji. D pr., Paulus 1 decr.: Aemilius Larianus ab Ovinio fundum Rutilianum lege commissoria emerat data parte pecuniae, ita ut si intra duos menses ab emptione reliqui pretii partem dimidiam non solvisset, inemptus esset, item si intra alios duos menses reliquum pretium non numerasset, similiter esset inemptus. intra priores duos menses Lariano defuncto Rutiliana pupillaris aetatis successerat, cuius tutores in solutione cessaverunt. venditor denuntiationibus tutoribus saepe datis post annum eandem possessionem Claudio Telemacho vendiderat. pupilla in integrum restitui desiderabat: victa tam apud praetorem quam apud praefectum urbi provocaverat. putabam bene iudicatum, quod pater eius, non ipsa contraxerat: imperator autem motus est, quod dies committendi in tempus pupillae incidisset eaque effecisset, ne pareretur legi venditionis. dicebam posse magis ea ratione restitui eam, quod venditor denuntiando post diem, quo placuerat esse commissum, et pretium petendo recessisse a lege sua videretur: non me moveri quod dies postea transisset, non magis quam si creditor pignus distraxisset, post mortem debitoris die solutionis finita. quia Emilius Larianus kupił od Oviniusa ziemię Rutiliusa i zapłacił część ceny, z zastrzeżeniem, że jeżeli w ciągu dwóch miesięcy od daty zakupu nie uiści połowy zaległej sumy, kontrakt wygaśnie, i, podobnie, jeżeli nie zapłaci reszty przez następne 2 miesiące. W ciągu pierwszych dwóch miesięcy Larianus umarł, a jego spadkobierczynią została niedojrzała Rutiliana, której opiekunowie z zapłat nie wywiązali się. Sprzedawca kilkakrotnie ostrzegł opiekunów, a po upływie roku sprzedał posiadłość Claudiusowi Telemachusowi. Podopieczna Rutiliana wniosła o restitutio in integrum [przywrócenie do stanu poprzedniego]. Przegrawszy sprawę zarówno u pretora, jak i u prefekta miasta, złożyła apelację. Myślę, że wyrok był słuszny, bowiem to jej ojciec, a nie ona sama, zawarł umowę. Cesarza jednak przekonał fakt, że obowiązek uiszczenia należności przypadł już na niedojrzałą, i z tej przyczyny nie zostały spełnione warunki sprzedaży. Moim zdaniem lepszym powodem udzielenia 7

8 tamen lex commissoria displicebat ei, pronuntiavit in integrum restituendam. movit etiam illud imperatorem, quod priores tutores, qui non restitui desiderassent, suspecti pronuntiati erant. D , Paulus 3 decr.: Valerius Patruinus procurator imperatoris Flavio Stalticio praedia certo pretio addixerat. deinde facta licitatione idem Stalticius recepta ea licitatione optinuerat et in vacuam possessionem inductus erat. de fructibus medio tempore perceptis quaerebatur: Patruinus fisci esse volebat. plane si medio tempore inter primam licitationem et sequentem adiectionem percepti fuissent, ad venditorem pertinerent (sicut solet dici, cum in diem addictio facta est, deinde melior condicio allata est) nec moveri deberemus, quod idem fuisset, cui et primo addicta fuerant praedia. sed cum utraque addictio intra tempus vindemiarum facta fuisset, recessum est ab hoc tractatu itaque placebat fructus emptoris esse. Papinianus et Messius novam sententiam induxerunt, quia sub colono erant praedia, iniquum esse fructus ei auferri universos: sed colonum quidem percipere eos debere, emptorem vero pensionem eius anni accepturum, ne fiscus colono teneretur, quod ei frui non licuisset: atque si hoc ipsum in emendo convenisset. pronuntiavit tamen secundum illorum opinionem, quod quidem domino colerentur, universos fructus habere: si vero sub colono, pensionem accipere.tryphonino suggerente, quid jej restitutio byłoby to, że sprzedawca, który po ustalonym wcześniej terminie zapłaty dał ostrzeżenie i żądał ceny, niejako sam wycofał się z dołączonego do kontraktu zastrzeżenia. Dla mnie nie jest argumentem, że termin upłynął po śmierci jej ojca, nie byłby też poruszony, gdyby wierzyciel sprzedał zastaw, kiedy po zgonie dłużnika minęła data świadczenia. Ponieważ jednak cesarzowi nie podobało się zastrzeżenie, przyznał restitutio in integrum. Wziął on ponadto pod uwagę te okoliczność, że byli opiekunowie, którzy restitutio nie zażądali, uznani zostali za podejrzanych. Valerius Patruinus, pełnomocnik cesarski, przysądził