ROZWÓJ FIZYCZNY NOWORODKÓW Z POMORZA ŚRODKOWEGO PHYSICAL DEVELOPMENT OF INFANTS FROM CENTRAL POMERANIA

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e ROZWÓJ FIZYCZNY NOWORODKÓW Z POMORZA ŚRODKOWEGO PHYSICAL DEVELOPMENT OF INFANTS FROM CENTRAL POMERANIA Lidia Cymek 1 Anna Rożnowska 2 1 Akademia Pomorska Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk lidiacymek@wp.pl 2 Studentka, Gdański Uniwersytet Medyczny ABSTRACT The purpose of this study is to present the state of biological development of infants from the region of Central Pomerania on the basis of their birth weight, birth length and head and chest circumference depending on their parents place of residence (a city of 100 thousand inhabitants Słupsk, a town of 15 thousand inhabitants Miastko, villages in the vicinity of Słupsk and Miastko). The data used in the study were collected in Słupsk in 1995 and 1996 (1,732 boys and 1,621 girls were examined) and also in Miastko in (802 boys and 775 girls were examined) and in (638 boys and 591 girls were examined). The study includes only data about those infants who were born alive, were aged between 36 and 42 weeks of their foetal life and came from single pregnancies. Infants from Słupsk examined by us in the 1990s were lighter and longer compared to their peers from the 70s. The analysis of development of infants examined in Miastko indicates that all the four characteristics showed a rising tendency in boys, whereas in girls, a distinct secular trend was observed only in case of body length while the other three characteristics differed very little. Children of mothers living in a city differed very little from children of mothers living in a village and even if differences appear, they are slight and concern only birth weight and length. Comparing the arithmetic means characterizing Miastko and Słupsk infants with their peers from other regions of Poland, it was stated that male infants from Słupsk examined by us were the lightest while those examined in Miastko in had the smallest birth length. Birth weight and its length did not differ much in girls. 39

2 Słowa kluczowe: noworodki, rozwój fizyczny, Pomorze Środkowe Key words: infants, physical development, Central Pomerania WPROWADZENIE Rozwój biologiczny noworodków z różnych regionów Polski był od lat przedmiotem zainteresowań i badań naukowych wielu autorów. W latach 90. XX i na początku XXI wieku powstało wiele prac, w których analizowano stan rozwoju fizycznego noworodków z różnych środowisk z uwzględnieniem czynników genetycznych i społeczno-ekonomicznych (Kaliszewska-Drozdowska 1992, Kornafel 1995, Orkwiszewska 1996, Wójtowicz 1996, Jopkiewicz i Suliga 1997, Rosset 1997, Asienkiewicz 2000, Nowicki 2002, Gawlikowska-Sroka i in. 2007, Asienkiewicz i Ślusarczyk 2011, Janiszewska 2012). Literatura dotycząca tego zagadnienia w odniesieniu do Pomorza Środkowego jest dość uboga. W 1988 roku Piasecki opublikował dane analizujące urodzeniową masę ciała noworodków polskich, w