WPŁYW WARUNKÓW HODOWLI NA ADHEZJĘ PAŁECZEK ESCHERICHIA COLI DO POLISTYRENU

Transkrypt

1 MED. DOŚW. MIKROBIOL., 009, 61: Patrycja Zalas-Więcek 1, Eugenia Gospodarek 1, Katarzyna Piecyk WPŁYW WARUNKÓW HODOWLI NA ADHEZJĘ PAŁECZEK ESCHERICHIA COLI DO POLISTYRENU 1 Katedra i Zakład Mikrobiologii Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: dr hab. E. Gospodarek, prof. UMK Katedra Podstaw Teoretycznych Nauk Biomedycznych i Informatyki Medycznej Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Oceniono wpływ warunków hodowli (dostępność substancji odżywczych, ph, temperatura) na adhezję pałeczek Escherichia coli do polistyrenu. Badane szczepy najczęściej adherowały do polistyrenu po hodowli w bogatym w składniki odżywcze podłożu, o ph od,0 do 7,0, w temperaturze 37 C. Drobnoustroje regulują ekspresję genów w zależności od sygnałów pochodzących ze środowiska, w jakim się znajdują. Należą do nich temperatura, osmolarność, zawartość O i CO, ph, obecność związków azotu, dostępność substancji odżywczych, zawartość jonów nieorganicznych oraz obecność w środowisku różnych specyficznych substancji (7). Warunki panujące w środowisku mają istotny wpływ na proces adhezji drobnoustrojów (9). Celem pracy była ocena wpływu warunków hodowli (dostępność substancji odżywczych, ph, temperatura) na adhezję pałeczek E. coli do polistyrenu. MATERIAŁ I METODY Materiał do badań stanowiły 74 szczepy pałeczek E. coli izolowane w Katedrze i Zakładzie Mikrobiologii Szpitala Uniwersyteckiego im. dr. A. Jurasza Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (SU CM UMK), w latach Wybrano szczepy izolowane z moczu oraz z krwi od chorych leczonych w klinikach i poradniach przyklinicznych SU CM UMK. Każdy szczep pochodził od innego chorego. Identyfikacja szczepów. W identyfikacji szczepów uwzględniano następujące cechy: morfologię kolonii na podłożu MacConkey Agar (Becton Dickinson), zdolność fermentacji laktozy, wytrącanie dezoksycholanu sodu. Ponadto, wykorzystano podłoże z mocznikiem i L-tryptofanem (L-tryptofan 3 g/l, mocznik g/l, KH PO 4 g/l, czerwień krezolowa 0,% r-r w 0% alkoholu etylowym, NaCl g/l, pepton Difco 10 g/l, agar czysty

2 38 P. Zalas-Więcek, E. Gospodarek, K. Piecyk Nr 4 0 g/l, H O destylowana) w celu potwierdzenia zdolności wytwarzania tryptofanazy przy jednoczesnym wykluczeniu zdolności wytwarzania ureazy. Dla szczepów laktozo-ujemnych przynależność gatunkową określano z użyciem kart do identyfikacji drobnoustrojów Gramujemnych (GNI+) (biomérieux), które odczytywano za pomocą automatycznego systemu VITEK (biomérieux). Ocena zdolności adhezji szczepów E.coli do polistyrenu. Ocenę adhezji pałeczek E. coli do polistyrenu przeprowadzono stosując metodę opisaną przez Christensena i wsp. (3) w modyfikacji własnej. Rozszerzono kryterium oceny adhezji, wprowadzając czterostopniowe (brak, słaba, średnia, silna) zamiast kryterium trzystopniowego (brak, słaba, silna). Ocena wpływu warunków odżywczych na zdolność adhezji pałeczek E.coli do polistyrenu. W celu określenia wpływu warunków odżywczych na adhezję pałeczek E. coli do polistyrenu szczepy hodowano w bulionie mózgowo-sercowym (Brain Heart Infusion Broth, BHI, Becton Dickinson), przygotowanym z ½ naważki zalecanej przez producenta (½ BHI), w bulionie tryptozowo-sojowym (Tryptic Soy Broth, TSB, Becton Dickinson) oraz w bulionie tryptozowo-sojowym bez dekstrozy (Trypcase Soy Broth without Dextrose, TSB-dex, Becton Dickinson). Odczyt