Franciszek Błahuta Ograniczenia przeniesienia własności nieruchomości rolnej przy umowie o dożywocie. Palestra 12/1(121), 22-28

Transkrypt

1 Franciszek Błahuta Ograniczenia przeniesienia własności nieruchomości rolnej przy umowie o dożywocie Palestra 12/1(121),

2 22 Franciszek Błahuta N r 1 (121) ków zespołu. Tym samym więc adwokat nie wykorzystujący urlopu traci znaczną część przypadającego mu dodatku. Przy dokonywaniu rozliczeń z Funduszem Urlopowym należy pamiętać o tym, że w razie przejścia adwokata do innego zespołu w ciągu roku obliczeniowego kw oty potrącane z jego dochodów na rzecz Funduszu Urlopowego należy przekazać do nowego zespołu. Podobnie adwokat, który w wym ienionym wyżej okresie przeszedł na rentę, otrzymuje dodatek mniejszy, obliczony w stosunku do liczby m iesięcy przepracowanych w pełnym wym iarze w roku poprzedzającym ipodział. W ten sposób wysuwany od wielu lat postulat objęcia adwokatury prawem do płatnego wypoczynku konstytucyjnie zagwarantowanego można uznać za zrealizowany, choć zdajemy sobie oczywiście sprawę z tego, że obecnego rozwiązania sprawy nie należy traktować jako ostatecznego i że trzeba dążyć do dalszego polepszania sytuacji w omawianej dziedzinie. FRANCISZEK BŁAHUTA Ograniczenia przeniesienia własności nieruchomości rolnej przy umowie o dożywocie * I. Jednym ze świadczeń należących do istoty umowy o dożywocie jest przeniesienie w łasności nieruchom ości (art k.c.). Może to być każda nieruchom ość, a zatem także ro lna. W ty m ostatnim w ypadku (w p rak ty ce przew ażającym ) stosuje się niew ątpliw ie rów nież przepisy art k.c., k tó re uzależniają p rzeniesienie w łasności nieruchom ości rolnej od przew idzianych tam przesłanek. N a tom iast w razie zobowiązania się nabyw cy nieruchom ości rolnej do obciążenia jej n a rzecz zbywcy użytkow aniem (art k.c.) nie jest oczywiste, czy ustanow ienie takiego użytkow ania podlega, czy też nie podlega takim sam ym ograniczeniom jak przeniesienie własności nieruchom ości rolnej lub jej części. Zagadnienie to było już przedpiiotem rozw ażań w piśm iennictw ie praw niczym, w ju d y k atu rze zaś znajdujem y rozstrzygnięcie dotyczące dożywocia spadkowego. Na tych łam ach chciałbym dorzucić swą wypowiedź w kw estii zastrzeżonego na rzecz zbywcy użytkow ania oraz poruszyć niektóre zagadnienia w yłaniające się n a tle stosowania ograniczeń przeniesienia własności nieruchom ości rolnej do um owy o dożywocie, k tó re to zagadnienia m ają znaczenie szersze, gdyż zw iązane są ró w nież z innym i um ow am i zdolnym i do przeniesienia w łasności nieruchom ości ro l nej. n. Jeżeli przedm iotem um ow y o dożywocie jest przeniesienie w łasności n ie ru chomości rolnej, a nabyw cą jest osoba fizyczna, m usi ona mieć stosownie do art k.c. kw alifik acje do prow adzenia gospodarstw a rolnego. K w alifikacje

3 Fr 1 (121) O g ra n icz, p r z e n ie ś, w ła s n. n ie r u c h, r o ln. p r z y r.rro w ie o d o ż y w o c ie 23 ta k ie posiada jak to w ynika z 3 rozporz. Rady M inistrów z dnia 28 listopada 1964 r. (Dz. U. N r 45, poz. 304; rozporządzenie nazyw ane będzie dalej rozp. w yk. ) w zw iązku z art i 3 k.c. ten kto, ukończył szkołę rolniczą lub k u rs przysposobienia rolniczego albo jest praktycznie przygotow any do prow adzenia gospodarstw a rolnego. Okoliczności tych n ie można jednak udow adniać w sposób dowolny ani też ich istnienia n ie