grunty Flaviusowi Stalticiusowi za ustaloną cenę. Następnie przeprowadzono licytację i tenże Stalticius, podjąwszy ją, wygrał i został wprowadzony w wolne od wszelakich przeszkód posiadanie possessio vacua. Powstała wątpliwość odnośnie do pożytków, uzyskanych w tym czasie. Patruinus zażądał, by stanowiły one własność skarbu cesarskiego. Rzecz jasna, jeśli zostały zebrane w okresie między pierwszą a drugą licytacją, należą do sprzedawcy (tak też zwykło się uznawać w sytuacji, gdy dokonana została in diem addictio, po czym pada lepsza oferta). Nie powinniśmy niepokoić się faktem, że licytację wygrała ta sama osoba, której również na początku przysądzono ziemię; skoro więc oba zasądzenia miały miejsce w okresie zbiorów, postanowiono odejść od reguły ogólnej, i przyznać pożytki nabywcy. Papinianus i Messius przedstawili jednak nowy pogląd. Według nich, zważywszy, że gruntami zajmował się dzierżawca, byłoby niesprawiedliwe pozbawiać go wszelkich 8

9 putaret de aridis fructibus, qui ante percepti in praediis fuissent, respondit, si nondum dies pensionis venisset, cum addicta sunt, eos quoque emptorem accepturum. Historia Augusta, vita Pescenii Nigri 7.4: Quod postea Severus et deinceps multi tenuerunt, ut probant Pauli et Ulpiani praefecturae, qui Papiniano in consilio fuerunt ac postea, cum unus ad memoriam, alter ad libellos paruisset, statim praefecti facti sunt. Historia Augusta, vita Heliogabali 16.4: Removit et Ulpianum iuris consultum ut bonum virum et Silvinum rhetorem, quem magistrum Caesaris fecerat. Et Silvinus quidem occisus est, Ulpianus vero reservatus. Historia Augusta, vita Hadriani 18.1: Cum iudicaret, in consilio habuit non amicos suos aut comites solum sed iuris consultos et praecipue Iuventium Celsum, Salvium Iulianum, Neratium Priscum aliosque, quos tamen senatus omnis probasset. pożytków. To on powinien je zebrać, nabywca zaś powinien za ten rok otrzymać czynsz, aby skarb cesarski nie stał się odpowiedzialny wobec dzierżawcy za to, że nie zezwolił mu skorzystać z plonów, tak, jak gdyby ów punkt stanowił część umowy kupna. Cesarz jednak ogłosił wyrok, idąc za opinią Papiniana i Messiusa: jeżeli to właściciel uprawiał ziemie, ma prawo do całości pożytków, jeżeli dzierżawca (sc. Stalticius), to on dostanie czynsz. Trifoninus zadał pytanie, co zrobić z zasuszonymi owocami, zebranymi z pola wcześniej. Jurysta odparł, że o ile w momencie przysądzenia gruntu termin zapłaty czynszu jeszcze nie nadszedł, również i one należą się nabywcy. Zwyczaj ten zachował następnie Sever i wielu innych cesarzy, czego dowodem są prefektury Paulusa i Ulpiana, którzy najpierw byli pomocnikami Papiniana, a później zostali od razu mianowani prefektami, jako że jeden był nadwornym historykiem, a drugi urzędnikiem przyjmującym i załatwiającym podania. Odsunął Heliogabal jako człowieka szlachetnego biegłego prawnika Ulpiana, a także retora Silvinusa, którego mianował nauczycielem Cezara. Silvina mianowicie zamordowano, Ulpian zaś ocalał. Kiedy wydawał wyroki sądowe, miał w radzie przybocznej nie tylko przyjaciół i towarzyszy, lecz także biegłych prawników, przede wszystkim Iuventiusa Celsusa, Salviusa Iuliana i Neratiusa Priscusa, a także innych, wszystkich jednak uznanych przez senat. 9

10 4. Formuły aktów i czynności prawnych (cavere) oraz formuły czynności procesowych (arere - cavere); porady prawne (respondere) Livius, Ab urbe condita :... consulti augures uitiosum uideri dictatorem pronuntiauerunt... Cicero, Ad Atticum 4.2.3: Cum pontifices decressent ita, SI NEQVE POPVLI IVSSV NEQVE PLEBIS SCITV IS QVI SE DEDICASSE DICERET NOMINATIM EI REI PRAEFECTVS ESSET NEQVE POPVLI IVSSV AUT PLEBIS SCITV ID FACERE IVSSVS ESSET VIDERI, POSSE SINE RELIGIONE EAM PARTEM AREAE MIHI RESTITVI, mihi facta statim est gratulatio; nemo enim dubitabat quin domus nobis esset adiudicata; cum subito ille in contionem escendit quam Appius ei dedit. nuntiat iam populo pontifices secundum se decrevisse, me autem vi conari in possessionem venire; hortatur ut se et Appium sequantur et suam libertatem vi defendant. hic cum etiam illi infimi partim admirarentur partim inriderent hominis amentiam, ego