tym również pochodzących z byłego województwa słupskiego. Cymek i inni (2002, 2003) przedstawili charakterystykę rozwoju fizycznego noworodków słupskich z uwzględnieniem zmian zachodzących w okresie dwudziestu lat oraz jego środowiskowe i genetyczne uwarunkowania. Ze względu na brak publikacji odnoszących się do kondycji biologicznej noworodków pochodzących z naszego regionu wskazane wydaje się zaprezentowanie niepublikowanych wyników badań przeprowadzonych przez nas w latach: i oraz Celem pracy jest ocena stanu rozwoju fizycznego noworodków pochodzących ze wsi z okolic Miastka i Słupska oraz z miejscowości: Miastka (około 15 tys. mieszkańców) i Słupska (około 100 tys. mieszkańców). MATERIAŁY I METODY BADAŃ Dane wykorzystane w pracy pochodzą z archiwum Zakładu Biologii Populacji Akademii Pomorskiej w Słupsku, a dotyczą dzieci urodzonych w Szpitalu Powiatowym w Miastku: I etap w latach (802 chłopców i 775 dziewcząt), II etap w latach (638 chłopców i 591 dziewcząt) oraz w Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym w Słupsku: III etap w latach (1732 chłopców i 1621 dziewcząt). Uwzględniono tylko dane o noworodkach, które były żywo urodzone, miały wiek pomiędzy 36 a 42 tygodniem życia płodowego, pochodziły z ciąż pojedynczych, z porodów fizjologicznych oraz nie były obciążone wadami genetycznymi i rozwojowymi. Dokonano analizy czterech cech somatycznych: masy ciała, długości ciała oraz obwodów głowy i klatki piersiowej. Dane poddano analizie statystycznej według arkusza kalkulacyjnego Excel. 40

3 WYNIKI Uzyskane rezultaty badań odnoszące się do trzech etapów wskazują na istnienie różnic w rozwoju pomiędzy noworodkami płci męskiej i żeńskiej z Pomorza Środkowego w zależności od miejsca zamieszkania ich rodziców. Noworodki wiejskie W każdym z trzech okresów badań odnoszących się do dzieci wiejskich chłopcy są przeciętnie ciężsi od dziewcząt (odpowiednio o 55,9, 314,6 i 180,4 g). Podobne zależności zaobserwowano w przypadku długości urodzeniowej (odpowiednio o 0,2, 1,2 i 1,3 cm), obwodu głowy (odpowiednio o 0,3, 1,0 i 0,9 cm) oraz obwodu klatki piersiowej (o 0,3, 0,9 i 0,6 cm) (tab. 1). Masa urodzeniowa noworodków męskich i żeńskich pochodzących ze wsi wokół Miastka, badanych w latach , jest większa niż u badanych 10 lat później (dziewczęta różniły się o 69,3 g, a chłopcy o 189,4 g). Porównanie masy ciała noworodków wiejskich z okolic Miastka i tych z okolic Słupska wykazało, że dziewczęta Tabela 1 Dane porównawcze masy i długości ciała, obwodu głowy i klatki piersiowej noworodków żeńskich i męskich w zależności od miejsca zamieszkania ich rodziców Table 1 Comparative data of birth weight and birth length, head circumference and chest circumference of female and male infants in relation to the parents place of residence Lata badań/ Years Masa urodzeniowa/ Birth weight [g] dziewczęta/ girls chłopcy/ boys Długość urodzeniowa/ Birth length [cm] dziewczęta/ girls chłopcy/ boys Miastko wieś/village Obwód głowy/ Head circumference [cm] dziewczęta/ girls chłopcy/ boys Obwód klatki piersiowej/ Chest circumference [cm] dziewczęta/ girls chłopcy/ boys ,0 3404,9 51,9 52,1 34,6 34,9 33,6 33, ,7 3594,3 54,2 55,4 34,6 35,6 33,7 34,6 Słupsk wieś/village ,7 3289,1 52,9 54,2 33,1 34,0 31,7 32,3 Miastko ,0 3292,3 51,4 51,8 34,4 34,7 33,5 33, ,4 3297,9 54,3 53,8 34,8 34,8 33,9 33,7 Słupsk ,8 3266,2 53,0 53,0 33,1 33,7 31,5 32,1 41