może przyznać skutecznie druga strona. Dowodem są dokum enty w ym ienione w 3 rozp. w yk. (św iadectw o lub zaświadczenie). Zarówno z celu przepisu art. 160 k.c., jak i jego treści w ynika, że posiadanie kw alifikacji m a być w ykazane już przy spisaniu ak tu notarialnego, obejm ującego umowę o skutku zobowiązującym i rozporządzającym (art k.c.). Z tego w zględu notariusz pow inien zażądać dowodu kw alifikacji, a jeśli brak jest tego dowodu, odmówić sporządzenia ak tu (art. 15, 16 i 25 praw a o notariacie). W razie zaś przedstaw ienia dowodu notariusz pow inien go powołać w treści aktu lub dołączyć do niego (por. art i 2 pr. o not.). Jest to istotna jego część, której brak pow oduje w adliwość form alną aktu notarialnego m ającego przenieść własność nieruchom ości rolnej. W adliw ość ta, której ze w zględu n a założenia ograniczeń nie m ożna nie doceniać, jest przeszkodą do przeniesienia w łasności naw et wówczas, gdy nabyw ca w rzeczyw istości m a kw alifikacje. Dopóki ich bowiem nie w ykazał, istn ieje dom niem anie, że ich nie posiada. Jeżeli zaś nabyw ca w rzeczyw istości nie m a kw alifikacji, skutek rozporządzający w ogóle nie może nastąpić, a to w skutek brak u zdolność] p raw n ej do nabycia w łasności nieruchom ości rolnej. W literatu rze wypowiedziano pogląd, że jeśli nabyw ca ma kw alifikacje, a tylko n ie przedstaw ił stosownych dowodów, to czynność praw na jest ważna, jednakże nie będzie można w pisać nabyw cy do księgi w ieczystej ani złożyć aktu do zbioru dokum entów, dopóki w ym agany dowód nie zostanie złożony. 1 Pogląd ten w y m aga m oim zdaniem w celu uniknięcia nieporozum ień w yjaśnienia, że czynność praw na jest w praw dzie w ażna, ale n a razie nie m a skutku rozporządzającego. Zgodzić się można, jak się w ydaje, z zapatryw aniem, że do w yw ołania sk u tk u rozporządzającego (przeniesienia) w ystarcza w tej sytuacji przedstaw ienie dowodu w postępow aniu wieczysto-fesięgowym bez potrzeby zaw arcia dodatkow ej umowy z art. 156 k.c. przenoszącej w łasność lub spisania uzupełniającego ak tu n o ta rialnego stw ierdzającego w ykazanie kw alifikacji. Rzecz jasna, te ostatnie możliwości zaw sze stoją otworem. Gdyby przedm iotem um owy były nieruchom ości, z których jedna jest rolna, a druga nie m a tego charakteru, nabyw ca zaś nie posiadał kw alifikacji, to nie- w ażnością byłaby dotknięta w praw dzie tylko część czynności praw nej, jednakże niem al zawsze w ynikać będzie z okoliczności, że bez przeniesienia obu nieruchomości um ow a n ie zostałaby zaw arta. Z reguły zatem będzie podstaw a do uznania ' całej czynności za bezskuteczną (por. art k.c.). N abyw cą n a podstaw ie um ow y o dożywocie może być rów nież osoba praw na,. ale jeżeli jest nią jednostka organizacyjna niepaństw ow a, to do przeniesienia w łasności potrzeba zezwolenia organu państwowego, m ianowicie prezydium rady narodow ej (rady narodow ej m iasta stanow iącego pow iat lub dzielnicow ej rad y n a rodow ej m iasta wyłączonego z województwa), w łaściw ej ze w zględu na m iejsce położenia nieruchom ości (art. 909 k.c. i 1 ust. 3 rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 16 g rudnia 1964 r. Dz. U. N r 47, poz. 318). N asuw a się pytanie, czy prócz 1 Por. J. S. Piątowskl w pracy zbiorow ej (Błahuta, P iątow ski, P oliczkiew icz): Gospodarstwa rolne, Obrót Dziedziczenie Podział, W ydawnictwo Praw nicze 1967, s. 54.

