OCENA ROZWOJU BIOLOGICZNEGO DZIECI I MŁODZIEŻY Z IWIEŃCA, KAMIENIA I SIWICY (BIAŁORUŚ)

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e Joanna Rodziewicz-Gruhn Akademia im. Jana Długosza, Częstochowa OCENA ROZWOJU BIOLOGICZNEGO DZIECI I MŁODZIEŻY Z IWIEŃCA, KAMIENIA I SIWICY (BIAŁORUŚ) Przebieg rozwoju biologicznego jest zdeterminowany genetycznie i modyfikowany przez czynniki środowiska biogeograficznego i społeczno-ekonomicznego. Wrażliwość organizmu na działanie zmiennych środowiskowych jest zróżnicowana w poszczególnych okresach ontogenezy. Obserwowany poziom, dynamika i tempo rozwoju dzieci i młodzieży korelują z podłożem genetycznym populacji, do której należą. Badania auksologiczne prowadzone w Polsce i w innych krajach wskazywały na wyraźny wpływ stratyfikacji społecznej i środowiskowej na przebieg procesów wzrastania. Szczególnie trudna sytuacja społeczno-ekonomiczna występuje w krajach byłego ZSRR. Dystanse międzyśrodowiskowe są w tych krajach znacznie większe niż w Polsce. Dowodem na to są znaczne różnice w poziomie rozwoju dzieci i młodzieży z dużych aglomeracji Wilna na Litwie, Lwowa na Ukrainie, Mińska na Białorusi i ich rówieśników zamieszkałych na wsi (Malinowski, Lorkiewicz 1992, Malinowski i in. 1995/96a, b, Malinowski, Subocz 1995/96, Malinowski 1997, Rodziewicz-Gruhn i in. 1997, Rodziewicz-Gruhn 1998). Analizy porównawcze procesów wzrastania uczniów ze szkół elitarnych (gimnazjów we Lwowie i Iwanofrankowsku na Ukrainie) wykazały, że charakteryzowali się oni większą wysokością i smuklejszą budową ciała w porównaniu z dziewczętami i chłopcami ze szkół średnich ukraińskich i polskich. CEL I MATERIAŁ BADAWCZY Celem pracy jest porównanie procesów wzrastania dzieci i młodzieży z Iwieńca, Kamienia i Siwicy (Białoruś) ze wzrastaniem ich rówieśników z polskich terenów przygranicznych Białowieży (Malinowski, Lorkiewicz 1992), Sambora na Ukrainie (Malinowski 1997) i centralnych regionów na Białorusi (Salivon i in. 1989). Materiał do opracowania został zebrany w trakcie prac białorusko-polskiej ekspedycji, w której brali udział pracownicy naukowi Oddziału Antropologii i Ekologii Człowieka Instytutu Sztuki, Etnografii i Folkloru Akademii Nauk na Białorusi oraz Zakładu Kultury Fizycznej Wyższej Szkoły Pedagogicznej (obecnie Akademii 135

2 im. Jana Długosza) w Częstochowie. Badania prowadzono we wrześniu 1997 roku w miejscowościach Iwieniec, Kamień i Siwica. Uczniowie pochodzili z rodzin polskich, białoruskich i mieszanych. Zmierzono 198 chłopców i 160 dziewcząt w wieku lat. Przeanalizowano wysokość ciała, masę ciała i obwody: klatki piersiowej, talii, ramienia, przedramienia, uda i podudzia. Na podstawie wysokości i masy ciała wyliczono wskaźnik BMI, którego wartość w danych porównawczych obliczono ze średnich arytmetycznych. Ponadto dokonano normalizacji cech somatycznych uczniów obecnie badanych na wartości ich rówieśników badanych w latach 80. (Salivon i in. 1989). Pozwoliło to na prześledzenie tendencji przemian w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieży wiejskiej z Białorusi. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Charakterystyki liczbowe badanych cech przedstawiono w tabelach l-2 i na rycinach 1-2. Badane dziewczęta z Kamienia, Iwieńca i Siwicy do 13 roku życia charakteryzowały się większą wysokością ciała w porównaniu z chłopcami. W przypadku masy ciała większe średnie arytmetyczne zanotowano u nich aż do 14 roku życia. Wyższe wartości wskaźnika BMI zanotowano u dziewcząt od 12 roku życia (tab. 1, ryc. 2). W omawianym okresie największą wysokością ciała charakteryzowali się chłopcy z Sambora. Chłopcy z Siwicy, Iwieńca i Kamienia byli wyżsi od rówieśników badanych przez Salivon i in. (1989). Tabela 1 Charakterystyka wysokości, masy ciała chłopców i dziewcząt z Iwieńca, Kamienia i Siwicy na Białorusi Table 1 Characteristics of height, body mass of boys and girls from Iwieniec, Kamień and Siwica in Byelorussia Wiek Dziewczęta Chłopcy (lata) n x σ n x σ d Wysokość ciała ,33 6, ,46 6,44-3, ,20 6, ,45 8,34-2, ,54 8, ,92 5,97-9, ,46 8, ,24 8,28-2, ,47 7, ,62 8,98 4, ,91 4, ,83 7,52 8, ,02 5, ,77 8,12 6,75 Masa ciała ,35 6, ,11 4,59-2, ,05 6, ,55 4,77-0, ,88 8, ,13 8,79-6, ,73 9, ,46 9,29-1, ,50 8, ,47 8,34-0, ,93 6, ,95 9,54 7, ,25 7, ,71 10,58 2,46 136

