Rachunkowość wobec koncepcji ekonomicznej wartości dodanej

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 785 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Katedra Rachunkowości Finansowej Rachunkowość wobec koncepcji ekonomicznej wartości dodanej 1. Wprowadzenie Podstawą gospodarowania w warunkach rynkowych jest proces pomnażania kapitału przejawiający się w uzyskiwaniu przez jednostki gospodarcze korzystnych wyników finansowych. Wyniki te rozpatrywane w ewolucji sprowadzają się do: osiągania zysków, utrzymania płynności finansowej, maksymalizacji wartości rynkowej jednostki gospodarczej, co jest równoznaczne z maksymalizacją bogactwa właścicieli. Słusznie przyjmuje się, że skuteczność procesów zarządzania uwarunkowana jest jasnym sformułowaniem celów, które chce osiągnąć jednostka gospodarcza. Należy też zgodzić się z tezą, że: Współczesna teoria przedsiębiorstwa stoi na stanowisku, że celem wszystkich decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie jest maksymalizacja jego wartości rynkowej. Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa prowadzi do zwiększenia stanu posiadania jego właścicieli 1. Nie wyklucza to oczywiście istnienia wielu celów cząstkowych. Rozpatrując cele jednostek gospodarczych w ich ewolucji, nie można pominąć tezy, że współczesny rozwój gospodarczy zależy od wiedzy i jej wykorzystania. Konieczność rzetelnego rozrachunku z otoczeniem przez jednostki gospodarcze wymaga zatem informacji o wszystkich elementach wpływających na jej wartość. W przyszłości jednostki gospodarcze przynoszące zyski będą w dużym stopniu 1 J. Czekaj, Z. Dresler, Podstawy zarządzania finansami firm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 12.

2 6 oparte na wiedzy i umiejętnościach pracowników. Wiedza i informacja wpływają obecnie na wzrost zysków, w przeciwieństwie do zmniejszania się zysków typowych dla tradycyjnych branż. Problemem staje się pomiar tych wartości niewymiernych. 2. Ocena działalności jednostek gospodarczych przesłanką ewolucji rachunkowości i jej regulacji prawnych Docelowe ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki prowadzi do coraz powszechniejszego przekonania, że wynik finansowy oraz wyprowadzone na jego podstawie wskaźniki rentowności nie odzwierciedlają jednak w wystarczająco dokładny sposób efektywności gospodarowania jednostki gospodarczej i nie stanowią dostatecznie dokładnej miary do wyceny wartości podmiotu. Spowodowane jest to tym, że wartość zysku jest wielkością księgową, która jest obliczana zgodnie z zasadami rachunkowości. W zależności od przyjętego i dopuszczonego przepisami prawa sposobu wyceny aktywów i pasywów oraz metody rozliczania kosztów zysk może osiągać różne wartości za ten sam czas w tej samej jednostce gospodarczej 2. Podstawowymi wadami zysku jako miary wartości jednostki gospodarczej są 3 : możliwość korzystania z alternatywnych metod wyceny, co w zasadniczy sposób wpływa na wielkość wyniku finansowego, nieuwzględnianie ryzyka, pomijanie nakładów inwestycyjnych, nieuwzględnianie polityki wypłaty dywidendy, nieuwzględnianie zmiany wartości pieniądza w czasie. Przekonanie, że wzrost zysku nie powoduje automatycznie wzrostu wartości jednostki gospodarczej, szczególnie przy inflacji, zwiększa popularność miar względnych, tj. rentowności zainwestowanego kapitału (ROI) czy też rentowności kapitału własnego (ROE). Oba te wskaźniki oblicza się jednak na podstawie wielkości księgowych, dlatego mogą one wykazywać wszystkie wyliczone wyżej mankamenty kwoty zysku. W świetle powyższego powszechnie znane i akceptowane wskaźniki nie są właściwe do oceny działania mającego na celu wzrost wartości jednostki gospodarczej. 2 Por. T. Waśniewski, W. Skoczylas, Wartość poznawcza nadwyżki pieniężnej przy ocenie efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa (artykuł dyskusyjny), Rachunkowość 1998, nr A. Rappaport, Shareholder Value Wertsteigerung als Massstab für die Unternehmensführung, Schäffer Poeschel Verlag, Stuttgart 1995, za: T. Waśniewski, W. Skoczylas, op. cit.

