UWARUNKOWANIA RODZINNE I ŚRODOWISKOWE WYSOKOŚCI I MASY CIAŁA DZIECI I MŁODZIEŻY ZAMIESZKAŁEJ NA TERENIE RÓŻNYCH MIAST KIELECCZYZNY

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e Andrzej Jopkiewicz, Monika Zaręba Akademia Świętokrzyska, Kielce UWARUNKOWANIA RODZINNE I ŚRODOWISKOWE WYSOKOŚCI I MASY CIAŁA DZIECI I MŁODZIEŻY ZAMIESZKAŁEJ NA TERENIE RÓŻNYCH MIAST KIELECCZYZNY WSTĘP W ostatnich latach wyraźnie zmienia się w Polsce sytuacja społeczna, styl życia i żywienia, a zarazem oddziaływania tych czynników na rozwój organizmu. Następuje zatem zmiana roli i charakteru poszczególnych modyfikatorów rozwoju. Nadal nie do końca wyjaśniony jest wpływ środowiska na stopień zależności wysokości ciała rodziców i dzieci. Dlatego konieczne jest prowadzenie badań rodzinnych, określających wpływ uwarunkowań genetycznych i środowiskowych na rozwój, z uwzględnieniem zróżnicowania socjalno-bytowego dzieci i młodzieży we współczesnej Polsce. Tempo wzrastania dzieci i młodzieży oraz ostateczna wysokość ich ciała są cechami w dużym stopniu uwarunkowanymi genetycznie. Świadczą o tym wyniki badań korelacji rodzice dzieci (m.in. Welon, Bielicki 1971, Wolański, Chrząstek- -Spruch 1970, Mueller 1976, Chrząstek-Spruch 1976, 1991). Wykształcenie się ostatecznej wartości większości cech fenotypowych jest jednakże silnie związane z modyfikującym działaniem czynników egzogennych, a konkretnie z niejednakowymi warunkami życiowymi poszczególnych osób w okresie dzieciństwa i młodzieńczym. Szczególną rolę w przebiegu i ostatecznie poziomie rozwoju fizycznego przypisuje się statusowi społeczno-ekonomicznemu rodziny (Bielicki i in. 1988), gdyż w rodzinach o wyższym statusie warunki pełnej realizacji genetycznie określonego potencjału rozwojowego są bardziej sprzyjające niż w rodzinach o statusie niższym. Dzieci pochodzące z wyższych warstw społecznych, określonych np. wykształceniem lub pozycją zawodową rodziców, oraz z miejscowości silniej zurbanizowanych są w każdej klasie wieku wyższe i cięższe od swoich rówieśników z warstw niższych oraz z miejscowości mniej zurbanizowanych (Garn 1980, Łaska-Mierzejewska, Łuczak 1993). Istnieją hipotezy określające wpływ poziomu warunków bytowych na stopień zależności pomiędzy rodzicami a dziećmi w wielkości podstawowych cech antropometrycznych. Wyniki badań są jednak rozbieżne, np. Charzewska i Wolański (1964), Bielicki i Welon (1966) 81

2 stwierdzają słabsze korelacje w rodzinach lepiej sytuowanych, a m.in. Mueller (1976), Szopa (1981) w rodzinach słabiej sytuowanych. Celem pracy jest określenie zależności pomiędzy wysokością ciała rodziców i ich dzieci oraz ocena wpływu wybranych gradientów społeczno-ekonomicznych na wielkość wysokości i masy ciała dzieci i młodzieży zamieszkałej w różnych miastach Kielecczyzny. Starano się także określić, czy podobieństwo w wysokości ciała między rodzicami a ich dziećmi jest związane z sytuacją ekonomiczno-społeczną rodziny. MATERIAŁ I METODY Badania zostały przeprowadzone na celowo dobranej grupie dzieci i młodzieży z terenów miejskich Kielecczyzny (Ostrowca Świętokrzyskiego, Skarżyska-Kamiennej, Buska Zdroju), w latach Objęto nimi 343 rodziny. Zbadano łącznie 1264 osoby, w tym 343 matki i 343 ojców oraz 578 ich dzieci, w tym 295 chłopców i 