4 i chłopcy urodzeni w szpitalu w Miastku byli zawsze ciężsi od swoich rówieśników urodzonych w Słupsku (w latach i : dziewczęta o 240,3 g, chłopcy o 305,2 g; w latach i : dziewczęta o 171,0 g, chłopcy o 115,80 g) (tab. 1). Długość urodzeniowa dziewcząt i chłopców urodzonych w latach , których rodzice zamieszkiwali wsie wokół Miastka, była średnio mniejsza o 2,3 i 3,3 cm od urodzonych 10 lat później, a także o 1,3 cm u dziewcząt oraz o 1,2 cm u chłopców urodzonych w latach w szpitalu w Słupsku. Noworodki żeńskie i męskie urodzone w Miastku w latach były dłuższe od dzieci urodzonych w podobnym czasie w Słupsku, odpowiednio o 1,0 i 2,1 cm (tab. 1). Obwód głowy noworodków płci żeńskiej z lat i nie różnił się, a w przypadku noworodków płci męskiej urodzeni wcześniej charakteryzowali się mniejszym obwodem, średnio o 0,7 cm. Dzieci badane w dwóch pierwszych etapach w szpitalu w Miastku miały zawsze większe obwody głowy w porównaniu z dziećmi ze szpitala w Słupsku (dziewczęta odpowiednio o 1,5 cm, a chłopcy o 0,9 i 1,6 cm) (tab. 1). Podobne tendencje zaobserwowano podczas analizy obwodu klatki piersiowej. Noworodki pochodzące ze wsi z okolic Miastka badane w latach miały o 0,1 cm (dziewczęta) i 0,7 cm (chłopcy) mniejsze średnie wartości analizowanej cechy niż ich rówieśnicy badani 10 lat później. Dziewczęta i chłopcy ze wsi z okolic Słupska charakteryzowali się mniejszymi średnimi obwodami klatki piersiowej w stosunku do dzieci z miasteckiego szpitala z lat (odpowiednio o 1,9 i 1,6 cm) oraz z lat (o 2,0 i 2,3 cm) (tab. 1). Noworodki miejskie W pierwszym i trzecim etapie badań noworodki męskie, których rodzice zamieszkiwali miasta, były cięższe od żeńskich (odpowiednio o 91,3 i 174,4 g), a w drugim etapie lżejsze o 23,5 g. Podobnie kształtowały się różnice średniej długości urodzeniowej (w pierwszym etapie chłopcy byli dłużsi od dziewcząt o 0,4 cm, w drugim mieli o 0,5 cm krótsze ciało niż dziewczęta, a w trzecim nie różnili się wcale). W przypadku obwodu głowy różnice między chłopcami i dziewczętami we wszystkich etapach wynosiły odpowiednio 0,3 cm, brak różnicy oraz 0,6 cm różnicy. Obwód klatki piersiowej noworodków męskich w pierwszym i trzecim etapie był niewiele większy niż w przypadku noworodków żeńskich o 0,2 i 0,6 cm, a w drugim etapie to dziewczęta miały większy średni wymiar analizowanej cechy o 0,2 cm (tab. 1). Analiza masy i długości urodzeniowej oraz obwodu głowy i klatki piersiowej u dzieci urodzonych w Miastku wykazała, że noworodki obu płci badane w latach charakteryzowały się zawsze wyższymi średnimi wszystkich cech w porównaniu z ich rówieśnikami badanymi w latach (odpowiednio u dziewcząt i chłopców o 120,4 i 5,6 g, 2,9 i 2,0 cm, 0,4 i 0,1 cm oraz 0,4 i 0 cm) (tab. 1). Porównanie średnich wartości wszystkich analizowanych cech somatycznych pomiędzy noworodkami żeńskimi i męskimi z Miastka z lat i ze Słupska wykazało, że dzieci obu płci ze Słupska (z wyjątkiem długości urodzeniowej 42

