Dymorfizm płciowy cech somatycznych wśród dzieci i młodzieży uprawiających wybrane dyscypliny sportowe

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ XXVII ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 DOBROSTAN I SPOŁECZEŃSTWO 1 Uniwersytet Zielonogórski University of Zielona Góra 2 Gimnazjum nr 1 w Zielonej Górze JÓZEF TATARCZUK 1, JOANNA SOLAN 2 Sexual dimorphism features among children and young people engaged in selected sports Słowa kluczowe: dymorfizm płciowy, cechy somatyczne, wysokość ciała, masa ciała. Keywords: sexual dimorphism, somatic features, body height, body weight. WSTĘP Dymorfizm płciowy charakteryzowany odmiennością wielu cech dwu różnych płci tego samego gatunku, jest właściwością biologiczną odnoszącą się niemal do całej przyrody ożywionej. Dwupostaciowość organizmów, przejawiająca się zróżnicowaniem morfologicznym, fizjologicznym, motorycznym, psychicznym i społecznym mężczyzn i kobiet określana mianem dymorfizm jest zjawiskiem powszechnie znanym i dla większości cech ulegającym ontogenetycznym wahaniom. Dymorfizm płciowy, jako zjawisko w świecie przyrody budzi zrozumiałe zainteresowanie świata nauki oraz innych dziedzin życia np. ergonomii, przemysłu odzieżowego, obuwniczego itp. Biolodzy definiują to zjawisko w różny sposób z jednej strony jako występowanie u jednego gatunku dwu różnych postaci osobników, z drugiej strony jako element doboru płciowego warunkujący odpowiedni charakter selekcji środowiskowej. Istotę zjawiska dymorfizmu płciowego najlepiej oddaje m.in. Malinowski [7] definiując je jako.genetycznie uwarunkowane zróżnicowanie organizmów pod względem morfologicznym, fizjologicznym i psychicznym. O dwupostaciowości decyduje w tym przypadku obecność chromosomów płci w rozwijającej się zygocie, o stopniu jej wykształcenia natomiast, zespół wielu czynników tak biologicznych jak i środowiskowych czy socjalno-ekonomicznych [7]. Wśród licznych opracowań zajmujących się problematyką dymorfizmu płciowego rzadko podejmowano to zagadnienie w grupach dzieci i młodzieży uprawiających różne dyscypliny sportu. Obserwacje pod tym kątem reprezentatywnych grup są interesujące nie tylko ze względów teoretycznych, ale przede wszystkim praktycznych.

2 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Wiedza o kierunku rozwoju i wielkości osiąganych parametrów w procesie rozwoju biologicznego powinna stanowić element bazowy w pracy każdego nauczyciela wychowania fizycznego i trenera. W niniejszej pracy analizowano wybrane elementy determinujące proces rozwoju osobniczego - cechy somatyczne ciała (wysokość i masa ciała), które są jednym z czynników współdecydujących o poziomie sportowym i sprawności fizycznej zawodników. Są one istotnym elementem warunkującym aktualne i potencjalne osiągnięcia sportowe oraz stanowią bardzo ważne kryterium na etapie selekcji w sporcie. Specyfika uprawianej dyscypliny sportowej stawia bowiem określone wymagania dotyczące predyspozycji w zakresie budowy ciała, a co za tym idzie odpowiednich cech somatycznych. W związku z powyższym od wielu lat prowadzone badania nad określeniem siły związku pomiędzy poszczególnymi zdolnościami motorycznymi a cechami strukturalnymi ciała są zasadne. Opracowania dotyczące tej tematyki z ostatniego dwudziestolecia znajdujemy m.in. w pracach: [2, 4, 5, 6, 8, 10, 12, 13, 14]. Celem niniejszego opracowania jest określenie różnic dymorficznych wybranych cech somatycznych w odniesieniu do poszczególnych dyscyplin sportowych. 384 MATERIAŁ I METODA Badaniami objęto grupę 1396 osób (674chłopców i 722 dziewcząt) z terenu województwa lubuskiego w wieku lat - zawodników kadry wojewódzkiej uprawiających następujące dyscypliny sportowe: kajakarstwo, kolarstwo, lekkoatletykę, pływanie, strzelectwo i zapasy. Badania przeprowadzono w 2013 roku. Pomiary antropometryczne (wysokość ciała B-v i masa ciała MC) wykonane zostały zgodnie z zasadami techniki martinowskiej (Martin, Saller 1957) w opisie Zbigniewa Drozdowskiego (1998) [3]. Na podstawie wyników badań wyliczono średnią arytmetyczną ( x ), odchylenie standardowe (SD), współczynnik zmienności (V), zakres zmienności (min-max). Do interpretacji współczynnika zmienności wykorzystano klasyfikację Z. Boguckiego [1]. ANALIZA BADAŃ Tabele I-XII przedstawiają charakterystykę statystyczną wysokości i masy ciała chłopców i dziewcząt w poszczególnych dyscyplinach sportowych. Tabela I. Charakterystyka statystyczna wysokości ciała chłopców i dziewcząt uprawiających kajakarstwo ,83 8,73 5, ,36 4,03 2, ,862 **