283 dziewczęta w wieku 5-15 lat. Wysokość ciała mierzono za pomocą antropometru typu Martina z dokładnością do l mm, natomiast masę ciała za pomocą wagi lekarskiej i łazienkowej z dokładnością do 100 g. Wiek kalendarzowy obliczano z dokładnością do jednego dnia i zgodnie z zasadą statystyczną wyodrębniono jednoroczne grupy wiekowe. Oceny wpływu warunków środowiska społeczno-ekonomicznego dokonano ze względu na wykształcenie ojców i matek, warunki mieszkaniowe, liczbę dzieci w rodzinie oraz sytuację ekonomiczno-społeczną rodziny (SES). Wyróżniono cztery kategorie wykształcenia ojców i matek: podstawowe, zasadnicze zawodowe, średnie i wyższe, trzy kategorie warunków mieszkaniowych: złe, przeciętne i dobre, określone liczbą pokoi przypadających na osobę w rodzinie: 2,1 osoby i więcej na pokój, 1,1 2 osób na pokój, do l osoby na pokój. Na podstawie liczby dzieci wyróżniono rodziny mające 4 i więcej dzieci, 2-3 oraz l dziecko. Suma punktów uzyskanych na podstawie czterech wspomnianych zmiennych środowiskowych pozwoliła na wyodrębnienie wśród badanych dzieci trzech grup o różnym statusie ekonomiczno- -społecznym rodziny, tj. złym, przeciętnym i dobrym. Zróżnicowanie środowiskowe wysokości i masy ciała przedstawiono graficznie w postaci wartości unormowanych na średnią (x = 0) i odchylenie standardowe (s = 1) wszystkich badanych dzieci. Ze względu na małą liczbę rodzeństwa współczynniki korelacji obliczono w grupach jednorocznych tylko w układach synowie rodzice i córki rodzice. Biorąc natomiast pod uwagę dobrą i złą sytuację ekonomiczno-społeczną rodziny, wydzielono dwie grupy wiekowe: 5-10 i lat. Materiał został opracowany statystycznie z zastosowaniem ogólnie przyjętych wzorów. Obliczono średnie arytmetyczne (x), odchylenia standardowe (s) oraz współczynniki korelacji według momentu iloczynowego Pearsona (r). Istotność statystyczną określano na poziomie ufności p 0,05 i p 0,01 (Guilford 1964). 82

3 WYNIKI Wysokość i masa ciała badanych dziewcząt i chłopców wykazuje charakterystyczną zmienność w poszczególnych grupach wiekowych (tab. 1). W wieku lat dziewczęta wkraczając w okres pokwitaniowego skoku wysokości ciała górują wzrostem nad chłopcami. Już od 13 roku życia zaobserwować natomiast można przewagę wysokości ciała chłopców. Ze średnich rocznych różnic w wysokości ciała wynika, że między 13 a 14 rokiem życia następuje u chłopców skok pokwitaniowy wysokości ciała. Średnie różnice roczne masy ciała kształtują się podobnie jak zmiany wysokości ciała. Najwyższe przyrosty tej cechy spostrzega się między 12 a 13 i 13 a 14 rokiem życia u chłopców oraz między 10 a 11 rokiem życia u dziewcząt. Tabela 1 Zestawienie podstawowych charakterystyk liczbowych wysokości i masy ciała badanych chłopców i dziewcząt oraz ich rodziców zamieszkałych w różnych miastach Kielecczyzny Table 1 Arithmetic means and standard deviations body height and weight of examined children and their parents living in various towns of the Kielce region Wiek (lata) N Wysokość ciała Chłopcy Masa ciała x s x s Wiek (lata) N Wysokość ciała (cm) Dziewczęta Masa ciała (kg) x s x s ,6 6,13 18,9 2, ,9 6,44 18,9 2, ,5 5,91 21,5 3, ,9 5,58 20,9 3, ,7 5,17 24,3 4, ,9 6,98 22,8 4, ,8 5,15 26,0 3, ,0 7,11 27,3 5, ,5 6,11 29,3 5, ,2 8,03 25,9 4, ,4 8,57 31,0 6, ,9 6,63 31,2 6, ,6 7,00 35,5 6, ,1 8,28 35,2 8, ,5 6,80 39,8 7, ,4 10,53 38,0 7, ,5 6,91 45,1 10, ,2 7,69 41,5 6, ,0 8,65 50,2 7, ,0 6,07 47,3 6, ,8 7,71 54,4 8, ,3 6,62 49,5 7,36 Ojcowie Matki ,3 5,34 81,7 12, ,1 6,01 59,1 10, ,5 6,70 80,1 11, ,5 5,76 62,6 10, ,5 6,28 80,2 10, ,9 5,01 66,5 9,90 83