3 Tabela 2 Charakterystyka obwodów ciała badanych chłopców i dziewcząt z Iwieńca, Kamienia i Siwicy na Białorusi Table 2 Characteristics of body circumferences of the investigated boys and girls from Iwieniec, Kamień and Siwica in Byelorussia Wiek Dziewczęta Chłopcy n x σ n x σ d Obwód klatki piersiowej ,84 6, ,05 3,65 0, ,83 5, ,56 3,71-0, ,81 4, ,54 3,40-7, ,38 6, ,23 7,36-3, ,21 5, ,67 6,21-0, ,96 5, ,98 5,97 3, ,08 5, ,39 8,11 1,31 Obwód talii ,95 6, ,27 3,91 0, ,47 4, ,00 2,63 0, ,42 5, ,37 4,12-4, ,07 6, ,57 5,97 0, ,75 5, ,67 5,71 1, ,91 5, ,10 5,69 5, ,53 5, ,74 6,49 3,21 Obwód ramienia ,48 2, ,99 1,36-0, ,93 2, ,70 1,52-0, ,58 2, ,29 1,51-2, ,41 3, ,05 2,85-0, ,19 2, ,03 2,06-0, ,17 2, ,14 1,99 1, ,08 1, ,71 2,11 0,63 Obwód przedramienia ,63 1, ,05 1,64-0, ,88 1, ,97 3,06-0, ,27 1, ,61 3,05-1, ,62 2, ,43 2,13-0, ,58 2, ,58 1,88 0, ,00 1, ,05 2,01 2, ,92 1, ,79 1,95 0,87 Obwód uda ,61 4, ,23 3,12-1, ,08 3, ,88 3,20-1, ,85 5, ,79 3,35-3, ,48 6, ,95 4,21-0, ,04 5, ,96 4,41-2, ,09 3, ,17 5,33 0, ,22 3, ,07 4,52-2,15 Obwód podudzia ,87 2, ,83 2,06-1, ,42 2, ,25 1,97-1, ,31 2, ,02 2,47-3, ,21 3, ,32 2,70-0, ,75 2, ,05 2,57-0, ,54 2, ,50 2,41 1, ,44 2, ,89 2,31-0,55 137

4 CHŁOPCY Wysokość DZIEWCZĘTA Wysokość (cm) 158 (cm) 153 WZROST 153 WZROST WIEK (lata) WIEK (lata) Białoruś 97 Białoruś 89 Białowieża 92 Sambor 97 Białoruś 97 Białoruś 89 Białowieża 92 Sambor 97 Masa Masa (kg) MASA (kg) 45 MASA WIEK (lata) Białoruś 97 Białoruś 89 Białowieża 92 Sambor WIEK (lata) Białoruś 97 Białoruś 89 Białowieża 92 Sambor 97 Ryc. 1. Wartości bezwzględne wysokości i masy ciała w grupach porównawczych Fig. 1. Absolute values of height and body mass in the compared age group 138

5 CHŁOPCY WSK. BMI WIEK MIASTO Białoruś 97 Białoruś 89 Białowieża 92 Sambor 97 DZIEWCZĘTA WSK. BMI WIEK MIASTO Białoruś 97 Białoruś 89 Białow ieża 92 Sambor 97 Ryc. 2. Wartości bezwzględne wskaźnika BMI w porównywanych grupach wiekowych Fig. 2. Absolute values of the BMI in the compared age group 139