statuerem illuc non accedere nisi cum consules ex senatus consulto porticum Catuli restituendam locassent Kal Octobr. habetur senatus frequens. Cicero, De oratore : Sin autem quaereretur quisnam iuris consultus vere nominaretur, eum dicerem, qui legum et consuetudinis eius, qua privati in civitate uterentur, et ad respondendum et ad agendum et ad cavendum peritus esset, et ex eo genere Sex. Aelium, M. Manilium, P. Mucium... zapytani o to augurowie, odpowiedzieli, że zaszedł błąd przy jego mianowaniu... Kapłani wydali orzeczenie, że jeśli ten, kto twierdzi, że poświęcił plac, nie był osobiście upoważniony ani uchwałą [= ustawą] komicjów, ani plebiscytem, i jeśli mu nie kazano tak uczynić ani na podstawie uchwały [ustawy] komicjów, ani plebiscytu, można, jak się zdaje, kupić lub zwrócić ten plac bez popełnienia świętokradztwa. Zaczęto mi zaraz winszować, gdyż nikt nie wątpił, że dom będzie mi przysądzony. Tymczasem tamten nagle wstaje, bo Appius udzielił mu głosu i oświadcza, że kapłani wydali tę opinię korzystną dla niego, ja zaś przemocą wejść w posiadanie placu usiłuję. Namawia więc zebranych, aby poszli za nim i Appiuszem i bronili siłą jego wolności. Choć nawet ci chwiejni częściowo podziwiali, częściowo zaś wyśmiewali szaleństwo tego człowieka, ja jednak postanowiłem nie chodzić tam, aż konsulowie w oparciu o uchwałę senatu nie zawrą umowy [z jakimś przedsiębiorcą, który podejmie się wykonania budowy] w sprawie odbudowania portyku Katulusa. Posiedzenie senatu w pełnym składzie odbyło się 1 października. Gdyby zaś ktoś zapytał, kogo w istocie można nazwać znawcą prawa, powiedziałbym, że kogoś takiego, kto byłby na tyle biegły w prawach i związanych z nimi zwyczajach, których powinny w państwie przestrzegać osoby prywatne, żeby móc udzielać porad, 10

11 nominarem. [39] Atque, ut iam ad leviora artium studia veniam, si musicus, si grammaticus, si poeta quaeratur, possim similiter explicare, quid eorum quisque profiteatur et quo non amplius ab quoque sit postulandum. Philosophi denique ipsius, qui de sua vi ac sapientia unus omnia paene profitetur, est tamen quaedam descriptio, ut is, qui studeat omnium rerum divinarum atque humanarum vim naturam causasque nosse et omnem bene vivendi rationem tenere et persequi, nomine hoc appelletur. D : Fuit post eos maximae scientiae Sempronius, quem populus Romanus «sofon» appellavit, nec quisquam ante hunc aut post hunc hoc nomine cognominatus est. Gaius Scipio Nasica, qui optimus a senatu appellatus est: cui etiam publice domus in Sacra Via data est, quo facilius consuli posset.... Seneca, Epistulae 94.27:... sic quomodo iurisconsultorum valent responsa, etiam si ratio non redditur? I : Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum quibus permissum erat iura condere. Nam antiquitus institutum erat ut essent qui iura publice interpretarentur, quibus a caesare ius respondendi datum est, qui iurisconsulti appellabantur. quorum omnium sententiae et opiniones eam auctoritatem tenebant ut iudici recedere a responso eorum non liceret, ut est constitutum. prowadzić sprawy sądowe i dbać o dobro klienta. W tej grupie wymieniłbym Sextusa Aeliusa, Maniusa Maniliusa i Publiusa Muciusa. [39] By zaś przejść już do mniej poważnych nauk i zajęć, jeśli szukanoby muzyka, gramatyka lub poety, mógłbym w podobny sposób wyjaśnić, co każdy z nich uważa za domenę, i czego można się od nich domagać. Jest wreszcie jakaś definicja i samego filozofa, który, ufny w swe zdolności i mądrość, sam jeden uważa się za znawcę każdej niemal dziedziny wiedzy. Mówi się, że tym imieniem można nazwać kogoś, kto stara się poznać istotę wszystkich spraw boskich i ludzkich, ich naturę i przyczyny, oraz zgłębić sposób dobrego życia i zgodnie z nim postępować. Po nich żył Semproniusz, mąż o ogromnej wiedzy, którego lud rzymski nazwał SofÕj; tego przydomka nikt przed nim, ani nikt po nim nie nosił; później Gaius Scipio Nasica, nazwany przez senat optimus; jemu też publicznie został ofiarowany dom na Via Sacra, aby łatwiej można było u niego zasięgać rad... tak, jak wielkie znaczenie mają wypowiedzi biegłych prawników, chociaż nie podano by w nich uzasadnienia? Odpowiedziami znawców prawa są zdania i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawa; albowiem dawniej zostało ustanowione, aby byli tacy, którzy publicznie interpretują prawo, którym przez cesarza zostało przyznane prawo udzielania odpowiedzi. Nazwano ich prawoznawcami, a ich wszystkie zdania i poglądy mają taką moc, że 11