4 Wśród rodziców najwyżsi okazali się ojcowie i matki z najmłodszych grup wiekowych, a najniżsi z grup najstarszych. Różnica średnich arytmetycznych wysokości ciała pomiędzy grupą najmłodszą a najstarszą wynosi 1,8 cm u mężczyzn i 2,2 cm u kobiet. Różnice te wskazują na istnienie trendów sekularnych wysokości ciała. Tabela 2 Współczynniki korelacji wysokości ciała między rodzicami a dziećmi Table 2 Correlation coeficients relationship between body height of parents and their children S Y N O W I E C Ó R K I Wiek (lata) Liczba dzieci Matki Ojcowie Średnia rodziców ,45** 0,27* 0,47** ,64** 0,16 0,50** ,46** 0,32** 0,47** ,23 0,25* 0,33** ,27 0,44** 0,44** ,26 0,66** 0,59** ,27 0,30* 0,35** ,24 0,35* 0,34* ,27 0,49** 0,48** ,28 0,52** 0,37* ,25 0,47** 0,39* ,19 0,26* 0,19* ,29** 0,29** 0,41** ,46** 0,41** 0,55** ,28* 0,49** 0,45** ,52** 0,44** 0,58** ,30* 0,40** 0,43** ,49** 0,57** 0,67** ,56** 0,24 0,44* ,42* 0,52** 0,61** ,61** 0,33 0,58** ,39* 0,29 0,35* * istotność na poziomie p 0,05 ** istotność na poziomie p 0,01 U chłopców największą i istotną statystycznie korelację zaobserwowano w 5, 6 i 7 roku życia z matkami (tab. 2). Między ojcami a synami wysokie i istotne staty- 84

5 stycznie korelacje zaobserwowano natomiast w większości grup wiekowych. W 9, 10, 13, 14 i 15 roku życia w układzie ojciec syn odnotowano korelację umiarkowaną i zależność istotną. Z kolei w 5, 8, 11 i 12 roku życia korelację niską i zależność wyraźną. Największe wartości współczynników korelacji w układzie ojciec syn odnotowano w 10 roku życia. We wszystkich grupach wiekowych uwidoczniły się istotne statystycznie związki między synami a średnią wysokością rodziców. Pomiędzy wysokością ciała synów a średnią wysokością ciała rodziców odnotowano korelację umiarkowaną i zależność istotną w 5, 6, 7, 9, 10 i 13 roku życia oraz korelację niską i zależność wyraźną w 8 i 11 roku życia. U dziewcząt umiarkowaną, istotną statystycznie korelację i znaczącą zależność z matkami zaobserwowano w 6, 7, 9, 11, 12 i 14 roku życia, natomiast korelację niską w 8, 10, 13 i 15 roku (tab. 2). Największą zależność w wysokości ciała zaobserwowano w układzie matka córka w 14 roku życia, a najniższą i nieistotną statystycznie w 5 roku życia. Pomiędzy wysokością ciała córek i ojców odnotowano korelację umiarkowaną i zależność istotną statystycznie w wieku 6, 7, 8, 9, 10, 11 i 13 lat, natomiast korelację niską w 5 roku życia. Najwyższe wartości współczynników korelacji w układzie ojciec córka zaobserwowano w 11 roku życia, a najniższe w 12, 14 i 15 roku życia. Pomiędzy wysokością ciała córek a średnią wysokością ciała rodziców odnotowano istotne statystycznie korelacje we wszystkich grupach wiekowych. Można więc stwierdzić, że wartości współczynników korelacji osiągają wyższe wartości w układzie matka córka niż matka syn oraz w układzie ojciec córka aniżeli ojciec syn. Wartości współczynników korelacji są wyższe w układach rodzice dzieci