gęstości optycznej (Optical Density, OD) prowadzono wobec prób zerowych, które stanowiły jałowe podłoża: BHI, ½ BHI, TSB i TSB-dex. Ocena wpływu temperatury na zdolność adhezji szczepów E.coli do polistyrenu. Ocenę wpływu temperatury na zdolność adhezji pałeczek E. coli do polistyrenu wykonywano na trzech zestawach płytek 96. dołkowych, które inkubowano w temperaturach:, 30 i 37 C. Hodowlę prowadzono w podłożu BHI. Próbę zerową stanowiło wprowadzane do dołków płytek polistyrenowych jałowe podłoże BHI. Ocena wpływu ph na zdolność adhezji szczepów E.coli do polistyrenu. W celu określenia wpływu ph na zdolność adhezji pałeczek E. coli do polistyrenu zastosowano podłoże BHI o wartościach ph od do 10. Odczytu OD dokonywano względem próby zerowej, którą stanowiło jałowe BHI. Metody statystyczne. Celem stwierdzenia istnienia różnic między dwiema zmiennymi skorzystano z testu dwóch wskaźników struktury (13, 4). Wszystkie testy przeprowadzono przy ustalonym poziomie istotności a=0,0. WYNIKI Ocena wpływu warunków odżywczych na adhezję wybranych szczepów E. coli do polistyrenu. Badane szczepy znamiennie częściej adherowały do polistyrenu po inkubacji w BHI niż w ½ BHI (p=0,000) i TSB-dex (p=0,003). W warunkach hodowli w TSB istotnie częściej stwierdzano adhezję do polistyrenu niż w ½ BHI (p=0,01). Wyższy odsetek adherujących do polistyrenu szczepów stwierdzono po ich hodowli w podłożu TSB niż TSB-dex (7,0% vs 17,6%) (Ryc. 1). Najwyższy odsetek szczepów (16,%) wykazujących silną adhezję do polistyrenu stwierdzono w przypadku hodowli w podłożu TSB. Ocena wpływu temperatury na adhezję wybranych szczepów E.coli d o polistyrenu. Podczas hodowli prowadzonej w temperaturze, 30 i 37ºC adhezję do polistyrenu stwierdzono odpowiednio, u 3 (31,1%), 19 (,7%) i 8 (37,8%) szczepów

3 Nr 4 Adhezja E. coli do polistyrenu ,0% ,0% ,0% 37,8% 13,% 7,0% 17,6% 40,0% 0,0% ,0% BHI 1/ BHI TSB TSB-dex brak słaba średnia silna Rycina 1. Adhezja do polistyrenu szczepów E. coli (n=74) hodowanych w różnych warunkach odżywczych z uwzględnieniem stopnia adhezji (Ryc. ). Choć odsetek szczepów adherujących do polistyrenu w powyższych warunkach temperaturowych był zróżnicowany, to w porównaniach statystycznych nie stwierdzono znamienności. Najwyższy odsetek (1,6%) szczepów silnie adherujących do polistyrenu stwierdzono po hodowli w temperaturze ºC, a najwyższy odsetek szczepów wykazujących średnią (9,4%) i słabą (14,9%) adhezję - w temperaturze 37ºC (Ryc. ). 100,0% 80,0% ,0% 40,0% 0,0% 0,0% 31,1%,7% 37,8% C 30 C 37 C brak słaba średnia silna Rycina. Wpływ temperatury na adhezję szczepów E. coli (n=74) do polistyrenu z uwzględnieniem stopnia adhezji Ocena wpływu ph na adhezję wybranych szczepów E.coli do polistyrenu. Szczepy hodowane w podłożu o ph,0, 6,0 i 7,0 istotnie częściej (wartość p wynosiła od

4 330 P. Zalas-Więcek, E. Gospodarek, K. Piecyk Nr 4 0,000 do 0,030) adherowały do polistyrenu niż szczepy hodowane w podłożu o ph od 8,0 do 10,0 (Ryc. 3), a szczepy hodowane w ph 8,0 znamiennie częściej adherowały do polistyrenu niż w ph 10,0 (p=0,069). Stopień adhezji badanych szczepów E. coli w warunkach ph od,0 do 10,0 obrazuje rycina 3. ph 10,0 1 6,7% 69 ph 9, ,% 6 ph 8, ,9% 60 ph 7, ,1% 48 ph 6, ,8% 46 ph, ,% 44 0,0% 0,0% 40,0% 60,0% 80,0% 100,0% brak słaba średnia silna Rycina 3. Adhezja szczepów E. coli (n=74) do polistyrenu w różnych warunkach ph z uwzględnieniem stopnia adhezji Najwyższy odsetek (1,%) szczepów silnie