4 24 ranclszek Blahuta N r 1 (12iy tego zezwolenia konieczne jest zezw olenie przew idziane w art k.c. w w y padku, gdy nieruchom ość jest rolna. Odpowiedź negatyw na nie pow inna byćkw estionow ana2, jeśli się zważy, że zezwolenie, o którym m owa w art. 909 k.c.,. dotyczy każdej nieruchom ości i że w ydaje je prezydium (organ kolegialny), gdy tym czasem do w ydania zezwoleń z art k.c. w łaściw y jest organ do spraw rolnych (podległy prezydium ), przy czym 4 rozp. w yk. zaw iera zastrzeżenie, żeorgan ten je st w łaściw y tylko wówczas, gdy przepisy szczególne n ie stanow ią in a czej. Nie ulega w ątpliw ości, że przepisy rozporządzenia RM z dniia 16 grudnia 1964 r. są w łaśnie takim i przepisam i szczególnymi. Przew idują one kom petencje samego prezydium, które rozpoznając spraw ą, bierze pod uw agę w szystkie jej aspekty, w ty m rów nież ch arak ter rolny nieruchom ości. III. W zw iązku z m aksym alnym i norm am i obszarowym i określonym i w art. 16r k.c. pow staje zagadnienie, ja k i w pływ n a losy um ow y o dożywocie m a przekro czenie norm w sk u tek zaw arcia takiej umowy. P rzede w szystkim trzeba odpowiedzieć n a pytanie, czy przekroczenie norm pociąga za sobą nieważność umowy. Sform ułow anie przepisu nie daje podstaw y do udzielenia odpowiedzi tw ierdzącej. Mimo przekroczenia norm y um owa przenosi własność, natom iast sankcją jest inny skutek (por. art k.c.), a m ianow icie możliwość przejęcia nadw yżki obszaru na własność P aństw a bez odszkodowania,, w stanie w olnym od obciążeń (z w y jątk iem obciążeń z ty tu łu służebności g ru n to wych). S ankcja ta byłaby niezrozum iała, gdyby umowa n ie przenosiła własności. N otariusz obow iązany jest pouczyć strony o skutkach przekroczenia norm y (art. 16' pr. o not.), nie może jednak odmówić spisania aktu, w w yniku którego nastąpiłoby przekroczenie. Jeżeli w łaściw y organ nie skorzysta z możliwości przejęcia nadw yżki n a w łasność P aństw a, nie pow stają dla stron żadne kom plikacje. S ytuacja staje się jednak groźna zarówno dla nabyw cy, jak i zbywcy, gdy organ zam ierza skoirzyistać z u p ra w nienia. Stosow nie do 6 ust. 3 rozp. w yk. nadw yżka obszaru może być przejęta z nieruchom ości nabyw anej lub stanow iącej już w łasność nabyw cy. Jeśli przejm uje się nadw yżkę z innej nieruchom ości, a nie z nabyw anej, n ie m a to żadnego u jem nego skutku praw nego dla dożyw otnika, gdyż obciążenie nieruchom ości prawemdożywocia istnieje nadal, a nabyw ca nie może się zwolnić od swego zobowiązania na tej podstaw ie, że m ajątek jego uległ zm niejszeniu o nadw yżkę. N iem niej jednak w zw iązku z tym zm niejszeniem mogą się zrodzić u, nabyw cy opory przeciw ko n a leżytem u spełnianiu zobowiązania względem zbywcy, faktycznie w ięc skutek możebyć ujem ny. W razie przejęcia nadw yżki z nieruchom ości objętej um ow ą o dożywocie, g d y nadw yżką tą będzie cała ta nieruchom ość, w ygasłoby obciążenie