niż matka dzieci i ojciec dzieci, a także w układach rodzice synowie, rodzice córki niż matka syn, matka córka i ojciec syn, ojciec córka. Analizując współczynniki korelacji w wysokości ciała między rodzicami a dziećmi w zależności od sytuacji ekonomiczno-społecznej zaobserwowano, że w dobrej SES we wszystkich rozpatrywanych układach pokrewieństw są one istotne statystycznie na poziomie 0,01 (tab. 3). Pomiędzy synami, córkami i dziećmi a matkami i ojcami zachodzi korelacja niska, zależność wyraźna. Z kolei pomiędzy synami, córkami i dziećmi a rodzicami korelacja jest umiarkowana, zależność istotna. W złej SES we wszystkich układach pokrewieństw wartości współczynników korelacji były niższe od analogicznych w sytuacji dobrej. Najniższe współczynniki, nieistotne statystycznie, zaobserwowano w układach: syn ojciec i dzieci ojciec. W pozostałych przypadkach współczynnik korelacji osiąga poziom niski, a zależność jest wyraźna, lecz mała. W zakresie uwarunkowań środowiskowych wysokości ciała dokonano następujących spostrzeżeń (ryc. 1). W kategorii wykształcenie ojca i matki najwyżsi okazali się synowie i córki ojców z wykształceniem średnim, a najniżsi synowie ojców z wykształceniem wyższym i córki ojców z wykształceniem podstawowym. Ze względu na wykształcenie matki najwyżsi to synowie i córki matek z wykształceniem wyższym, a najniżsi synowie matek z wykształceniem zasadniczym zawodowym i córki matek z wykształceniem podstawowym. Najwyższe okazały się dziewczęta pochodzące z dobrych warunków mieszkaniowych, a najniższe ze złych. U chłopców nie zaobserwowano takiej zależności. Ze względu na liczbę dzieci w rodzinie najwyżsi synowie i córki to jedynacy, a najniż- 85

6 Tabela 3 Współczynniki korelacji wysokości ciała między rodzicami a dziećmi z uwzględnieniem sytuacji ekonomiczno-społecznej rodziny Table 3 Correlation coeficients relationship between body height of parents and their children according of some socio-economic position Sytuacja ekonomiczno- -społeczna rodziny (SES) Wiek Płeć Matka Ojciec Rodzice dobra 5-15 zła 5-15 Syn 0,32** 0,37** 0,43** Córka 0,38** 0,35** 0,45** Dzieci 0,35** 0,37** 0,44** Syn 0,21* 0,14 0,25** Córka 0,28** 0,22* 0,28** Dzieci 0,19* 0,10 0,18* * istotność na poziomie p 0,05 ** istotność na poziomie p 0,01 si pochodzą z rodzin mających 4 i więcej dzieci. Ogólnie można stwierdzić, że sytuacja ekonomiczno-społeczna rodziny była czynnikiem różnicującym wysokość ciała badanych, gdyż najniżsi to zarówno chłopcy, jak i dziewczęta mający złe warunki bytowe. Oceniając zróżnicowanie środowiskowe masy ciała badanych chłopców i dziewcząt zaobserwowano, że najciężsi byli synowie ojców z wykształceniem średnim i córki ojców z wykształceniem zasadniczym zawodowym (ryc. 2). Najmniejszą masę ciała mieli synowie ojców z wykształceniem podstawowym i córki ojców z wykształceniem średnim. Jeżeli weźmiemy pod uwagę wykształcenie matek, stwierdzimy, że największą masę ciała mieli synowie matek z wykształceniem wyższym i córki matek z wykształceniem zasadniczym zawodowym, najmniejszą zaś synowie i córki matek z wykształceniem podstawowym. Najlżejsze dziewczęta pochodziły z rodzin mających przeciętne warunki mieszkaniowe, a chłopcy dobre. Najwyższe wartości masy ciała zaobserwowano u