adherujących do polistyrenu stwierdzono w przypadku hodowli w podłożu BHI o ph 6,0, średnio adherujących (1,%) w ph 7,0, a słabo adherujących (3,0%) w warunkach hodowli BHI o ph,0. DYSKUSJA I WNIOSKI Adhezja mikroorganizmów jest procesem złożonym. Wiele czynników ma wpływ na jej przebieg, m. in. dostępność składników odżywczych, ciśnienie osmotyczne, dostępność tlenu, temperatura, ph, obecność antybiotyków i chemioterapeutyków (6, 9, 10, 19, 9). Czynniki te mogą zmieniać ekspresję genów i ich produktów, których istnienie jest kluczowe w procesie adhezji drobnoustrojów. W tym kontekście wydało się interesujące sprawdzenie, w jaki sposób zmiana warunków hodowli wpłynie na właściwości adhezyjne pałeczek E. coli. W naturalnych warunkach życia, bakterie są w stałym kontakcie z różnymi związkami chemicznymi. Wiele z nich to źródło pożywienia lub substraty energetyczne.

5 Nr 4 Adhezja E. coli do polistyrenu 331 Właściwości powierzchniowe komórek bakteryjnych mogą zmieniać się wraz ze zmianą warunków środowiska zewnętrznego. Zmiany te mogą wpływać zarówno na sposób, jak i kinetykę przylegania komórek do powierzchni ożywionych i nieożywionych (17, 1). W piśmiennictwie są doniesienia, w których autorzy wskazują, że dostępność składników odżywczych jest czynnikiem stymulującym adhezję komórek bakteryjnych (3, 4, 9, 1, 1, 16, 17, 6, 9). W przedstawionej pracy badano wpływ warunków odżywczych na zdolność adhezji szczepów E. coli do polistyrenu. Doświadczenia prowadzono w czterech odmiennych warunkach odżywczych: BHI, ½ BHI, TSB i TSB-dex. Badane szczepy najczęściej adherowały do polistyrenu po hodowli w bogatym w składniki odżywcze podłożu BHI, a istotnie rzadziej po inkubacji w podłożu ½ BHI i TSB-dex. Wyraźną zależność adhezji bakterii od zastosowanego podłoża hodowlanego obserwowali również inni autorzy (3, 4, 1, 6, 9). Van Wamel i wsp. (6) stwierdzili, że meticilinooporne szczepy S. aureus (Methicillin Resistant S. aureus, MRSA) częściej adherowały do polimeru po hodowli w podłożu BHI niż w bulionie Mueller Hinton. Kraśnicki (1) oraz Zwierzchlewski (9) częściej obserwowali adhezję pałeczek Acinetobacter sp. do polistyrenu i cewników moczowych po inkubacji w podłożu BHI niż po hodowli w uboższych pod względem substancji odżywczych podłożach (½ TSB, TSB-dex). Wzrost pałeczek E. coli na podłożu bogatym w składniki odżywcze przypuszczalnie wzmaga syntezę i/lub ekspresję czynników powierzchniowych odpowiedzialnych za adhezję do polistyrenu. Stwierdzana w przedstawionych badaniach niska częstość adhezji pałeczek E. coli do polistyrenu po hodowli w podłożu TSB-dex, może świadczyć o istotnym znaczeniu D-glukozy w wytwarzaniu elementów powierzchniowych komórek tych bakterii, uczestniczących w ich przyleganiu do badanego polimeru. U pałeczek Pseudomonas aeruginosa i Citrobacter amalonaticus dodanie glukozy do podłoża powodowało wzrost adhezji tych bakterii do powierzchni szkła (16). Z kolei u szczepów S. epidermidis namnażanych w podłożu TSB stwierdzono 3-64-krotny wzrost ekspresji specyficznego antygenu polisacharydowego PS/A, który umożliwia adhezję gronkowców do polimerów, w porównaniu z poziomem ekspresji tego antygenu w podłożu TSB pozbawionym glukozy (1). Prawdopodobnie na proces adhezji do polistyrenu wpływają również inne niż glukoza składniki obecne w podłożu hodowlanym, skoro w przedstawionej pracy więcej szczepów E. coli adherowało do polistyrenu w warunkach hodowli TSB-dex niż ½ BHI. W