3 Józef Tatarczuk. Joanna Solan ,15 5,06 2, ,50 4,87 3, ,618 ** ,00 8,45 4, ,57 4,35 2, ,089 ** ,00 6,22 3, ,00 5,02 3, ,760 W analizowanych grupach wiekowych chłopcy trenujący kajakarstwo charakteryzują się wyższymi wartościami wysokości ciała niż dziewczęta. Wśród 13, 14 i 15- latków różnica okazała się statystycznie istotna (Tab. I). Tabela II. Charakterystyka statystyczna wysokości ciała chłopców i dziewcząt uprawiających kolarstwo ,75 5,1 3, ,83 4,62 2, ,676 ** ,25 5,38 3, ,80 4,1 2, ,094 * ,45 5,97 3, ,00 2,83 1, ,882 ** ,94 4,26 2, ,67 2,52 1, , ,07 6,41 3, ,25 2,06 1, ,413 ** ,11 3,10 1, ,00 3, ,091 ** Wśród 13, 14, 15, 17 i 18-letnich chłopców uprawiających kolarstwo odnotowano statystycznie istotną różnice w wysokości ciała względem dziewcząt. W grupie 16- latków różnica była statystycznie nieistotna (Tab. II). Tabela III. Charakterystyka statystyczna wysokości ciała chłopców i dziewcząt uprawiających lekkoatletykę ,32 5,64 3, ,51 3,68 2, ,616 ** ,24 6,56 3, ,88 6,03 3, ,484 ** ,95 5,50 3, ,85 5,44 3, ,695 ** ,11 6,08 3, ,00 6,17 3, ,873 ** ,65 6,90 3, ,47 4,22 2, ,017 * W każdej z badanych kategorii wiekowych odnotowano statystycznie istotne różnice w wysokości ciała chłopców i dziewcząt trenujących lekkoatletykę na korzyść pierwszych (Tab. III). 385

4 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Tabela IV. Charakterystyka statystyczna wysokości ciała chłopców i dziewcząt uprawiających pływanie ,87 7,98 4, ,95 5,99 3, , ,50 8,05 4, ,69 5,12 3, , ,71 6,91 3, ,62 4,98 2, ,912 ** ,36 6,30 3, ,40 3,51 2, ,230 ** ,75 10,05 5, ,00 4,64 2, , ,67 6,11 3, ,50 3,54 2, ,738 ** W trzech (15, 16, 18 lat) spośród sześciu badanych kategorii wiekowych odnotowano statystycznie istotne różnice w wysokości ciała chłopców i dziewcząt trenujących pływanie. W kategoriach wiekowych 13, 14 i 17 lat różnica była statystycznie nieistotna (Tab. IV). Tabela V. Charakterystyka statystyczna wysokości ciała chłopców i dziewcząt uprawiających strzelectwo ,57 5,74 3, ,40 2,30 1, , ,07 6,18 3, ,50 7,29 4, ,022 ** ,59 6,09 3, ,63 5,80 3, ,941 ** ,00 5,14 2, ,33 5,57 3, ,386 * ,53 5,30 3, ,00 1,73 1, ,806 ** uprawiający strzelectwo charakteryzują się wyższymi wartościami wysokości ciała względem dziewcząt. Wśród 15, 16, 17 i 18-latków różnica okazała się statystycznie istotna, a w zespole 14-latków nieistotna (Tab. V). Tabela VI. Charakterystyka statystyczna wysokości ciała chłopców i dziewcząt uprawiających zapasy ,70 10,86 6, ,17 9,70 6, , ,19 10,04 6, ,60 9,91 6, , ,32 9,01 5, ,25 6,40 3, , ,68 8,41 5, ,33 2,89 1, , ,23 6,33 3, ,00 7,13 4, , ,31 5,11 2, ,86 6,52 4, ,808 ** 386