12 sędziemu nie wolno odstąpić od ich odpowiedzi, jak to zostało postanowione w konstytucjach. D zob. teksty: Sextus Pomponius Gai 1.7: Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est iura condere. Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem optinet; si vero dissentiunt, iudici licet quam velit sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriani significatur. Odpowiedziami uczonych prawników są zdania i poglądy tych, którym pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli do jednego sprowadzają się wszystkie ich zdania, to, co tak myślą, zachowuje moc ustawy; jeżeli natomiast są sprzeczne między sobą, sędziemu wolno pójść za którym chce zdaniem; i to zostało oznajmione w pisemnej odpowiedzi boskiego Hadriana. 5. Ethos prawnika i nieodpłatność usług D , Pomponius l. S. enchir.: Post Poznawszy pochodzenie prawa i jego originem iuris et processum cognitum consequens rozwój, należy wspomnieć imiona est, ut de magistratuum nominibus et origine urzędników i ich pochodzenie, cognoscamus, quia, ut exposuimus, per eos qui ponieważ, jak pokazaliśmy, prawa mają iuri dicundo praesunt effectus rei accipitur: zastosowanie poprzez działalność tych, quantum est enim ius in civitate esse, nisi sint, którzy stoją na czele władzy qui iura regere possint? post hoc dein de jurysdykcyjnej; jakie bowiem byłoby bez auctorum successione dicemus, quod constare nich prawo w państwie? później non potest ius, nisi sit aliquis iuris peritus, per powiemy o dorobku uczonych quem possit cottidie in melius produci. prawników, bowiem prawo nie mogłoby się utrzymać bez znawców prawa, przez których działania mogłoby się ono codziennie ulepszać Seneca, De beneficiis : Sed ut dialogorum altercatione seposita tamquam iuris consultus respondeam, mens spectanda est dantis; beneficium ei dedit, cui datum voluit. Si in patris honorem fecit, pater accepit beneficium; si filii in usum, pater beneficio in filium conlato non obligatur, etiam si fruitur. Si tamen occasionem habuerit, volet et ipse praestare aliquid, non tamquam solvendi necessitatem habeat, sed tamquam incipiendi causam. Repeti Ale odkładając dialektyczną dyskusję na stronę, chcę odpowiedzieć niejako z pozycji uczonego prawnika: trzeba patrzeć na usposobienie wewnętrzne tego, kto daje. Dobrodziejstwo daje ktoś temu, komu chce dać dobrodziejstwo; jeśli to czyni z uszanowania dla ojca, ojciec jest tym, który przyjmuje; jeżeli daje do użytku synowi, wtedy ojciec za dobrodziejstwo dane synowi nie jest 12

13 a patre beneficium non debet; si quid pro hoc benigne facit, iustus, non gratus est. Seneca, Epistulae 94.2: Ariston Stoicus e contrario hanc partem levem existimat et quae non descendat in pectus usque, anilia habentem praecepta; plurimum ait proficere ipsa decreta philosophiae constitutionemque summi boni; quam qui bene intellexit ac didicit quid in quaque re faciendum sit sibi ipse praecipit. Cicero, De natura deorum 3.4.9: Tum Cotta Quam simile istud sit, inquit, tu videris. Nam ego neque in causis, si quid est evidens, de quo inter omnis conveniat, argumentari soleo perspicuitas enim argumentatione elevatur nec, si id facerem in causis forensibus, idem facerem in hac suptilitate sermonis. D , Celsus 23 dig.: Quod non ratione introductum, sed errore primum, deinde consuetudine optentum est, in aliis similibus non optinet. zobowiązany, choć ma z niego pożytek; jeśli jednak nadarzy mu się okazja, zapewne i sam ojciec zechce się czymś odwdzięczyć, nie dlatego, że miałby powinność wywiązania się z długu, ale dlatego, że ma uzasadnioną przyczynę do zapłacenia, jak gdyby pierwszego świadczenia. Nie wolno żądać od ojca zwrotu dobrodziejstwa, a jeśli w zamian nic nie uczynił z własnej woli, będzie to jego uczciwość, nie wdzięczność. Stoik Aryston przeciwnie, tę właśnie część uważa za mało