jej praw em dożywocia i pozostałaby tylko osobista odpow iedzialność nabyw cy, co znacznie pogorszyłoby pozycję dożyw otnika, zw łaszcza w tedy, kiedy do treści p raw a dożywocia (art k.c.) należy użytkow anie, służebność m ieszkania lub in n a służebność osobista. Poruszone ostatnio konsekw encje praw ne zm uszają do podjęcia pró b y zw ężającej w ykładni art zd. 2 k.c. w sensie ograniczenia możliwości p rzejęcia. M ianow icie należałoby przyjąć, że sankcja ta, jako skierow ana głów nie p rzeciwko zbywcy, nie pow inna być zastosowana wówczas, gdy ogranicza w sposób istotny praw a zbywcy. Je st to szczególnie w ażne dla umowy o dożywocie, k tó rej reglam entacja praw na nacechow ana jest silną tendencją do daleko idącej ochrony dożyw otnika. W tych zaś w ypadkach, w któ rych przejęcie nadw yżki nie naruszałoby 2 Tak sam o J. S. Piątowski, op. cit., s. 79 i 80.

5 N r 1 (12i) O g ra n ic z, p r z e n ie ś, w ła s n. n ie r u c h, r o ln. p r? y u m o w ie o d o ż y w o c ie 25 p raw dożyw otnika, należałoby mimo to postulować, aby organ* orzekający zrezygnował w ogóle z możliwości przejęcia, co niew ątpliw ie odpowiadać będzie w skazów kom zaw artym w 16 instrukcji n r 14 M inistra R olnictw a z dnia 31 grudnia 1964 r. (Dz. Urz. Min. Roln. z 1965 r. N r 1, poz. 1). IV. Jeżeli um ową o dożywocie objęto w szystkie nieruchom ości rolne zbywcy lu b w szystkie jego nieruchom ości stanow iące jedno gospodarstwo rolne w rozum ieniu 2 rozp. w yk., przeniesienie w łasności tych nieruchom ości nie pow oduje, rzecz jasna, podziału gospodarstw a rolnego. Przepisy art. 163 k.c. są wówczas nieaktualne; Inaczej natom iast przedstaw ia się spraw a, gdyby w w yniku umowy o dożywocie miało dojść do podziału gospodarstw a rolnego zbywcy. W arunki dopuszczalności takiego podziału norm ują art. 163 i 166 k.c., których om ówienie przekraczałoby ram y i cele niniejszych rozw ażań. Chciałbym jedn ak poczynić tu jedną tylko uw agę. Otóż jeżeli w w yniku um owy m a nastąpić podział gospodarstw a rolnego, to potrzebna jest w ykonalna decyzja w łaściw ego do spraw rolnych organu rad y n a rodowej (art. 165 k.c. i 11 ust. 1 rozp. wyk.) stw ierdzająca, że zam ierzony podział zgodny jest z przepisam i o norm ach obszarow ych. N asuw a się pytanie, w jak i sposób notariusz m a upew nić się, czy um ow a w ogóle zmierza do podziału, a w zw iązk u z ty m czy potrzebna jest decyzja. Czy notariusz może poprzestać n a ośw iadczeniu stron w yłączającym podział, czy też pow inien mimo to (art. 15 pr. o not.) żądać odpow iedniego dowodu. W przepisach nie m a na to pytanie w yraźniej odpow iedzi. Moim zdaniem jeżeli notariusz nie jest w stanie spraw dzić sam dostępnym i m u norm alnie środkam i praw dziw ości oświadczenia, to pow inien zażądać odpow iedniego zaśw iadczenia organu właściwego do w ydania decyzji, stw ierdzającego zbędność jej w ydania w danej spraw ie. V. Zagadnienie, czy