5 dziewczęta dłuższe o 1,6 cm, a chłopcy 1,2 cm) były lżejsze (dziewczęta o 109,2 g, chłopcy o 26,1 g), miały mniejszy obwód głowy (dziewczęta o 1,3 cm, chłopcy o 1,0 cm) i mniejszy obwód klatki piersiowej (odpowiednio o 2,0 i 1,6 cm). Analiza tych samych cech w odniesieniu do dzieci z Miastka z lat wykazała, że słupskie noworodki również były lżejsze (dziewczęta o 229,6 g, chłopcy o 31,7 g), krótsze (o 1,3 i 0,8 cm), charakteryzowały się mniejszym obwodem głowy (o 1,7 i 1,1 cm) oraz klatki piersiowej (o 2,4 i 1,6 cm) (tab. 1). DYSKUSJA Analizując kształtowanie się masy ciała, jego długości oraz obwodów głowy i klatki piersiowej u noworodków badanych w latach , i z uwzględnieniem ich wieku płodowego, zaobserwowano w odniesieniu do każdej cechy wyraźny dymorfizm płciowy. Średnie arytmetyczne charakteryzujące chłopców były prawie zawsze wyższe niż u dziewcząt. Największe różnice wystąpiły w masie i długości urodzeniowej ciała (tabele 2-5). Masa ciała wiejskich i miejskich noworodków żeńskich badanych w latach 80. i 90. w Miastku była w większości przypadków wyższa niż noworodków badanych w Słupsku w latach 90. (wyjątek stanowiły noworodki miejskie żeńskie i męskie urodzone w 39, 40, 41 i 42 tygodniu życia płodowego) (tabele 2-5). Najmniejszą długością ciała charakteryzowały się noworodki wiejskie i miejskie obu płci urodzone w latach w Miastku, a największą długość ciała osiągały noworodki badane w Miastku w latach (z wyjątkiem noworodków męskich wiejskich i miejskich ze Słupska z lat 90., urodzonych w 41 i 42 tygodniu życia płodowego) (tabele 2-5). Noworodki wiejskie i miejskie obu płci badane w latach w Słupsku, w wieku między 36 a 42 tygodniem życia płodowego, zawsze charakteryzowały się najmniejszymi wartościami obwodu głowy i klatki piersiowej spośród wszystkich badanych (tabele 2-5). Porównując średnie arytmetyczne charakteryzujące noworodki miasteckie i słupskie z ich rówieśnikami z innych miast pomorskich (Chojnice, Szczecin, Toruń) badanych w latach 80. i 90. oraz ze Słupska z lat i , stwierdzono, że badane przez nas noworodki słupskie płci męskiej były przeciętnie najlżejsze, natomiast najmniejszą długość ciała miały badane w Miastku w latach U dziewcząt masa ciała i długość urodzeniowa niewiele się różniły od ich rówieśnic z wyżej wymienionych miejscowości. Masę i długość urodzeniową noworodków z Miastka i Słupska porównano także z danymi charakteryzującymi noworodki z województwa lubuskiego we wszystkich przypadkach noworodki obu płci z Pomorza były średnio lżejsze i krótsze (tab. 6). 43