chłopców i dziewcząt pochodzących z rodzin jednodzietnych, a najniższe z rodzin wielodzietnych. Sytuacja ekonomiczno-społeczna rodziny wiązała się z różnymi wartościami masy ciała badanych dzieci i młodzieży. Najciężsi okazali się chłopcy i dziewczęta pochodzący z rodzin o dobrej sytuacji ekonomiczno-społecznej, natomiast najlżejsi chłopcy o złej, a dziewczęta przeciętnej SES. OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ I WNIOSKI Analiza wielkości współczynników korelacji pomiędzy rodzicami a dziećmi w różnych kombinacjach par ujawniła, że najsilniejsze związki rodzinne zachodzą 86

7 -0,4-0,3-0,2-0,1 0 0,1 0,2 0,3 podstawowe Wykształcenie ojca Wykształcenie matki Warunki mieszkaniowe Liczba dzieci w rodzinie Sytuacja ekon.-społ. (SES) zasadnicze zawodowe średnie wyższe podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe złe przeciętne dobre 4 i więcej dzieci 2-3 dzieci 1 dziecko zła przeciętna dobra Chłopcy Dziewczęta Ryc. 1. Wartości unormowane wysokości ciała z uwzględnieniem warunków środowiska społecznego Fig. 1. Normalized differences in body height according of some socio-economic position 87

8 -0,5-0,4-0,3-0,2-0,1 0 0,1 0,2 0,3 podstawowe Wykształcenie ojca Wykształcenie matki Warunki mieszkaniowe Liczba dzieci w rodzinie Sytuacja ekon.-społ. (SES) zasadnicze zawodowe średnie wyższe podstawowe zasadnicze zawodowe średnie wyższe złe przeciętne dobre 4 i więcej dzieci 2-3 dzieci 1 dziecko zła przeciętna dobra Chłopcy Dziewczęta Ryc. 2. Wartości unormowane masy ciała z uwzględnieniem warunków środowiska społecznego Fig. 2. Normalized differences in body weight according of some socio-economic position 88

9 pomiędzy córkami a obojgiem rodziców niż każdym z nich z osobna. Wskazują na to również wcześniejsze informacje różnych autorów, np. Bielickiego i Welona (1966), Welona i Bielickiego (1971), Szopy (1976, 1988), Chrząstek-Spruch (1991), Jopkiewicza i Suligi (1993). Otrzymane wartości współczynników korelacji wysokości ciała, w różnych typach pokrewieństw, wskazują na zgodność z modelem dziedziczenia poligenicznego: korelacje dzieci z wielkościami średniorodzicielskimi są silniejsze niż z każdym z rodziców osobno. Uzyskane wyniki są zgodne z wcześniejszymi obserwacjami m.in. Falconera (1974), Szopy (1976, 1988), Szopy i Żak (1989), Chrząstek-Spruch (1991), Jopkiewicza i Suligi (1993). Wielu autorów podkreśla, że w warunkach dobrobytu istnieje większe podobieństwo dzieci do rodziców na skutek dorastania przedstawicieli obu generacji do genetycznie zdeterminowanych możliwości. Znalazło to potwierdzenie w prezentowanych wynikach badań własnych oraz innych autorów (Mueller 1976, Szopa 1981), albowiem dobra sytuacja ekonomiczno-społeczna rodziny wpływa pozytywnie na podwyższenie podobieństwa wysokości ciała rodziców i dzieci we wszystkich rozpatrywanych układach pokrewieństw. Istnieją jednakże doniesienia (Charzewska, Wolański 1964, Bielicki, Welon 1966) stwierdzające słabsze korelacje w rodzinach lepiej sytuowanych. Dane otrzymane z analizy wysokości ciała badanych dzieci w zależności od poziomu wykształcenia rodziców sugerują większy wpływ wykształcenia matki niż ojca na rozwój potomstwa. Jest to zgodne ze spostrzeżeniami m.in. Charzewskiego i Bielickiego (1990). W aspekcie