do obciążenia nieruchom ości rolnej użytkow aniem n a rzecz zbywcy (art k.c.) stosować należy tak ie sam e ograniczenia ja k do przeniesienia w łasności nieruchom ości rolnej lub jej części, w iąże się z w ykładnią art k.c. i ze stosunkiem tego przepisu do art k.c. Co do w ykładni art k.c., to cytow ana już in stru k cja n r 14 Min. Roln. w ypow iada w 11 bez żadnych zastrzeżeń pogląd, w edług którego do ustanow ienia użytkow ania nieruchom ości stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu w łasności, a zatem użytkow nikiem nieruchom ości rolnej może być tylko osoba posiadająca kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego, a jeżeli użytkow anie dotyczy części nieruchom ości rolnej m ają zastosow anie przepisy o norm ach obszarowych (norm a podstaw ow a oraz norm y m inim alne). Przepisy instrukcji nie m ają zapew ne charakteru tak zw anej w ykładni autentycznej, nie są ustaw ą ani rozporządzeniem wykonawczym, nie w iążą więc w żadnym w ypadku sądów, które mogą zająć inne stanowisko i nie podzielić powyższej w ykładni. Dotychczas brak tak ich w ypow iedzi Sądu Najwyższego, k tó re by można było uznać za potw ierdzen ie lub odrzucenie poglądu instrukcji. Są w praw dzie w spom niane n a w stępie orzeczenia dotyczące dożywocia spadkowego, ale m ają one znaczenie raczej dla w y kładni art aniżeli art k.c. (treść istotną tych orzeczeń podaje się niżej pod VI). Nie brak natom iast n a ten tem at głosów w piśm iennictw ie praw niczym. Jeden z n ic h 3 w istocie pow tarza tylko pogląd in stru k cji bez żadnych uwag. D ru g i4 s Por. S. Cichosz i T. Szawlowski: Praw a rzeczow e ograniczone, w yd. Zrzeszen ie Praw ników Polskich 1965/66, s. 16. * P or. S. Breyer: P rzeniesienie w łasności nieruchom ości, W ydaw nictw o Praw nicze 1966, s. 242, 243.

6 26 Franciszek. Btahut a N r 1 (121) uw aża w yjaśnienia zaw arte w 11 in stru k cji za urzędow ą, w iążącą in te rp re tację, ale w yraża w ątpliw ości co do trafności w yjaśnienia. Inny zn o w u 5 skłania się do poglądu w yłączającego ograniczenie. W olno wobec tego stw ierdzić, że pogląd r e p rezentow any w in stru k cji budzi w dotychczasow ej literatu rze raczej zastrzeżenia. Chciałbym przyłączyć się do głosów dezaprobujących. Jeżeli chodzi o argum ent ściśle jurydyczny przem aw iający za takim głosem, to trzeba przypom nieć sform u łow anie art. 234 k.c. Mimo że n ak azuje on stosow ać do oddania teren u państw o wego w użytkow anie w ieczyste odpow iednio przepisy o przeniesieniu w łasności n ieruchom ości, to jed n ak sam ustaw odaw ca n ie uw ażał, by sform ułow anie to obejm o w ało rów nież ograniczenia z art. 160 i nast. k.c., skoro w art. X X przepisów w prow. k.c., now elizując ustaw ę z dnia 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenam i w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 32, poz. 159), postanow ił w ustępie 4, że do ustanow ienia użytkow