5 Józef Tatarczuk. Joanna Solan W analizowanych grupach wiekowych wśród młodzieży uprawiającej zapasy tylko w jednej kategorii wiekowej (18 lat) odnotowano statystycznie istotne różnice w wysokości ciała na korzyść chłopców, a w pozostałych grupach różnice były nieistotne (Tab. VI). Tabela VII. Charakterystyka statystyczna masy ciała chłopców i dziewcząt uprawiających kajakarstwo ,20 9,75 17, ,4510,5120, , ,7010,80 18, ,09 7,63 13, , ,8212,50 19, ,71 4,19 8, ,696 ** ,40 7,31 12, ,33 8,89 15, ,713 Porównując masę ciała chłopców i dziewcząt uprawiających kajakarstwo, można stwierdzić, że w większości kategorii wiekowych różnica w wartościach badanej cechy jest statystycznie nieistotna. Tylko wśród 15-latków odnotowano statystycznie istotną różnicę (Tab. VII). Tabela VIII. Charakterystyka statystyczna masy ciała chłopców i dziewcząt uprawiających kolarstwo ,67 4,91 9, ,83 3,66 7, ,134 * ,75 5,58 9, ,90 5,8 10, , ,73 6,83 11, ,50 0,71 1, ,657 ** ,47 4,46 7, , , , ,57 5,46 8, ,75 5,19 8, ,291 * ,33 7,26 10, ,25 4,27 7, ,433 ** Jak wynika z tabeli VIII wśród 13, 15, 17 i 18- latków uprawiających kolarstwo różnice w wartościach masy ciała były statystycznie istotne. W pozostałych kategoriach wiekowych nie odnotowano różnic statystycznie istotnych (Tab. VIII). Tabela IX. Charakterystyka statystyczna masy ciała dziewcząt i chłopców uprawiających lekkoatletykę M K ,8 8,31 14, ,36 8,26 16, ,888 ** ,6213,38 21, ,23 9,55 17, ,236 ** ,6311,60 17, ,40 7,98 14, ,487 ** ,37 9,51 13, ,41 7,54 13, ,253 ** ,4512,18 16, ,68 5,50 9, ,245 ** 387

6 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Wśród chłopców i dziewcząt uprawiających lekkoatletykę we wszystkich badanych kategoriach wiekowych odnotowano statystycznie istotne różnice w masie ciała. Tabela X. Charakterystyka statystyczna masy ciała chłopców i dziewcząt uprawiających pływanie ,87 8,58 15, ,10 6,07 12, , ,36 7,82 14, ,31 6,29 11, , ,57 8,10 11, ,38 6,14 10, ,744 ** ,45 7,39 11, ,60 4,04 6, , ,0011,17 17, ,80 7,33 12, , ,33 8,50 11, ,00 8,49 13, ,719 Z analizy wartości masy ciała młodzieży trenującej pływanie wynika, że w większości badanych kategorii wiekowych różnice tej cechy są statystycznie nieistotne. Tylko w kategorii wiekowej 15 lat stwierdzono statystycznie istotną różnicę (Tab. X). Tabela XI. Charakterystyka statystyczna masy ciała chłopców i dziewcząt uprawiających strzelectwo ,86 7,31 13, ,60 5,13 9, , ,57 7,80 12, ,00 6,43 11, ,256 * ,7110,90 16, ,0010,3218, ,377 * ,50 7,23 10, ,6710,5417, , ,8710,81 15, ,67 5,03 9, ,525 ** Porównując wartości masy ciała chłopców i dziewcząt uprawiających strzelectwo, można stwierdzić, że w trzech (15,16, 18 lat) spośród pięciu badanych kategorii wiekowych występują statystycznie istotne różnice (Tab. XI). Tabela XII. Charakterystyka statystyczna masy ciała chłopców i dziewcząt uprawiających zapasy ,6 14,3528, ,33 14,32 32, , ,81 13,3826, ,40 10,62 21, , ,55 13,2821, ,50 4,73 8, ,809 ** ,76 11,6719, ,67 6,35 9, , ,85 10,2316, ,83 8,82 14, , ,42 12,1817, ,86 5,55 9, ,636 ** 388