6 Wysokość ciała w grupach dziewcząt była bardziej zróżnicowana. Z wyjątkiem 12 roku życia najwyższe średnie zaobserwowano u dziewcząt z Sambora na Ukrainie. Badane z Iwieńca, Kamienia i Siwicy do 13 roku charakteryzowały się wyższymi średnimi wysokości ciała w porównaniu z rówieśniczkami z centralnych regionów, natomiast 14-, 15- i 16-letnie dziewczęta niższymi (tab. 3, ryc. 1). Największy przyrost wysokości ciała zanotowano u badanych dziewcząt między 11 a 12 rokiem życia, zaś u dziewcząt z Sambora i Białorusinek (1989 r.) między 10 a 11, a z Białowieży między 13 a 14 rokiem życia. Do 14 roku życia najniższą masą ciała charakteryzowali się chłopcy badani w latach 80. z centralnych regionów. Chłopcy z Białorusi badani w 1997 roku ważyli mniej od rówieśników z Sambora i Białowieży (ryc. l). W grupach 14-, 15- i 16- -letnich odnotowano niższe średnie u uczniów z Iwieńca, Siwicy i Kamienia od rówieśników z lat 80. (tab. 4). Tabela 3 Unormowane średnie arytmetyczne cech somatycznych dziewcząt z Iwieńca, Kamienia i Siwicy na Białorusi Table 3 Normalised arithmetic average for somatic features of the girls from Iwieniec, Kamień and Siwica in Byelorussia Cechy Wiek Wysokość 0,39 0,11 1,47 0,37-0,21-0,36-0,02 Masa 0,53 0,14 0,88 0,21-0,08-0,46 0,01 Obwód klatki piersiowej -0,16-0,23 0,76 0,27-0,06-0,36 0,40 Obwód talii 0,00 0,10 0,68 0,33-0,04-0,64 0,03 Obwód ramienia -0,52-0,59 0,30 0,03-0,69-1,07-0,56 Obwód przedramienia -0,29-1,84 0,08-0,34-1,90-2,49-2,33 Obwód uda -1,56-1,13-0,55-0,53-1,19-1,41-1,30 Obwód podudzia -0,37-0,72 0,44-0,19-0,57-1,00 0,02 Tabela 4 Unormowane średnie arytmetyczne cech somatycznych chłopców z Iwieńca, Kamienia i Siwicy na Białorusi Table 4 Normalised arithmetic average for somatic features of the boys from Iwieniec, Kamień and Siwica in Byelorussia Cechy Wiek Wysokość 0,09 0,42 0,00 0,71 0,47 0,19-0,43 Masa 0,08 0,11 0,20 0,54-0,09-0,05-0,21 Obwód klatki piersiowej -0,46-0,76-0,53 0,00-0,04 0,06 0,08 Obwód talii -0,34-3,35-0,42 0,18 0,02 0,22-0,06 Obwód ramienia -0,64-1,30-0,66 0,16-0,28-0,45-0,48 Obwód przedramienia -2,14-3,17-1,14-0,11-1,59-1,57-2,28 Obwód uda -1,03-0,84-0,88 0,11-0,60-1,28-0,78 Obwód podudzia -0,69-1,27-1,32 0,03-0,39-0,47-0,35 140

7 Do 13 roku życia zanotowano przewagę średnich masy ciała dziewcząt z Iwieńca, Kamienia i Siwicy w porównaniu z badanymi w 1989 roku. Największy przyrost ich masy ciała nastąpił wcześniej (między 11 a 12 rokiem życia) niż u badanych w 1989 roku (między 12 a 13) i u mieszkanek Białowieży (u których wystąpił najpóźniej, bowiem między 14 a 15 rokiem życia). Relacje między wysokością a masą ciała odzwierciedla wskaźnik BMI (ryc. 2). W grupach chłopców najniższe wartości tego wskaźnika zanotowano u chłopców z Sambora na Ukrainie. U obecnie badanych wartości BMI do 13 roku były wyższe niż u rówieśników z lat 80., natomiast w pozostałych klasach wieku niższe. Najwyższe wartości wskaźnika odnotowano u dziewcząt z Sambora, najniższe z Białowieży. W odniesieniu do grup dziewcząt z Białorusi przeprowadzona analiza wskazuje na relacje korzystniejsze dla obecnie badanych jedynie w wieku 10 i 12 lat (ryc. l). Mniejsze wartości obwodów ciała i masy świadczą o słabszym umięśnieniu i otłuszczeniu u obecnie badanych w porównaniu z grupami z centralnych regionów Białorusi (tab. 3, 4). Zdecydowanie niższe były też obwody ciała największe różnice dotyczyły obwodów uda i przedramienia. Jedynie w grupie 12-latek z Iwieńca, Kamienia i Siwicy odnotowano wyższe wartości obwodów: klatki piersiowej, talii, ramienia, przedramienia i podudzia w porównaniu z dziewczętami badanych przez Salivon i in. (1989). Typ sylwetki zarówno chłopców, jak i dziewcząt nawiązuje do postrzeganego u dzieci wzrastających w gorszych warunkach bytowych (Malinowski i in. 1995/96a, Malinowski, Subocz 1995/96, Stolarczyk 1995). Z badań Malinowskiego i in. (1995/96b) wynikało, że wysokość ciała dzieci z terenu Białorusi, badanych w różnych latach, wykazuje stały wzrost, co wiąże się niewątpliwie ze zjawiskiem akceleracji. Utrzymują się nadal różnice w porównaniu z rówieśnikami z Polski. Dodatnie zmiany związane z uzyskaniem wyższych wartości wysokości ciała w porównywanych grupach z Białorusi dotyczyły dzieci do 13 roku życia. Wcześniej też u uczniów ze szkół w Iwieńcu, Kamieniu i Siwicy wystąpił okołopokwitaniowy skok rozwojowy wysokości i masy ciała, co może sugerować przyspieszenie dojrzewania płciowego. W tej pracy trudno jednoznacznie ocenić wpływ katastrofy czarnobylskiej na rozwój badanej populacji. Dane z 1997 roku wskazywały, że poziom napromieniowania jest o 1/3 niższy w porównaniu do sytuacji sprzed 10 lat. Badani z Kamienia, Iwieńca i Siwicy reprezentują populację wiejską, ich warunki bytowe zdecydowanie odbiegają od warunków w dużych miastach. Odnotowane ujemne różnice w masie i w obwodach ciała można wiązać z deficytami żywieniowymi i sygnalizowanym obniżeniem ogólnej odporności dzieci mieszkającymi na tych terenach. PIŚMIENNICTWO Malinowski A., 1997, Rozwój fizyczny młodzieży polskiej z Sambora i okolic (Ukraina Zachodnia). Kultura Fizyczna Prace Naukowe WSP w Częstochowie, l, Malinowski A., Lorkiewicz W., 1992, Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży z pogranicza polskolitewsko-białoruskiego, [w:] Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych, red. F. Rożnowski. Słupsk,