wykształcenia matki obserwuje się gradientowy wzrost wysokości ciała zarówno wśród chłopców, jak i dziewcząt. W stosunku do wykształcenia ojca nie zaobserwowano takich zależności. Ma to być może swoje uzasadnienie w przemianach społeczno-ekonomicznych, które zaszły w ostatnich latach w Polsce, związanych z wyodrębnieniem grupy mężczyzn, którzy mają niskie wykształcenie, lecz bardzo dobrą sytuację ekonomiczną, bardziej sprzyjającą pełnej realizacji właściwości genetycznych ich dzieci. Nie zaobserwowano, aby wykształcenie ojca czy matki w sposób jednoznaczny wiązało się z większą lub mniejszą wartością masy ciała badanych dzieci, chociaż według Bielickiego i innych (1988) młodzież ze środowiska inteligenckiego cechuje smuklejsza budowa ciała. Wraz ze zwiększaniem się liczby dzieci w rodzinie przeciętne wartości wysokości i masy ciała badanych dzieci i młodzieży maleją. Największe parametry u obu płci zaobserwowano wśród jedynaków, co było już wielokrotnie opisywane (Jedlińska 1985, Wilczewski 1987, Popczyk 1988). Jak się przyjmuje żywienie jest tu zapewne głównym mechanizmem oddziaływania na ostateczną wysokość ciała (Bielicki i in. 1981). Na podstawie analizy danych dotyczących wpływu uwarunkowań rodzinnych i wyznaczników społeczno-ekonomicznych na poziom rozwoju dzieci i młodzieży zamieszkałej na terenie różnych miast Kielecczyzny wysnuć można następujące wnioski: 1. Najsilniejsze związki rodzinne w wysokości ciała odnotowano w kombinacjach pokrewieństw pomiędzy córkami a matkami i ojcami, co wskazuje, że bardziej genetycznie podobne do swoich rodziców są córki. 89

10 2. Wysokość ciała dziewcząt i chłopców jest silniej skorelowana ze średnią wysokością ciała rodziców niż każdym z nich oddzielnie. 3. Dobra sytuacja ekonomiczno-społeczna rodziny wpływa pozytywnie na ujawnienie się genetycznego podobieństwa w wysokości ciała między rodzicami a dziećmi. 4. Wybrane czynniki środowiska społeczno-ekonomicznego z różnym natężeniem modyfikują poziom rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z terenów miejskich Kielecczyzny. Najsilniej oddziałującym czynnikiem okazało się wykształcenie matki oraz liczba dzieci w rodzinie. PIŚMIENNICTWO Bielicki T., Welon Z., 1966, Parent-child height correlations at ages 8 to 12 years in children from Wrocław, Poland. Hum. Biol., 38, Bielicki T., Welon Z., Waliszko A., 1981, Zmiany w rozwoju fizycznym młodzieży w Polsce w okresie Wrocław Bielicki T., Welon Z., Żukowski W., 1988, Problem nierówności biologicznej warstw społecznych. Mat. i Prace Antr., 109, Charzewska J., Wolański N., 1964, Wpływ wieku i wysokości ciała rodziców na stan rozwojufizycznego ich potomstwa. Pr. i Mat. Nauk. IMD, 3, 9-42 Charzewski J., Bielicki T., 1990, Uwarstwienie społeczne ludności Warszawy: Analiza wysokości ciała i tempa dojrzewania chłopców letnich. Wych. Fiz. i Sport, l, 3-20 Chrząstek-Spruch H., 1976, Rozwój fizyczny dzieci w wieku od 0 do 7 lat oraz niektóre genetyczne i środowiskowe jego uwarunkowania w świetle badań długofalowych. Ped. Pol., 3, Chrząstek-Spruch H., 1991, Kształtowanie się podobieństwa rodzice potomstwo w świetle badań długofalowych, [w:] Antropologia i jej miejsce wśród nauk o człowieku, red. A. Malinowski. Seria Antropologia, Poznań, 13, Falconer