7 Józef Tatarczuk. Joanna Solan W dwóch kategoriach wiekowych (15 i 18 lat) odnotowano statystycznie istotne różnice w masie ciała chłopców i dziewcząt uprawiających zapasy. DYSKUSJA I UWAGI KOŃCOWE Wysokość i masa ciała człowieka są mocno związane z rozwojem biologicznym ustroju, głównie w okresie progresywnego rozwoju. Rezultaty przeprowadzonej analizy wyników badań wskazują, że dymorfizm płciowy wysokości i masy ciała we wszystkich badanych kategoriach wiekowych oraz dyscyplinach sportowych jest mocno zaznaczony. Potwierdzają to badania innych autorów, m.in. J. Pietraszewskiej [9], które wykazują większe wartości cech somatycznych u mężczyzn. Jest to również zgodne z tendencjami występującymi w grupach nie sportowych [11]. Na podstawie analizy wyników stwierdzono: W ujęciu dymorficznym wartość wysokości ciała była mocno zróżnicowana. Największe statystycznie istotne różnice odnotowano w następujących dyscyplinach sportowych: lekkoatletyka (Tab. III), kolarstwo (Tab. II), kajakarstwo (Tab. I) i strzelectwo (Tab. V). W pływaniu (Tab. IV) i w zapasach (Tab. V) cecha była najmniej dymorficzna. W grupie chłopców i dziewcząt obserwujemy określone zróżnicowanie wysokości ciała wraz z wiekiem. W większości przypadków cecha ta przyjmuje wyższe wartości wraz z wiekiem. Porównując średnie arytmetyczne wysokości ciała chłopców i dziewcząt z uwzględnieniem uprawianej dyscypliny sportowej i wieku odnotowano wyższe wartości tego parametru w grupie chłopców z wyjątkiem 16-latków uprawiających zapasy (Tab. VI). W ujęciu dymorficznym średnie wartości masy ciała wskazują na duże zróżnicowanie. Największe różnice wartości masy ciała wśród chłopców i dziewcząt odnotowano w grupach uprawiających: lekkoatletykę, kolarstwo i strzelectwo, a do dyscyplin, w których różnice były statystycznie niewielkie należą kajakarstwo, pływanie i zapasy (Ta. VII-XII). W badanych zespołach chłopców i dziewcząt widoczne jest określone zróżnicowanie w zakresie masy ciała. W większości przypadków obserwujemy przyrost tej cechy wraz z wiekiem z niewielkimi wyjątkami. Porównując średnie arytmetyczne masy ciała chłopców i dziewcząt we wszystkich przypadkach odnotowano wyższe wartości tej cechy u chłopców, z wyjątkiem16-latków uprawiających zapasy (Tab. XII). Analizując współczynnik zmienności (V) należy podkreślić małą zmienność wysokości ciała w badanych zespołach. Znaczną zmienność masy ciała odnotowano w grupie 13-letnich dziewcząt uprawiających kajakarstwo oraz dużą zmienność wśród 13 i 14-letnich zapaśniczek, a także w zespole 15-letnich chłopców uprawiających lekkoatletykę. 389