6 Tabela 2 Masa ciała, długość ciała, obwód głowy i obwód klatki piersiowej noworodków żeńskich w zależności od długości trwania ciąży i miejsca zamieszkania ich rodziców (wsie w okolicy Miastka i Słupska) Table 2 Birth weight, birth length, head circumference and chest circumference of female infants in relation to the length of pregnancy and parents place of residence (villages in the vicinity of Miastko and Słupsk) Ciąża [w tygodniach]/ Gestational age [in weeks] Miastko wieś/village Miastko wieś/village Słupsk wieś/village x s x s x s Masa urodzeniowa/birth weight [g] ,3 640,0 3290,9 352,7 2672,2 404, ,6 540,5 3226,6 509,9 3048,0 375, ,0 430,4 3157,5 507,7 3027,1 477, ,7 516,8 3238,8 458,8 3116,8 345, ,0 449,5 3406,9 477,7 3363,0 423, ,2 427,6 3395,0 464,5 3283,8 424, ,0 410,4 3242,0 478,9 3250,0 755,5 Długość urodzeniowa/birth length [cm] 36 51,6 2,8 54,8 1,8 50,2 2, ,2 1,8 53,7 3,0 52,8 2, ,5 2,1 53,6 2,6 52,5 2, ,1 2,1 53,8 2,7 53,4 2, ,0 1,9 54,5 3,0 54,4 2, ,8 2,1 54,5 2,8 54,1 2, ,5 2,4 54,4 3,1 52,9 3,2 Obwód głowy/head circumference [cm] 36 34,4 1,9 34,5 1,0 32,8 1, ,8 1,8 34,5 1,4 33,0 1, ,5 1,5 34,2 1,7 32,7 1, ,1 1,8 34,5 1,5 33,2 1, ,0 1,6 34,8 1,6 33,6 1, ,8 1,3 34,9 1,5 33,5 1, ,5 1,7 34,6 1,6 32,9 2,1 Obwód klatki piersiowej/chest circumference [cm] 36 33,5 2,3 33,7 0,9 30,6 1, ,9 1,8 33,5 1,6 31,2 1, ,4 1,5 33,4 1,7 31,4 2, ,2 1,8 33,7 1,7 31,8 1, ,0 1,6 34,1 1,6 32,7 1, ,9 1,3 33,9 1,7 32,5 1, ,5 1,6 33,9 1,5 32,1 2,6 44

7 Tabela 3 Masa ciała, długość ciała, obwód głowy i obwód klatki piersiowej noworodków męskich w zależności od długości trwania ciąży i miejsca zamieszkania ich rodziców (wsie w okolicy Miastka i Słupska) Table 3 Birth weight, birth length, head circumference and chest circumference of male infants in relation to the length of pregnancy and parents place of residence (villages in the vicinity of Miastko and Słupsk) Ciąża [w tygodniach]/ Gestational age [in weeks] Miastko wieś/village Miastko wieś/village Słupsk wieś/village x s x s x s Masa urodzeniowa/birth weight [g] ,0 518,6 3422,0 391,1 2898,9 472, ,3 488,6 3610,0 449,2 3038,1 416, ,5 430,1 3655,3 478,5 3209,9 531, ,8 502,2 3484,2 553,0 3324,5 458, ,2 499,6 3668,1 460,3 3494,5 517, ,9 506,7 3630,4 418,2 3604,2 465, ,8 323,5 3689,8 421,0 3453,8 440,9 Długość urodzeniowa/birth length [cm] 36 51,8 2,1 54,4 2,3 51,8 3, ,7 1,6 55,5 2,9 53,2 2, ,5 1,8 56,0 3,0 53,6 2, ,4 2,1 54,9 3,2 54,4 2, ,0 2,0 55,8 2,9 55,1 2, ,5 2,1 55,6 2,9 55,8 2, ,1 1,1 55,7 2,9 55,4 3,0 Obwód głowy/head circumference [cm] 36 34,8 1,4 35,8 1,1 33,4 1, ,5 2,0 35,5 1,3 33,0 1, ,9 1,6 35,5 1,5 33,7 1, ,1 1,5 35,4 1,6 33,9 1, ,6 1,7 35,6 1,5 34,3 1, ,1 1,6 35,5 1,4 34,6 1, ,3 1,2 35,9 1,5 34,8 1,4 Obwód klatki piersiowej/chest circumference [cm] 36 33,7 1,8 34,5 1,3 31,4 2, ,7 2,0 34,8 1,4 31,2 1, ,9 1,6 34,7 1,7 32,2 2, ,2 1,5 34,4 1,7 32,3 1, ,7 1,7 34,7 1,6 33,0 2, ,2 1,5 34,5 1,4 33,0 1, ,3 1,2 34,9 1,3 33,1 1,0 45