przyszłości należałoby to wykazać doświadczalnie. Wainwright i wsp. (7) oceniali wpływ głodzenia pałeczek E. coli na zmianę morfologii komórek podczas wzrostu na powierzchni silikonu, tytanu, szkła i plastiku. Posługując się mikroskopem elektronowym stwierdzili duży pleomorfizm komórek, z przewagą form wydłużonych. Uważa się, że powstawanie wydłużonych form u pałeczek E. coli jest spowodowane aktywacją, tzw. systemu SOS. Zdaniem autorów zmiana kształtu komórek E. coli jest związana z próbą przeżycia tych pałeczek w warunkach stresu. W organizmie gospodarza zwykle drobnoustroje nie są narażone na niską zawartość substancji odżywczych. Jednak przystosowanie do takich warunków daje im możliwość przeżycia w środowisku szpitalnym na powierzchniach nieożywionych. Niektórzy autorzy (1, 18) twierdzą, że stres odżywczy może powodować wzrost adhezji drobnoustrojów. Bakterie mogą w takich warunkach wytwarzać nowe białka odpowiedzialne za adhezję, które dadzą im możliwość przetrwania w niekorzystnym środowisku. Wyjaśnienie tego zjawiska wymaga przeprowadzenia kolejnych doświadczeń.

6 33 P. Zalas-Więcek, E. Gospodarek, K. Piecyk Nr 4 Jednym z czynników, jaki może mieć wpływ na proces adhezji bakterii jest temperatura. W przedstawionej pracy badano wpływ tego parametru na zdolność adhezji szczepów E. coli do polistyrenu. Odsetek szczepów adherujących do tego polimeru po hodowli w trzech warunkach temperaturowych (, 30, 37 C) był zróżnicowany. Jednak nie na tyle, by uznać te różnice za istotne statystycznie. Badane szczepy w najwyższym odsetku adherowały do polistyrenu w temperaturze 37 C. Mikucka i wsp. (17) wykazały wpływ temperatury inkubacji i rodzaju podłoża hodowlanego na hydrofobowość pałeczek Serratia sp. Krajewska-Pietrasik i wsp. (11) nie obserwowali takich zależności u szczepów S. aureus. U większości badanych przez nich szczepów nie stwierdzono wpływu temperatury i rodzaju podłoża hodowlanego na hydrofobowość komórek, ale temperatura miała wpływ na ich przyleganie do kolagenu, chociaż autorzy sugerują, że prawdopodobnie nie jest to zależne tylko od tego czynnika. Stepanović i wsp. () wykazali wpływ temperatury inkubacji na zdolność adhezji i tworzenie biofilmu na powierzchni płytek plastikowych przez pałeczki Salmonella sp. Ilość biofilmu utworzonego po 4 godzinach inkubacji w temperaturze 30 C była istotnie wyższa niż biofilmu powstałego w temp. i 37 C. Natomiast po drugiej dobie inkubacji stwierdzono większą ilość powstałego biofilmu w temperaturze C. Autorzy tłumaczą te zmiany wpływem temperatury inkubacji na ekspresję genu agfd. Odpowiada on za wytwarzanie zewnątrzkomórkowych polimerów, cienkich agregacyjnych fimbrii (Tafi) oraz celulozy, która jest składnikiem macierzy zewnątrzkomórkowej (). U pałeczek S. Typhimurium wykazano zależność pomiędzy temperaturą inkubacji, a ekspresją fimbrii Tafi (, 3). U pałeczek E. coli występują fimbrie FS wykazujące wysoką homologię z fimbriami Tafi pałeczek z rodzaju Salmonella. Fimbrie FS biorą udział w tworzeniu biofilmu na powierzchniach stałych. Z piśmiennictwa (, 0, ) wynika, że ekspresja fimbrii FS u E. coli może nastąpić w różnych warunkach temperaturowych poniżej i powyżej 3 C i koreluje z wytworzeniem celulozy. Niewykluczone, że inkubacja badanych w niniejszej pracy szczepów E. coli w temperaturze 37 C, temperaturze optymalnej dla wzrostu pałeczek okrężnicy, sprzyjała ekspresji fimbrii FS. Od temperatury może zależeć zarówno tempo