ważną, wcale nie przenikającą do duszy, i wciąż mającą w pogotowiu kobiece zalecenia; twierdzi, że jak najwięcej pożytku dają podstawowe zasady filozofii i ustalenie najwyższego dobra; kto to dobrze zrozumiał, i poznał, potrafi sam się domyślić, co powinien uczynić w każdej sprawie. A Kotta tak mu odpowiedział: Osądźże sam, jak trafne jest to porównanie. Ja, widzisz, nie mam zwyczaju dowodzić w sądzie tego, co jest oczywiste: oczywistość traci na sile, jeśli się jej dowodzi. A gdybym nawet tak w sądzie postąpił, nie pozwoliłbym sobie na coś podobnego w tym wnikliwym rozważaniu. To, co zostało wprowadzone nie przez rozsądek, lecz w wyniku błędu, z później zwyczajowo przyjęte, nie rozciąga się na podobne przypadki. 6. Iurisconsultus czyli praktykujący jurysta i nauczyciel prawa 13

14 D , Pomponius l. s. enchir.: Iuris civilis scientiam plurimi et maximi viri professi sunt: sed qui eorum maximae dignationis apud populum romanum fuerunt, eorum in praesentia mentio habenda est, ut appareat, a quibus et qualibus haec iura orta et tradita sunt. et quidem ex omnibus, qui scientiam nancti sunt, ante Tiberium Coruncanium publice professum neminem traditur: ceteri autem ad hunc vel in latenti ius civile retinere cogitabant solumque consultatoribus vacare potius quam discere volentibus se praestabant. 38: Post hos fuit Tiberius Coruncanius, ut dixi, qui primus profiteri coepit: cuius tamen scriptum nullum exstat, sed responsa complura et memorabilia eius fuerunt. deinde Sextus Aelius et frater eius Publius Aelius et Publius Atilius maximam scientiam in profitendo habuerunt, ut duo Aelii etiam consules fuerint, Atilius autem primus a populo sapiens appellatus est. Sextum Aelium etiam Ennius laudavit et exstat illius liber qui inscribitur Tripertita, qui liber veluti cunabula iuris continet: Tripertita autem dicitur, quoniam lege duodecim tabularum praeposita iungitur interpretatio, deinde subtexitur legis actio. eiusdem esse tres alii libri referuntur, quos tamen quidam negant eiusdem esse: hos sectatus ad aliquid est cato. deinde Marcus Cato princeps porciae familiae, cuius et libri exstant: sed plurimi filii eius, ex quibus ceteri oriuntur. Wielu znakomitych mężów zajmowało się prawem prywatnym, lecz aby było wiadomo, dzięki komu i przez jakich mężów prawa narodziły się i zostały przekazane, należy pamiętać o tych, którzy cieszyli się największym uznaniem ludu rzymskiego; mówi się zaś, że z wszystkich, którzy osiągnęli wiedzę prawniczą, przed Tiberiusem Coruncaniusem nie było nikogo, kto publicznie zajmował się tymi prawami; pozostali zaś, do jego czasów, woleli, aby prawo było nieznane, udzielając tylko porad prawnych, i nie poświęcając tym, którzy chcieliby poznawać prawa, czasu 38. Po nich był Tiberius Coruncanius, który, jak już powiedziałem, pierwszy podjął się publicznie nauczania prawa; nie ma jednak żadnych jego pism, choć wiadomo, że jego opinie były liczne i godne zapamiętania; później największą wiedzę w nauczaniu prawa zdobyli Sextus Aelius i jego brat Publius Aelius oraz Publius Atilius; stąd nawet obaj Aeliusze stali się konsulami, Atilius jako pierwszy został przez lud nazwany sapiens; Sextusa Aeliusa nawet Ennius pochwalił; przetrwała także jego księga zatytułowana Tripertita, która zawierała tak jakby kolebkę prawa; została ona nazwana trzyczęściową, bowiem pierwszą częścią jest tekst ustawy 12 tablic, do którego dodano interpretację, a następnie opis powództw ustawowych; jemu przypisuje się także autorstwo trzech innych ksiąg, niektórzy jednak uważają, że nie są jego autorstwa; za nimi idzie Cato; następnie Marcus Cato głowa rodu Porcjuszy, którego księgi przetrwały; więcej jednak ksiąg napisał jego syn i z tych korzystali wszyscy inni 14