ania w ieczystego teren u stanow iącego gospodarstw o roln e stosuje się p rzepisy o norm ach obszarow ych i kw alifikacjach potrzebnych do nabycia nieruchomości rolnej. W tych w arunkach trudno w brzm ieniu art k.c. stanow iącym, że do ustanow ienia ograniczonego p raw a rzeczowego stosuje się odpowiednio p rzepisy o przeniesieniu w łasności, widzieć treść szerszą od przyw iązanej do art. 234 k.c. Jeśli w norm ach regulujących instytucję użytkow ania brak takiego przepisu, jakim uzupełniono art. 234 k.c., to w tłaczanie w ram y art k.c. ograniczeń w łaściwych do przeniesienia w łasności nosi znam iona w ykładni contra legern, chyba że są nie n asu w ające żadnej w ątpliw ości podstaw y do przypisania ustaw odaw cy oczyw istego przeoczenia albo że niestosow anie do użytkow ania w spom nianych ograniczeń naruszałoby zasady ustroju i cele Polskiej Rzeczypospolitej Ludow ej (art. 4 k.c.). W ty m w zględzie potrzebne są nieco szersze rozw ażania. Przede w szystkim uw ypuklić należy istotne dla interesującego nas zagadnienia różnice m iędzy użytkow aniem w ieczystym a użytkow aniem. Każde z nich jest w praw dzie praw em rzeczowym, ale użytkow anie w ieczyste zbliżone jest bardzo do w łasności i nie zostało zaliczone do ograniczonych praw rzeczowych. U żytkow anie w ieczyste jest w praw dzie ograniczone w czasie, jednakże czas jego trw an ia w zasadzie nie może być krótszy niż 99 lat, przy czym istnieje możliwość przedłużenia tego czasu (por. art. 236 k.c.), gdy tym czasem użytkow anie w ygasa najpóźniej ze śm iercią użytkow nika (art. 266 k.c.). Pierw sze jest praw em przenośnym (art. 237 k.c.), drugie niezbyw alnym (art. 254 k.c.). Już w św ietle podkreślonych wyżej cech użytkow ania wieczystego postulat zrów nania tego praw a pod względem ograniczeń z art. 160 i n ast. k.c. z praw em w łasności narzucał się z oczywistą koniecznością. Pom inięcie bow iem tych ograniczeń w użytkow aniu w ieczystym prowadziłoby do takiego samego zagrożenia celów polityki agrarnej jak nierespektow anie ich przy przeniesieniu w łasności. W ypada dodać w tym m iejscu, że pojęcie rozdrobnienia gospodarstw a czy n ieruchom ości rolnych w łaściw e jest z istoty rzeczy tylko przeniesieniu własności. Nie m a rozdrobnienia w jurydycznym znaczeniu tego słowa, jeśli nie następuje żadna zm iana co do podm iotu w łasności tych nieruchom ości. D latego też tak że przy oddaniu nieruchom ości rolnych w użytkow anie w ieczyste nie dałoby się jeszcze z samego pojęcia rozdrobnienia w ysnuć w niosku o konieczności stosow ania ograniczeń przew idzianych d la przeniesienia w łasności, skoro pod w zględem podm iotow ym w łasność pozostaje bez zm ian. W zw iązku z ty m rozciągnięcie ograniczeń na -wieczyste użytkow anie m usiało być w yraźnie w ypow iedziane i ta k się też stało. Ja k już w spom niano, art k.c., dotyczący m. in. użytkow ania, n ie zaw iera 5 Por. J. S. Piątowski: op. cit., s. 38.