8 ZDROWIE I DOBROSTAN 2/2015 Dobrostan i społeczeństwo Metody analityczne warto jest poszerzyć analizą wielocechową, która umożliwi kompleksową ocenę budowy ciała osobników. Wyniki otrzymane tą drogą będą miały niewątpliwie duże znaczenie w procesie selekcji do konkretnej dyscypliny sportowej. PIŚMIENNICTWO 1. Bogucki Z. 1979, Elementy statystyki dla biologów. Statystyka opisowa. Poznań. 2. Cieśla E., 2002, Niektóre związki zdolności motorycznej z wybranymi cechami somatycznymi u chłopców i dziewcząt w wieku 7-19 lat, (red.) A. Malinowski, J. Tatarczuk, R. Asienkiewicz, [w:] Ontogeneza i promocja zdrowia w aspekcie medycyny, antropologii, i wychowania fizycznego, UZ, s Drozdowski Z. (1998), Antropometria w wychowaniu fizycznym, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Podręcznik nr Górna K., 1983, Sprawność fizyczna dziewcząt w wieku szkolnym i jej związki z niektórymi czynnikami pochodzenia genetycznego i uwarunkowaniami środowiskowymi. Praca doktorska, AWF Warszawa (maszynopis). 5. Janusz A., Jarosińska, 1979, Współzależność pomiędzy cechami morfologicznymi i motorycznymi dzieci w wieku 9-12 lat, Mat. i Prac. Antrop., Zakład Antropologii PAN, 96, Jopkiewicz A., Przychodni A., 2000, Związki wybranych cech somatycznych ze sprawnością i wydolnością fizyczną mężczyzn w wieku lat. [w:] Scripta Periodica, vol. III, 2, Suppl. 1/2, Malinowski A., Tatarczuk J., Asienkiewicz R. 2008, Antropologia dla pedagogów. Uniwersytet Zielonogórski, s Osiński W., 1977, Analiza związków między szybkością lokomocyjną a siłą, mocą i skocznością u dzieci. Roczn. Nauk. AWF Poznań, 96, Pietraszewska J., 1998, Zróżnicowanie morfologiczne zawodników różnych dyscyplin spotowych. AWF Wrocław. 10. Przewęda R., 1985, Uwarunkowania poziomu sprawności fizycznej polskiej młodzieży szkolnej. AWF Warszawa. 11. Skibińska A., 1969, Dymorfizm płciowy niektórych cech somatycznych dzieci i młodzieży (7-18 lat), Materiały i prace antropologiczne, 77, Szopa J., Mleczko E., Cempli I., 1985, Zmienność oraz genetyczne i środowiskowe uwarunkowania podstawowych cech psychosomatycznych i fizjologicznych w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7-62 lata, Wyd. Monogr. AWF Kraków, nr Tatarczuk J., 2006, Biospołeczne uwarunkowania rozwoju somatycznego i sprawność motoryczna wybranych grup młodzieży akademickiej. Uniwersytet Zielonogórski, s

9 Józef Tatarczuk. Joanna Solan 14. Tatarczuk J, Asienkiewicz R, Wandycz A. 2007, Współzależność pomiędzy wybranymi parametrami somatycznymi i zdolnościami motorycznymi wśród studentów Uniwersytetu Zielonogórskiego. [W:] Promocja zdrowia w różnych okresach życia. Annales Uniwersytet M.C. Skłodowskiej w Lublinie, sectio D, suppl. XVIII, N.6, s STRESZCZENIE Celem pracy jest przedstawienie zróżnicowania międzypłciowego cech somatycznych (wysokości i masy ciała) dzieci i młodzieży uprawiających wybrane dyscypliny sportowe. Materiał niniejszego opracowania stanowią pomiary antropometryczne wykonane w 2013 roku wśród chłopców i dziewcząt (członków kadry wojewódzkiej) w wieku lat uprawiających następujące dyscypliny sportowe: kajakarstwo, kolarstwo, lekkoatletykę, pływanie, strzelectwo i zapasy. Badaniami objęto 1396 osób (674chłopców i 722 dziewcząt) z terenu województwa lubuskiego. Na podstawie analizy wyników stwierdzono: W ujęciu dymorficznym średnie wartości wysokości i masy ciała wskazują na duże zróżnicowanie. We wszystkich badanych dyscyplinach sportowych chłopcy wykazali wyższe wartości wysokości ciała relatywnie do dziewcząt, oprócz 16-latków uprawiających zapasy. Wśród badanych we wszystkich przypadkach odnotowano wyższe wartości masy ciała u chłopców z wyjątkiem 16-latków uprawiających zapasy. Dymorfizm płciowy wysokości i masy ciała najwyraźniej zaznaczył się wśród lekkoatletów. ABSTRACT The aim of the study is to present the diversity of between sexual somatic (height and weight) of children and adolescents engaged in selected sports. The material of this study are the anthropometric measurements made in 2013 between boys and girls (members of the provincial executive) aged years old engaged in the following sports: canoeing, cycling, athletics, swimming, shooting and wrestling. The study included 1396 patients (674boys and 722 girls) from across the region of Lubusz. The analysis of the results revealed: 1. In terms of dimorphic mean the values of height and weight show a large variation. 2. In all studied sports boys showed higher values of body height relatively to girls, apart from the 16-year-olds practicing wrestling. 3. Among the respondents, in all cases there were higher body weights at boys with the exception of 16-year-olds practicing wrestling. 4. Sexual dimorphism of height and weight most notably shown among athletes. Artykuł zawiera znaków ze spacjami 391