metabolizmu komórek, jak i stan fizykochemiczny cząsteczek białkowych i nukleinowych. Zatem temperatura inkubacji może wpływać na syntezę, bądź ekspresję różnych składników powierzchniowych komórek E. coli, które biorą udział w ich adhezji do polimerów. Stężenie jonów wodorowych w środowisku może istotnie zmieniać właściwości adhezyjne mikroorganizmów (8, 8). W przedstawionej pracy obserwowano wpływ ph na zdolność adhezji pałeczek E. coli do polistyrenu. Była ona tym mniejsza, im wyższa była wartość ph podłoża hodowlanego. Pałeczki E. coli mogą rozwijać się w zakresie ph od 4,4 do 9,0, ale optymalnym jest dla nich środowisko o ph od 6,0 do 7,0 (14). To może tłumaczyć wyniki uzyskane w niniejszej pracy. Pałeczki E. coli najczęściej adherowały do polistyrenu w podłożu o ph od,0 do 7,0, a najwyższy odsetek szczepów silnie adherujących do polistyrenu stwierdzono podczas hodowli w podłożu o ph 6,0. Można więc wnioskować, że ph optymalne dla rozwoju pałeczek E. coli stanowi również warunki sprzyjające kształtowaniu powierzchni tych bakterii, co wpływa na ich zdolność adhezji do polistyrenu.

7 Nr 4 Adhezja E. coli do polistyrenu 333 P. Zalas-Więcek, E. Gospodarek, K. Piecyk INFLUENCE OF CULTURE CONDITIONS ON ADHESION ESCHERICHIA COLI STRAINS TO POLYSTYRENE SUMMARY The aim of this study was evaluation of influence of culture conditions (nutrient availability, ph, temperature) on adhesion E. coli strains to polystyrene. This study included 74 of E. coli strains isolated from urine and blood samples. All of these strains were isolated in the Clinical Microbiology Department of dr A. Jurasz University Hospital in Analyzed strains most often adhered to polystyrene after incubation in high-nutrient medium, at ph values between,0 and 7,0, at 37 C. PIŚMIENNICTWO 1. Alberetson NH, Jones GW, Kjelleberg S. The detection of starvation-specific antigens in two marine bacteria. J Gen Microbiol 1987; 133: -31. Bian Z, Brauner A, Li Y, Normark S. Expression of and cytokine activation by Escherichia coli curli fibers in human sepsis. J Infect Dis 000; 181: Christensen GD, Simpson WA Younger JJ, Baddour LM, Barrett FF, Melton DM, Beachey EH. Adherence of coagulase-negative staphylococci to plastic tissue culture plates a quantitative model for adherence of staphylococci to medical devices. J Clin Microbiol 198; : Deighton MA, Balkau B. Adherence measured by microtiter assay as a virulence marker for Staphylococcus epidermidis infections. J Clin Microbiol 1990; 8: Gerstel U, Römling U. Oxygen tension and nutrient starvation are major signals that regulate agfd promoter activity and expression of the multicellular morphotype in Salmonella Typhimurium. Environ Microbiol 001; 3: Gioia P. Bacterial adhesion to respiratory mucosa and its modulation by antibiotics at sub-inhibitory concentrations. Pharmacol Res 1994; 30: Guiney DG. Regulation of bacterial virulence gene expression by the host environment. J Clin Invest 1997; 99: Haase EM, Bonstein T, Palmer RJ, Scannapieco FA. Environmental influences on Actinobacillus actinomycetemcomitans biofilm formation. Arch Oral Biol 006; 1: Habash M, Reid G. Microbial biofilms: their development and significance for medical devicerelated infections. J Clin Pharmacol 1999; 39: Krajewska-Pietrasik D, Różalska B, Różalski A. Adhezja bakteryjna w świetle najnowszych danych. Interakcja bakterii z zewnątrzkomórkowymi białkami matrycowymi (ECM). Post Mikrobiol 1993; 3: Krajewska-Pietrasik D, Wykrota M, Sidorczyk Z. Wpływ temperatury hodowli Staphylococcus aureus na przyleganie komórek do kolagenu. Med Dośw Mikrobiol 1997; 49: Kraśnicki K. Adhezja pałeczek Acinetobacter spp. do polimerów. Akademia Medyczna im. L. Rydygiera Bydgoszcz 00; rozprawa doktorska 13. Krysicki W, Bartos J, Dyczka W, Królikowska K, Wasilewska M. Rachunek prawdopodobieństwa i statystyka matematyczna w zadaniach cz. II. Statystyka matematyczna. Warszawa: PWN Kunicki-Goldfinger WJH. Życie bakterii. Warszawa: PWN Mack D, Siemssen N, Laufs R. Parallel induction by glucose of adherence and a polysaccharide antigen specific for plastic-adherent Staphylococcus epidermidis: evidence for functional relation to intercellular adhesion. Infect Immun 199; 60: 048-7

8 334 P. Zalas-Więcek, E. Gospodarek, K. Piecyk Nr Meier-Schneiders M, Busch C, Diekert G. The attachment of bacterial cells to surfaces under anaerobic conditions. Appl Microbiol Biotechnol 1993; 38: Mikucka A, Gospodarek E, Ulatowska B. Wpływ warunków hodowli na hydrofobowe właściwości pałeczek z rodzaju Serratia. Med Dośw Mikrobiol 000; : Nystrom T, Alberetson NH, Kjelleberg S. Synthesis of membrane and periplasmic proteins during starvation on Vibrio sp. J Gen Microbiol 1988; 134: Ofek I, Beachey EH. Bacterial adherence. Adv Inter Med 1980; : Olsén A, Wick MJ, Mörgelin M, Björck L. Curli, fibrous surface proteins of Escherichia coli, interact with major histocompatibility complex class I molecules. Infect Immun 1998; 66: Pelletier CH, Bouley CH, Cayuela C. Cell surface characteristics of Lactobacillus casei subsp. casei, Lactobacillus paracasei subsp. paracasei, and Lactobacillus rhamnosus strains. Appl Environ Microbiol 1997; 63: Prigent-Combaret C, Brombacher E, Vidal O, Ambert A, Lejeune P, Landini P, Dorel C. Complex regulatory network controls initial adhesion and biofilm formation in Escherichia coli via regulation of the csgd gene. J Bacteriol 001; 183: Römling U, Bian Z, Hammar M, Sierralta WD, Normark S. Curli fibers are highly conserved between Salmonella Typhimurium and E. coli with respect to operon structure and regulation. J Bacteriol 1998; 180: Stanisz A. Przystępny kurs statystyki w oparciu o program STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Kraków: StatSoft Polska 001. Stepanović S, Ćirković I, Mijač V, Švabić-Vlahović M. Influence of the incubation temperature, atmosphere and dynamic conditions on biofilm formation by Salmonella spp. Food Microbiol 003; 0: Van Wamel WJB, Vandenbroucke-Grauls CMJE, Verhoef J, Fluit AC. The effect of culture conditions on the in-vitro adherence of methicillin-resistant Staphylococcus aureus. J Med Microbiol 1998; 47: Wainwright M, Canham LT, Al-Wajeeh K, Reeves CL. Morphological changes (including filamentation) in Escherichia coli grown under starvation conditions on silicon wafers and other surfaces. Lett Appl Microbiol 1999; 9: Yee N, Fein JB, Daughney CJ. Experimental study of the ph, ionic strength, and reversibility behavior of bacteria mineral adsorption. Geochim Cosmochim Acta 000; 64: Zwierzchlewski T. Wpływ wybranych czynników na adhezję pałeczek Acinetobacter spp. do polimerów. Akademia Medyczna im. L. Rydygiera Bydgoszcz 003; rozprawa doktorska Otrzymano: 1 IX 009 r. Adres Autora: Bydgoszcz, ul. M. Curie-Skłodowskiej 9, Katedra i Zakład Mikrobiologii, Collegium Medicum im. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet M. Kopernika w Toruniu