8 Tabela 4 Masa ciała, długość ciała, obwód głowy i obwód klatki piersiowej noworodków żeńskich w zależności od długości trwania ciąży i miejsca zamieszkania ich rodziców (miasta Miastko i Słupsk) Table 4 Birth weight, birth length, head circumference and chest circumference of female infants in relation to the length of pregnancy and parents place of residence (towns Miastko and Słupsk) Ciąża [w tygodniach]/ Gestational age [in weeks] Miastko Miastko Słupsk x s x s x s Masa urodzeniowa/birth weight [g] ,9 546,4 3100,0 476,8 2556,5 456, ,5 507,1 3165,8 386,6 2779,8 557, ,8 472,2 3307,5 423,2 3086,1 442, ,0 533,1 3485,2 493,6 3231,8 430, ,0 434,7 3313,1 433,3 3332,5 439, ,1 474,1 3402,3 439,6 3414,3 421, ,2 524,4 3476,1 447,2 3241,7 382,8 Długość urodzeniowa/birth length [cm] 36 50,5 2,6 54,5 2,8 49,9 2, ,2 2,2 53,0 2,4 51,2 3, ,8 1,9 53,8 2,4 53,1 2, ,9 2,1 54,9 2,3 53,7 2, ,6 2,0 53,9 2,5 54,2 2, ,0 1,9 54,8 3,1 54,9 2, ,0 1,7 55,1 2,6 53,7 2,6 Obwód głowy/head circumference [cm] 36 34,4 2,0 35,0 1,8 32,1 1, ,4 1,8 34,1 1,4 32,5 2, ,1 1,8 34,7 1,6 32,8 1, ,8 1,6 34,9 1,5 33,6 1, ,7 1,7 34,8 1,3 33,5 1, ,6 1,4 35,1 1,4 33,9 1, ,2 1,6 35,2 1,6 33,0 1,3 Obwód klatki piersiowej/chest circumference [cm] 36 33,4 2,0 34,0 2,0 29,4 2, ,5 1,9 32,8 3,2 30,5 2, ,1 1,8 33,7 1,9 31,6 1, ,9 1,5 34,1 1,6 32,2 1, ,8 1,6 33,9 1,3 32,4 1, ,7 1,4 34,2 1,6 32,6 1, ,3 1,6 34,5 1,9 32,1 1,4 46

9 Tabela 5 Masa ciała, długość ciała, obwód głowy i obwód klatki piersiowej noworodków męskich w zależności od długości trwania ciąży i miejsca zamieszkania ich rodziców (miasta Miastko i Słupsk) Table 5 Birth weight, birth length, head circumference and chest circumference of male infants in relation to the length of pregnancy and parents place of residence (towns Miastko and Słupsk) Ciąża [w tygodniach]/ Gestational age [in weeks] Miastko Miastko Słupsk x s x s x s Masa urodzeniowa/ Birth weight [g] ,3 529,7 3162,5 448,6 2750,0 508, ,4 479,3 3274,4 536,4 2995,8 483, ,2 581,5 3397,9 560,2 3231,8 441, ,5 475,7 3329,4 568,2 3382,0 481, ,3 476,7 3521,3 485,6 3523,5 490, ,2 504,0 3167,3 552,5 3471,8 426, ,5 661,9 3232,6 401,3 3508,3 423,4 Długość urodzeniowa/birth length [cm] 36 52,0 3,1 52,9 1,7 51,0 3, ,7 1,7 54,1 3,5 52,6 3, ,0 2,0 54,2 3,1 53,9 2, ,7 1,8 54,6 3,4 54,6 2, ,5 1,9 55,0 2,7 55,2 2, ,8 1,8 52,5 3,3 55,1 2, ,8 2,6 53,7 2,7 55,4 2,7 Obwód głowy/head circumference [cm] 36 34,8 1,7 34,1 1,5 32,7 2, ,8 1,5 34,8 1,8 33,2 1, ,0 1,7 34,8 1,7 33,5 1, ,5 1,7 34,8 1,6 34,0 1, ,1 1,6 35,4 1,4 34,2 1, ,5 1,7 34,7 1,8 34,3 1, ,1 2,6 34,8 1,1 34,2 1,7 Obwód klatki piersiowej/chest circumference [cm] 36 33,9 1,2 32,8 1,3 30,0 2, ,9 1,5 33,6 1,9 31,2 2, ,1 1,8 33,7 1,8 32,0 1, ,6 1,7 33,7 1,8 32,6 2, ,2 1,6 34,5 1,6 33,0 1, ,4 1,8 33,6 1,9 32,9 1, ,1 2,6 34,3 1,9 32,9 1,7 47