D. S., 1974, Dziedziczenie cech ilościowych. Warszawa Garn S. M., 1980, Human growth. Ann. Rev. Anthrop., 9, Guilford J. P., 1964, Podstawowe metody statystyczne w psychologii i pedagogice. Warszawa Jedlińska W., 1985, Wpływ niektórych czynników środowiska społecznego na wysokość ciała dzieci szkolnych w Polsce. Prz. Antr., 51, 1-2, Jopkiewicz A., Suliga E., 1993, Zależność wysokości ciała między rodzicami a ich dziećmi w wieku 5-15 lat, w środowisku wiejskim, [w:] Człowiek w czasie i przestrzeni, red. J. Gładykowska-Rzeczycka. Gdańsk, Łaska-Mierzejewska T., Łuczak E., 1993, Biologiczne mierniki sytuacji społeczno- -ekonomicznej ludności wiejskiej w Polsce w latach 1967, 1977, Monogr. Zakł. Antr. PAN, Wrocław Mueller W. H., 1976, Parent-child correlations for stature and weight among school aged children: a review of 24 studies. Hum. Biol., 2, Popczyk A., 1988, Genetyczne i środowiskowe zróżnicowanie wysokości ciała przedszkolaków. Wych. Fiz. Hig. Szkolna, 7, Szopa J., 1976, Dziedziczenie wysokości ciała oraz wymiarów długościowych tułowia i kończyn dolnych u człowieka. Mat. i Prace Antr., 92, Szopa J., 1981, Genetyczne i środowiskowe czynniki rozwoju niektórych metrycznych głowy, twarzy i nosa oraz wysokości ciała u człowieka. Mat. i Prace Antr., 100,

11 Szopa J., 1988, Wpływ czynników genetycznych oraz wyznaczników społeczno-ekonomicznych na poziom rozwoju niektórych cech somatycznych i funkcjonalnych 7-letnich chłopców i dziewcząt z Nowej Huty. Wych. Fiz. i Sport, l, Szopa J., Żak S., 1989, Wysokość ciała letnich dziewcząt a wielkość tej cechy rodziców. Kult. Fiz., 7-8, Welon Z., Bielicki T., 1971, Further investigations of parent-child similarity in stature, as assessed from longitudinal data. Hum. Biol., 43, Wilczewski A., 1987, Rozwój fizyczny młodzieży bielskopodlaskiej na tle rówieśników z innych regionów kraju. Wych. Fiz. i Sport, 2, Wolański N., Chrząstek-Spruch H., 1970, Wysokość ciała i wiek rodziców a długość i ciężar ciała noworodków oraz dynamika rozwoju niemowląt. Prz. Antr., 36, 1-2, Summary BODY HEIGHT AND WEIGHT OF CHILDREN AND YOUNG PEOPLE CONDITIONED BY FAMILY AND ENVIRONMENTAL FACTORS IN VARIOUS TOWNS OF THE KIELCE REGION 343 nuclear families living in various towns of the Kielce region were examined persons (343 mothers, 343 fathers and their 578 children 5-15 years old) were taken under consideration. The purpose of the study was to determine relationships between body height of parents and their children and to evaluate the influence of some socio-economic gradients on height and body weight of children and young people living in various towns of the Kielce region. Influence of the social environment was evaluated by means of education level of fathers and mothers, housing conditions, number of children in the family and its socio-economic (SES) position. Body height of girls and boys was found to be more correlated with the average body height of their parents than with each of them separately. A good socio-economic position appeared to be bound with more distinct genetic similarity between parents and children as far as body height is concerned. The mother,s education level and the number of children in a family were the most differentiating socio-economic factors. 91