3 Rachunkowość wobec koncepcji 7 Przedstawione powyżej trudności w wykorzystaniu zysku do oceny wartości jednostki gospodarczej uzasadniają pogląd, że należałoby zwrócić większą uwagę na wartość nadwyżki pieniężnej. Wielkość ta ma dużo bardziej obiektywny charakter niż wartość zysku, gdyż przy jej wyliczaniu istnieją dużo mniejsze moż1iwości manipulacji niż przy wyliczaniu wyniku finansowego. W strukturze nadwyżki pieniężnej tkwi nie tylko dochód wytworzony przez zainwestowany kapitał (zysk netto, rezerwy), ale też dochód stanowiący zwrot części zainwestowanego kapitału (amortyzacja) 4, dlatego uważa się, że nadwyżka pieniężna jest lepszą miarą efektywności gospodarowania podmiotu niż księgowa wartość zysku 5. Porównuje się tę sytuację do funkcjonowania żywego organizmu, pisząc: Zysk w tym wypadku jest odpowiednikiem pożywienia, a wypłacalność powietrza, bez którego organizm nie może istnieć ani chwili 6. Za tezą tą przemawia między innymi powołanie kolejnego sprawozdania finansowego o przepływach pieniężnych (cash flow). Stwarza to nowe źródła interesującej oceny sytuacji finansowej jednostki gospodarczej. Istotę różnicy między zyskiem i nadwyżką pieniężną obrazuje rys. 1. Zysk Środki pieniężne Przychody Koszty Wpływy Wydatki Moment wystąpienia Strumienie finansowe Moment realizacji Według zasady memoriałowej Według zasady kasowej Należności Zobowiązania Środki pieniężne Rys. 1. Zysk a środki pieniężne Źródło: T. Kiziukiewicz, Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych w zarządzaniu firmą, Ekspert, Wrocław 1995, s Por. E.F. Brigham, Podstawy zarządzania finansami, PWE, Warszawa 1996, s W Wielkiej Brytanii wśród podmiotów, które upadają, 75 80% jest zyskownych w momencie bankructwa (por. D. Davies, Sztuka zarządzania finansami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, McGraw-Hill Book Campany Europe Londyn, Warszawa 1993, s. 135). 6 T. Kiziukiewicz, Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych w zarządzaniu firmą, Ekspert, Wrocław 1995, s. 5.

4 8 Ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki prowadzi do zainteresowania miernikami opartymi na wartości kreowanej. U podstaw tych koncepcji leży przekonanie, że ocena rezultatów działalności gospodarczej powinna być oparta nie na miernikach zysku księgowego, lecz zysku ekonomicznego. Koncepcja rachunku zysków od dawna była przedmiotem zainteresowania ekonomistów. A. Smith określił wynik jako przyrost bogactwa, obecnie powiedzielibyśmy przyrost kapitału 7. Pojęcie zysku ekonomicznego pochodzi z XIX w., kiedy to A. Marshall stwierdził to co pozostaje z zysków (właściciela lub menedżera) po odjęciu odsetek od kapitału według obowiązującej stopy procentowej, możemy nazwać zyskiem z przedsięwzięcia lub z tytułu sprawowania zarządu 8. Jednoznacznie charakteryzuje tę kategorię stwierdzenie: Stosowany w obowiązujących obecnie systemach rachunkowości model rachunku okresowego zysku nie uwzględnia ekonomicznej kategorii opportunity cost, przedstawiającej odsetki od kapitału własnego, którą uwzględnia się w ekonomicznej koncepcji zysku. Nie istnieje tego rodzaju kategoria kosztów, mimo że panuje zgodna opinia, iż nie ma niczego za darmo 9. Zysk ekonomiczny mierzy więc wartość ekonomiczną, którą jednostka gospodarcza wytworzyła w danym okresie. 3. Współczesna forma sprawozdania finansowego Istotnym problemem gospodarowania jest ryzyko związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, której celem jest wzrost wartości majątku właścicieli. Osiągnięcie tego celu nie jest zadaniem łatwym, a ponadto zawsze istnieje niepewność, co do stopnia realizacji tego zadania. Niepewność ta stanowi główną przesłankę kształtującą poziom ryzyka gospodarczego. Współcześnie dąży się do szczegółowej systematyki ryzyka gospodarczego, określenia jego poziomu i uwzględnienia przy podejmowaniu decyzji. Coraz powszechniej stosuje się też metody zarządzania ryzykiem gospodarczym. Sprawozdanie finansowe jednostki gospodarczej jest istotnym elementem procesu identyfikacji ryzyka prowadzonej działalności gospodarczej zarówno dla zarządzających, jak i otoczenia społecznego 10. W ostatnich latach w wyniku procesów globalizacji i rosnącej konkurencji, wejścia w erę informacji, rosnącej 7 Por. M. Dobija, Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s T. Copeland, T. Koller, J. Murrin, Wycena, mierzenie i kształtowanie wartości firmy, WIG Press, Warszawa 1997, s nr 1. 9 M. Dobija, op. cit., s Por. B. Micherda, Współczesne sprawozdanie finansowe, Problemy Rachunkowości 2006,