15 Cicero, De oratore : Equidem saepe hoc audivi de patre et de socero meo, nostros quoque homines, qui excellere sapientiae gloria vellent, omnia, quae quidem tum haec civitas nosset, solitos esse complecti. Meminerant illi Sex. Aelium; M. vero Manilium nos etiam vidimus transverso ambulantem foro; quod erat insigne eum, qui id faceret, facere civibus suis omnibus consili sui copiam; ad quos olim et ita ambulantis et in solio sedentis domi sic adibatur, non solum ut de iure civili ad eos, verum etiam de filia conlocanda, de fundo emendo, de agro colendo, de omni denique aut officio aut negotio referretur. [134] Haec fuit P. Crassi illius veteris, haec Ti. Coruncani, haec proavi generi mei Scipionis prudentissimi hominis sapientia, qui omnes pontifices maximi fuerunt, ut ad eos de omnibus divinis atque humanis rebus referretur; eidemque in senatu et apud populum et in causis amicorum et domi et militiae consilium suum fidemque praestabant. D , Pomponius l. s. enchir.: Servius autem Sulpicius cum in causis orandis primum locum aut pro certo post Marcum Tullium optineret, traditur ad consulendum Quintum Mucium de re amici sui pervenisse cumque eum sibi respondisse de iure Servius parum intellexisset, iterum quintum interrogasset et a Quinto Mucio responsum esse nec tamen percepisse, et ita obiurgatum esse a Quinto Mucio: namque eum dixisse turpe esse patricio et nobili et causas oranti ius in quo versaretur ignorare. ea velut contumelia Servius tactus operam dedit iuri civili et plurimum eos, de quibus locuti sumus, audiit, institutis a Często słyszałem od mojego ojca i od teścia [sc. Q.M. Scaevoli augura], ze nasi rodacy pragnęli zyskać sławę mędrców, zwykle zajmowali się wszystkim, co wówczas było w naszym państwie znane. Wspominali oni Sextusa Aeliusa, natomiast Maniusa Maniliusa jeszcze ja sam widziałem, jak przechadzał się po forum, co było znakiem, że ten, kto tak robi, jest gotów wszystkim swym współobywatelom udzielać porad. Gdy tak się niegdyś przechadzali lub gdy siedzieli w domu, zwracano się do nich nie tylko w sprawach dotyczących prawa, lecz również radzono się w sprawie wydania córki za mąż, zakupu gruntu, uprawy roli, słowem pytano o każdą powinność lub zajęcie; [34] taka była też mądrość najroztropniejszych ludzi owego starego Publiusa Crassusa, Tiberiusa Coruncaiusa, pradziadka mojego zięcia Scipiona. Wszyscy oni byli najwyższymi kapłanami, toteż ludzie przychodzili do nich we wszystkich sprawach boskich, ale też ludzkich. Służyli bowiem swą godna zaufania radą zarówno w senacie, jak i na zgromadzeniach ludu, w procesach przyjaciół, w domu i na wojnie. Servius Sulpicius zaś, uznawany za pierwszego wśród mówców sądowych, ustępującego jedynie Cyceronowi, zwrócił się wedle tradycji po poradę do Quintusa Muciusa w sprawie swego przyjaciela; i gdy Servius niewiele zrozumiał z odpowiedzi, został zganiony przez Quintusa Muciusa; powiedział on bowiem, że nie przystoi patrycjuszowi, nobilowi prowadzącemu sprawy w sądzie nie znać praw dotyczących spraw, które prowadzi; dotknięty tą uwagą Servius poświęcił się studiom nad prawem prywatnym; 15

16 Balbo Lucilio, instructus autem maxime a Gallo Aquilio, qui fuit Cercinae: itaque libri complures eius extant Cercinae confecti. hic cum in legatione perisset, statuam ei Populus Romanus pro rostris posuit, et hodieque exstat pro rostris Augusti. huius volumina complura exstant: reliquit autem prope centum et octoginta libros. Cicero, Brutus : Ego autem iuris civilis studio multum operae dabam Q. Scaevolae P. f., qui quamquam nemini <se> ad docendum dabat, tamen consulentibus respondendo studiosos audiendi docebat. Cicero, De amicitia 1.1: Q. Mucius augur multa narrare de C. Laelio socero suo memoriter et iucunde solebat nec dubitare illum in omni sermone appellare sapientem; ego autem a patre ita eram deductus ad Scaevolam sumpta virili toga, ut, quoad possem et liceret, a senis latere numquam discederem; itaque multa ab eo prudenter disputata, multa etiam breviter et commode dicta memoriae mandabam fierique studebam eius prudentia doctior. Quo mortuo me ad pontificem Scaevolam contuli, quem unum nostrae civitatis et ingenio et iustitia praestantissimum audeo dicere... słuchał tych, których wspomnieliśmy, uczył się u Balbusa Luciliusa, najwięcej jednak u Aquiliusa Gallusa, który żył na wyspie Cercynie; z tego powodu wiele z ksiąg Serviusa tam zostało napisanych; kiedy zginął sprawując poselstwo, lud wystawił mu pomnik i umieścił go przed mównicą; dzisiaj stoi on przed mównicą Augusta; zachowały się liczne dzieła Serviusa pozostawił około 180 