7 N r 1 (121) O g ra n icz, p r z e n ie ś, w la s n. n ie r u c h, r o ln. p r z y u m o w ie o d o ty w o c ie 27 takiego rozciągnięcia w ogóle, a tym bardziej wyraźnego. Czy je st to oczyw iste p rzeoczenie lub niedopatrzenie? W ydaje się, że nie, a to z przyczyn następujących. U w ypuklone wyżej różnice m iędzy użytkow aniem w ieczystym a zw ykłym użytkow aniem przem aw iają raczej przeciw, a nie za koniecznością zrów nania użytkow ania pod względem ograniczeń art. 160 i nast. k.c. z praw em własności. Niezbywalność i o w iele dalej idący, niż m a to m iejsce w w ieczystym użytkow aniu przem i ja ją c y ch arak ter praw a uchylają konieczność ustanow ienia rygorystycznych ograniczeń w łaściw ych przeniesieniu w łasności. Jeżeli zaraz po w ejściu w życie u staw y z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 28, poz. 168) napotykam y postulaty w ypow iadające się za stosowaniem tych ograniczeń TÓwnież do użytkowania, a naw et do dzierżawy nieruchom ości rolnych, przy czym tendencja ta do dzisiaj jeszcze nie zam arła, to źródłem jej jest zapew ne nie praw ne, lecz ekonom iczne pojęcie rozdrobnienia. Rozum uje się w tym aspekcie w ten sposób, że rozwój produkcji rolnej i żywotność gospodarstw rolnych zagrożone są xealnie rów nież przy użytkow aniu w razie nieprzestrzegania przesłanek w łaściw ych przeniesieniu własności. Jakkolw iek nie da się zaprzeczyć, że u podstaw ograniczeń ustanow ionych dla przeniesienia w łasności nieruchom ości rolnych leży w spom niany w zgląd ekonom iczny, to jednak nie wolno nie dostrzegać, że w zasadzie stopień I zakres zagrożenia celom polityki agrarnej jest przy użytkow aniu w porów nan iu z w ieczystym użytkowaniem, a tym bardziej z w łasnością nieproporcjonalnie m niejszy. Z drugiej strony trzeba tu m ieć na uwadze, że m iędzy użytkow aniem a dzierżaw ą nieruchom ości rolnych w istocie rzeczy nie m a różnicy gospodarczej (choć jedno z nich należy do praw podm iotow ych bezw zględnych, a drugie w zględnych), jest zaś chyba poza w szelką dyskusją, że do dzierżaw y nieruchom ości ro l nych nie stosuje się przepisów o norm ach obszarowych i kw alifikacjach potrzebnych do nabycia nieruchom ości rolnej. W św ietle przytoczonych rozw ażań w ykładnię art k.c., ja k ą sugeruje 11 cyt. in stru k cji n r 14 należy odrzucić, jako niedostatecznie uzasadnioną, i traktow ać ją jaiko p o stu lat de lege ferenda. P ostulatu tego, jeśliby n aw et odpow iadał on p o trzebom polityki agrarnej, n ie wolno realizow ać w drodze w ykładni contra legem, lecz trzeba całą rzecz pozostaw ić do decyzji ustaw odaw czej. Byłoby rów nież n iew łaściw e szukanie oparcia w art. 4 k.c. dla w ykładni reprezentow anej in stru k cji z tym uzasadnieniem, że niestosow anie ograniczeń przy ustanow ieniu użytkow ania ty ło b y połączone z ujem nym w pływ em na produkcję rolną. M usiałoby być oczyw iste, że zagrożenie interesów gospodarczych jest ta k w ielkie jak przy własności i w ieczystym użytkow aniu, tak iej zaś oczywistości, ja k to w ynika z poprzedzających w yw odów, nie da się przyjąć. VI. P ow racając do użytkow ania, o którym m owa w art k.c., jeżeli uzna się powyższe wyw ody (V) za przekonyw ające, to w ów czas n ie m a zagadnienia p ra w nego budzącego w ątpliw ości. S praw a jest jasna. Gdyby naw et co do w ykładni art k.c. można było podzielić stanow isko zajęte w 11 cyt. instrukcji, to nie d aje to podstaw y do stosow ania w spom nianych ograniczeń do użytkow ania zastrzeżonego w um owie dożywocia. W w ypowiedziach literatu ry na tem at w ykładni a rt k.c. 6 przebija jednom yślny pogląd, w edług którego przy ustanow ieniu 8 Por. W. Zabaglo: Treść dożyw ocia w kodeksie cyw ilnym, N P 1966 nr 9, s. 1083; W. Hans: D ożyw ocie w now ym k odeksie cyw ilnym, N p 1965 nr 14, s. 381; S. M a daj: U m ow a o dożyw ocie pod rządem kodeksu cyw ilnego, N P 1966 nr 4, s ; J. S. Piątowski: op. cit., s ; Por także A. Stelmachowski: N ieform alny obrót ziem ią, PUG 1967, nr 2, s oiraz J. Paliwoda: Czas uporządkować żyw otne spraw y w si, PiZ n r 16/1966.