8 Malinowski A., Subocz E., 1995/96, Stan rozwoju fizycznego młodzieży polskiej na Litwie, [w:] Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej, red. J. Rodziewicz-Gruhn, M. Pyzik. Częstochowa, Malinowski A., Garłowska E., Tegako L., Salivon I., 1995/96a, Dane o stanie rozwoju fizycznego dzieci w wieku 7-11 lat z Postaw na Białorusi, [w:] Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej, red. J. Rodziewicz-Gruhn, M. Pyzik. Częstochowa, Malinowski A., Garłowska E., Tegako L., Salivon I., 1995/96b, Zmienność wysokości ciała dziewcząt i chłopców białoruskich w okresie od 1931 do 1993 roku, [w:] Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej, red. J. Rodziewicz-Gruhn, M. Pyzik. Częstochowa, Rodziewicz-Gruhn J., 1998, Biologiczne i społeczne uwarunkowania wzrastania i dojrzewania dziewcząt ze szkół polskich we Lwowie, [w:] Katastrofa Czarnobyla: społeczne, antropologiczno-ekologiczne oraz medyczne aspekty i prognozy, red. J. Kmieciński. Lublin, Rodziewicz-Gruhn J., Pyzik M., Malinowski A., 1997, Poziom rozwoju dzieci i młodzieży ze Lwowa na Ukrainie. Kultura Fizyczna Prace Naukowe WSP w Częstochowie, l, Salivon I. I., Polina N. I., Marfina O. V., 1989, Detskij organizm i sreda. Minsk Stolarczyk H., 1995, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży szkolnej Łodzi. Łódź Summary EVALUATION OF BIOLOGICAL DEVELOPMENT OF CHILDREN AND ADOLESCENTS FROM IWIENIEC, KAMIEŃ AND SIWICA IN BYELORUSSIA Auxological investigation carried out in Poland and in other countries indicate a clear influence of social and environmental stratification on realisation of the process of growth. Inter-environmental differences in the countries of the former Soviet Union are much more distinctive than in Poland. The process of growth of children and adolescents from Iwieniec, Kamień and Siwica is compared in this paper to those of children and adolescents of the same age from Białowieża (Malinowski, Lorkiewicz 1992), Sambor, Ukraine (Malinowski 1997) and the Central Regions of Byelorussia (Salivon et al. 1989). The material of the investigation was collected for processing in September There were 198 boys and 160 girls measured. Height, body mass, body circumference and BMI were considered in the analysis. In order to evaluate tendencies of change among Byelorussian children and adolescents from rural areas, normalisation of the presently investigated values into values concerning children and adolescents of the same age investigated during the eighties. Body construction of the investigated children corresponds to that observed in children growing in worse environmental conditions. They are characterised by lower body mass and smaller circumference values when compared to group of their contemporaries from the Central Regions of Byelorussia. There was no difference in height, however. 142