10 Porównanie średnich wartości masy ciała i długości ciała noworodków z różnych miast Polski Comparative data of birth weight and birth length of infants from different cities of Poland Tabela 6 Table 6 Miasta/ Cities Autorzy/ Authors Masa urodzeniowa/ Birth weight [g] dziewczęta/ girls chłopcy/ boys Długość urodzeniowa/ Birth length [cm] dziewczęta/ girls chłopcy/ boys x x x x Słupsk Cymek i in ,8 3484,7 52,7 53,4 Słupsk Cymek i in ,8 3437,9 53,5 54,2 Słupsk Cymek i in ,6 3374,3 53,5 54,6 Miastko Cymek i in ,6 3398,8 51,6 52,1 Miastko Cymek i in ,7 3504,1 54,2 54,9 Chojnice 1995 Szczecin 1986 Toruń 1987 Kriesel (dane niepublikowane Kriesel (dane niepublikowane Kriesel (dane niepublikowane 3390,6 3541,2 55,4 56,3 3242,0 3424,0 53,6 54,3 3410,0 3490,0 55,3 55,6 Bydgoszcz 1999 Nowicki ,7 3560,0 55,2 56,1 Sulęcin 1995, 2005 Asienkiewicz i Ślusarczyk ,4 3498,3 54,6 55,7 LITERATURA Asienkiewicz R Uwarunkowania urodzeniowej masy i długości ciał noworodków zielonogórskich. Scripta Periodica, vol. III, 3, supl. 1: Asienkiewicz R., Ślusarczyk A Environmental conditioning of birth weight and length (based on the example of the district of Sulęcin. W: Conditions for biological and motor development in various periods of ontogenesis, J. Tatarczuk (red.). Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra: Cymek L., Rożnowski F., Adamowicz U., Stępień H Rozwój fizyczny noworodków słupskich oraz jego niektóre środowiskowe i genetyczne uwarunkowania. W: Ontogeneza i promocja zdrowia w aspekcie medycyny, antropologii i wychowania fizycznego. A. Malinowski, J. Tatarczuk, R. Asienkiewicz (red.). Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra: Cymek L., Rożnowski F., Zaworski B., Rożnowski J., Kriesel G Physical development of infants from Central Pomerania. Poster. International Anthropological Congress Anthropology and Society Memorial Congress to the 60 th anniversary of death of dr. Aleš Hrdlička, Praha-Humpolec. Czech Republic. 48

11 Gawlikowska-Sroka A., Tomczyk B., Czerwiński F Noworodek szczeciński stan rozwoju fizycznego. Ann. Acad. Med. Stet., 53(3): Janiszewska R Wskaźniki rozwoju fizycznego noworodków radomskich urodzonych w różnym wieku płodowym. Probl. Hig. Epidemiol., 93(4): Jopkiewicz A., Suliga E Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju fizycznego noworodków. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red.). Almamer, Kielce-Warszawa: Kaliszewska-Drozdowska M.D Noworodek stan rozwoju fizycznego i trendy rozwojowe urodzeniowej masy ciała. Prz. Antrop., 55: Kornafel D Czynniki determinujące urodzeniową masę ciała człowieka. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Nowicki G Physical development of new born children in Bydgoszcz and it s conditions. W: Ontogeneza i promocja zdrowia w aspekcie medycyny, antropologii i wychowania fizycznego. A. Malinowski, J. Tatarczuk, R. Asienkiewicz (red.). Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra: Orkwiszewska A Stan biologiczny populacji noworodków urodzonych w 1977 i 1987 roku. Maszynopis pracy doktorskiej. Akademia Medyczna, Gdańsk. Piasecki E Charakterystyka populacyjna ciężaru ciała noworodków polskich. Mat. i Pr. Antrop., 109: Rosset I Stan rozwoju fizycznego noworodków łódzkich. W: Auksologia a promocja zdrowia. A. Jopkiewicz (red). Almamer, Kielce-Warszawa: Wójtowicz E Masa urodzeniowa noworodków z różnych środowisk, Prz. Antrop., 59:

12 50