8 28 Franciszek Błahuta Nr 1 (121) przew idzianego w tym przepisie użytkow ania n ie w chodzi w ogóle w rachubę p rzestrzeganie norm obszarowych. U zasadnienie tego poglądu jest. u poszczególnych autorów nieco odm ienne, nie osłabia to jednak w niczym ostatecznego w yniku, zaakceptow anego tak że przez M inisterstw o R olnictw a i M inisterstw o S praw iedliwości 7. Jeśli idzie o orzecznictw o S ądu Najwyższego, to przypom nieć trzeba dw a orzeczenia dotyczące spadkobiercy (małżonka), którem u z mocy art. 232 k.c. Kr. P. przypadła część spadku do dożywotniego użytkow ania. W pierw szym z tych orzeczeń (z dnia 22.IX.1964 r. III CR 201/64 OSNCP 1965/111/187), w ydanym przed w ejściem w życie art. 908 k.c., ale już pod rządem przepisów ograniczających podział gospodarstw a rolnego, Sąd N ajw yższy w zw iązku z działem spadku stw ierdził, że jeżeli w ydzielenie dożyw otnikow i (art. 232 k.c. K r. P.) gruntów w n a turze naruszałoby podstaw ow e norm y obszarowe, to wówczas dopuszczalne jest zasądzenie dożywotnikowi stosownej ren ty w zam ian za użytkowanie. W drugim orzeczeniu (z dnia 21.VI.1966 r. I CR 343/66 OSNCP 1967/2/3il) Sąd Najwyższy zajął w ręcz przeciw ne stanow isko w yjaśniając, że w ydzielenie dożywotnikowi n a podstaw ie a rt. 232 k.c. K r. P. części g ru n tu n a użytkow anie nie w ym aga zachow a nia podstaw ow ej norm y obszarow ej, a przyznanie m u w zam ian tego odpow iedniej1 renty lub spłaty je st dopuszczalne tylko za jego zgodą. W uzasadnieniu tego orzeczenia pow ołany je st między innym i arty k u ł k.c. z podkreśleniem, że kodeks cywilny nie w prow adza żadnych ograniczeń obszarowych, gdy chodzi o ustanow ienie przew idzianego w tym przepisie użytkow ania. Spodziewać się należy, że pogląd ten, zgodny z przedstaw ionym w yżej stanow iskiem w yrażonym jednom yślnie w literatu rze, utrzym a się w judykaturze. W ypada zaznaczyć, że w spom niane wyżej wypowiedzi rozw ażają zagadnienie z p unktu w idzenia dopuszczalności podziału (norm obszarowych), nie w ypow iadają się zaś co do posiadania kw alifikacji przez zbywcę. N iepodobna przyjąć, by m im o nieobow iązyw ania ograniczeń z art. 163 i 164 k.c. miało obowiązywać ograniczenie z art k.c. Poza tym niem al zawsze zbywca m a kw alifikacje (przynajm niej praktyczne), a choćby n aw et ich dotychczas nie posiadał, byłoby rzeczą niezrozum iałą w ym aganie ich w sytuacji, gdy w yzbyw a się w łasności nieruchom ości, a zachow uje tylko pzęść do użytkow ania. R easum ując należy stw ierdzić, że użytkow anie przew idziane w art k.c. nie podlega ograniczeniu z art. 160 i nast. k.c., choćby się naw et przyjęło pogląd, w edług którego a rt k.c. nakazuje stosowanie tych ograniczeń rów nież do użytkow ania. O dm ienna w ykładnia art k.c. przekreśliłaby praktycznie w zupełności cel tego przepisu. 7 Por. pism o M inisterstwa Rolnictwa z dnia 8 grudnia 1965 r. nr Ur,. Og