ksiąg Ja zaś poświęciłem się zgłębianiu prawa obywatelskiemu u boku Quintusa Muciusa Scaevoli, syna Publiusa, który wprawdzie formalnie nie udzielał nikomu lekcji, jednak uczył tych, co chcieli się przysłuchiwać, kiedy odpowiadał proszącym go o radę w kwestiach prawnych Quintus Mucius augur opowiadała nieraz, czerpiąc ze swej wspaniałej pamięci, w sposób niezwykle zajmujący o swoim teściu, Gaiuszu Laeliuszu, i nie wahał się, ilekroć jego rozmowa dotyczyła, nazywać go mądrym. Mnie zaś, po przywdzianiu togi męskiej, oddał ojciec do Scaevoli, z tym przeznaczeniem, abym, jak długo bym mógł, i jak długo on by na to zezwolił, nie odstępował nigdy boku starca; i tak zapisywałem sobie w pamięci wiele jego głębokich rozpraw, a zarazem dużo jego krótkich, ale trafnych opowieści i starałem się jego gruntownymi wiadomościami wzbogacić skarbiec mojej wiedzy. Po jego śmierci przeniosłem się do arcykapłana Scaevoli, o którym śmiem powiedzieć, że w całym naszym mieście nie było tęższej głowy, i większej prawości człowieka. 16

17 7. Nomiko, pragmatici, tabelliones zawodowi pisarze dokumentów, prawnicy niższego rzędu, antyczni notariusz Cicero, De oratore : Iam vero ipsa Któż nie wie, ile zaszczytu, życzliwości i per sese quantum adferat eis, qui ei praesunt, szacunku owa znajomość przynosi sama honoris, gratiae, dignitatis, quis ignorat? z siebie tym, którzy mają w niej udział? Itaque, ut apud Graecos infimi homines Otóż, jak u Greków, ludzie najniższej mercedula adducti ministros se praebent in kondycji za drobną opłatą ofiarują się iudiciis oratoribus, ei, qui apud illos mówcom jako pomocnicy podczas pragmatikoi vocantur, sic in nostra civitate procesów takich ludzi nazywa się u contra amplissimus quisque et clarissimus vir, nich pragmatikoi ; tak w naszym państwie ut ille, qui propter hanc iuris civilis scientiam przeciwnie mąż bardzo wpływowy i sic appellatus a summo poeta est: egregie znamienity, jak choćby ten, którego ze cordatus homo, catus Aelius Sextus, multique względu na ową znajomość prawa praeterea, qui, cum ingenio sibi auctore obywatelskiego najwybitniejszy poeta [sc. dignitatem peperissent, perfecerunt ut in Ennius], określił następująco: człowiek respondendo iure auctoritate plus etiam quam roztropny wielce, wnikliwy Aelius ipso ingenio valerent. Sextus ; a poza nim wielu innych, którzy po tym, jak dzięki swemu talentowi zdobyli wysoką pozycję, osiągnęli następnie to, że przy wydawaniu opinii prawnych większe znaczenie miało już poważanie (auctoritas), jakim się cieszyli, niż sam talent. 8. Sędzia iudex Cicero, De republica : ut apud bonum iudicem, argumenta plus quam testes valent... Seneca, De ira : bonus iudex damnat inprobanda, non odit Seneca, De ira : Si uolumus aequi rerum omnium iudices esse, hoc primum nobis persuadeamus, neminem nostrum esse sine culpa Seneca, Medea : Qui statuit aliquid parte inaudita altera, / aequum licet statuerit, haud aequus fuit. Martialis, Epigramy 2.13: Et iudex petit et petit patronus: / soluas censeo, Sexte, przed dobrym sędzią argumenty znaczą więcej, niż świadkowie dobry sędzia karze złe uczynki, ale nie okazuje wobec nich nienawiści Jeśli chcemy być sprawiedliwymi sędziami wszystkich spraw, to miejmy przede wszystkim na uwadze, że żaden z nas nie jest bez winy. Kto wydaj wyrok bez wysłuchania drugiej strony, jest niesprawiedliwy, chociażby nawet wydał wyrok słuszny. Płacić sędziemu i pchać w adwokata?! Spłać dług, Sekstusie będzie mniejsza 17

18 creditori! D , Papinian, 15 resp.: Qui munus publice mandatum accepta pecunia ruperunt, crimine repetundarum postulantur. D pr., Marcianus, 2 de publ. iudic.: Perspiciendum est iudicanti, ne quid aut durius aut remissius constituatur, quam causa deposcit... D , Ulpianus 5 ad ed.: In ius vocari non oportet neque consulem neque praefectum neque praetorem neque proconsulem neque ceteros magistratus, qui imperium habent, qui et coercere aliquem possunt et iubere in carcerem duci: nec pontificem dum sacra facit nec iudicem dum de re cognoscat I.4.5 pr.: Si iudex litem suam fecerit, non proprie ex maleficio obligatus videtur. sed quia neque ex contractu obligatus est et utique peccasse aliquid intellegitur, licet per imprudentiam: ideo videtur quasi ex maleficio teneri, et in quantum de ea re aequum religioni iudicantis videbitur, poenam sustinebit. strata! Ci, którzy z powodu sprawowania urzędu publicznego przyjmują pieniądze od petentów, odpowiadają za nadużycia. Sędzia powinien baczyć, aby nie orzeczono kary surowszej lub łagodniejszej, niż wymaga sprawa Nie można pozywać do sądu ani konsula, ani prefekta, ani pretora, ani prokonsula, ani też innych urzędników, którym przysługuje imperium, którzy mogą karać kogoś i nakazać uwięzienie, ani kapłana w czasie sprawowania ofiary, ani sędziego w trakcie rozstrzygania sporu. Jeśli sędzia uczynił proces swoim, uważa się że nie jest on zobowiązany właściwie z występku (ex delicto); ponieważ jednak nie jest on zobowiązany z zaciągnięcia zobowiązania (ex contractu) i sądzi się, że w pewien sposób zawinił, chociażby przez nieświadomość (per imprudentiam), uważa się, że jest on zobowiązany jak gdyby z występku (quasi ex delicto) i poniesie karę w tej wysokości, jaka wyda się w tej sprawie słuszna sumieniu sądzącego. 9. Profesor prawa antecessor, šrwj (heros) D , Ulpianus 8 de omn. trib.: Proinde ne iuris quidem civilis professoribus ius dicent: est quidem res sanctissima civilis sapientia, sed quae pretio nummario non sit aestimanda nec dehonestanda, dum in iudicio honor petitur, qui in ingressu sacramenti offerri debuit. quaedam enim tametsi honeste accipiantur, inhoneste tamen petuntur. Tak więc namiestnik prowincji nie podejmuje decyzji co do wynagrodzenia nauczycieli prawa, bowiem ich wiedza jest uważana za coś w pełni uświęconego; ale nie powinna być ona określana w pieniądzu, lub być obrażana poprzez wynagrodzenie, jeśli domaga się jego zapłaty osoba, która złożyła 18

19 obietnicę pod przysięgą, że będzie przekazywać wiedzę nieodpłatnie; wciąż jednak, wynagrodzenie jeśli szczerze ofiarowane, może być uczciwie przyjęte, jednak jedynie jeśli nie zostało niehonorowo zażądane. 10. Adwokat orator, advocatus, causidicus Cicero, Topica 12.51: Ac loci quidem ipsius Taka jest w każdym razie postać tego forma talis est. Admonet autem hic locus, ut miejsca źródła argumentacji (locus). A quaeratur quid ante rem, quid cum re, quid miejsce źródło to zachęca do post rem evenerit. Nihil hoc ad ius; ad zastanowienia się nad tym, co się działo Ciceronem, inquiebat Gallus noster, si quis ad przed rozpatrywanym zdarzeniem, co się eum quid tale rettulerat, ut de facto quaereretur. dzieje równocześnie z nim i co się... będzie działo potem. Nie ma to nic wspólnego z prawem, idź z tym co Cycerona zwykł mawiać przyjaciel mój Gallus, gdy ktoś zwracał się do niego z taką sprawą, w której chodziło o zbadanie stanu faktycznego. Cicero, Brutus : Ita enim multa tum contra scriptum pro aequo et bono dixit, ut hominem acutissimum Q. Scaevolam et in iure, in quo illa causa vertebatur, paratissimum obrueret argumentorum exemplorumque copia; atque ita tum ab his patronis aequalibus et iam consularibus causa illa dicta est, cum uterque ex contraria parte ius civile defenderet, ut eloquentium iuris peritissimus Crassus, iuris peritorum eloquentissimus Scaevola putaretur. qui quidem cum peracutus esset ad excogitandum quid in iure aut in aequo verum aut esset aut non esset, tum verbis erat ad rem cum summa brevitate mirabiliter aptus. Przemawiając przeciw zapisowi w testamencie, tak wiele powiedział na temat słuszności i sprawiedliwości, że niemal przygniótł liczbę argumentów i przykładów Quintusa Muciusa Scaevoli, człowieka o przenikliwej inteligencji, a jednocześnie najlepiej przygotowanego do roztrząsania zagadnień prawnych, których przecież dotyczyła sprawa. Wtedy to ci dwaj równi sobie adwokaci, wówczas już mężowie konsularni, tak wygłosili swoje mowy, że jeden i drugi z przeciwnych pozycji broniąc zapisów ius civile Krassus wydawał się najbardziej biegły w prawie wśród mówców, a Scaevola najlepszym mówcą wśród znawców prawa. Był bowiem Scaevola zarówno niezwykle wnikliwy w dociekaniu, co w ius civile lub też w naturalnym poczuciu sprawiedliwości, co jest słuszne, a co słuszne nie jest, jak i objawiał niezwykły talent do ukazywania 19