5 Rachunkowość wobec koncepcji 9 dynamiki i złożoności procesów gospodarczych w międzynarodowym otoczeniu, wzrost ryzyka gospodarczego jest znaczny. Z reguły ryzyku gospodarczemu, jak przyjęto w powyższych rozważaniach, przypisuje się zabarwienie negatywne. Postrzegane jest ono jako możliwość powstania straty. Oprócz straty dostrzega się również szansę osiągnięcia zysku. Ryzyko przedstawia się więc jako pozytywną lub negatywną różnicę między oczekiwanym a osiągniętym stopniem realizacji celu. Ryzyko w odniesieniu do działalności gospodarczej, w tym ujęciu, to możliwość wystąpienia niepożądanych wyników, które mogą prowadzić do utraty zasobów i z drugiej strony ewentualność, że oczekiwane wyniki nie zostaną osiągnięte i szansa zostanie utracona. Ryzyko gospodarcze może więc być źródłem awersji, ale też motywem kreatywnego działania. Współcześnie ryzyko gospodarcze ma zatem charakter symetryczny niesie określone szanse i określone niebezpieczeństwo. O rachunkowości mówi się, że jest to system pomiaru ekonomicznego. S.J. Grey podjął próbę sklasyfikowania systemów rachunkowości, uwzględniając sposoby pomiaru zdarzeń i procesów gospodarczych oraz stopień ich upowszechnienia, wyróżniając systemy rachunkowości dyskretno-konserwatywne oraz optymistyczno-jawne (przejrzyste) 11. Proces globalizacji gospodarki światowej wpływa coraz wyraźniej na system rachunkowości który zmierza do stosowania światowych rozwiązań w zakresie wyceny, w tym również ujętych w międzynarodowych standardach rachunkowości. Charakterystycznym elementem tych rozwiązań jest wycena w wartości godziwej. Wartość godziwa jest to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane w drodze przeprowadzonej na warunkach rynkowych transakcji pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. Wydaje się, że tak określona podstawa wyceny wskazuje na próbę jej obiektywizacji i urynkowienia, co czyni ją bardziej przydatną dla uczestników rynku kapitałowego 12. Prowadzi to tym samym do szerokiego zastosowania szacunku w wycenie bilansowej. Podobnymi cechami charakteryzuje się wartość ekonomiczna. Wprowadzenie wartości godziwej było odpowiedzią na potrzeby informacyjne inwestorów, dla których informacje w zgodzie z zasadami kosztu historycznego oraz ostrożności nie są w pełni użyteczne, co ilustruje rys Por. S.J. Grey, International Accounting and Multinational Enterprises, New York Szerzej na ten temat: S. Surdykowska, Rachunkowość międzynarodowa, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1999, rozdz. 2: Główne modele rachunkowości w świecie, s Por. Amerykańska Komisja Papierów Wartościowych i Giełd o Międzynarodowych Standardach Rachunkowości, Rachunkowość 2000, nr 7.

6 10 odstępstwo realizujące interesy wierzycieli ujęcie kapitału i wyniku finansowego podporządkowane rzetelnemu prezentowaniu efektywności działalności odstępstwo realizujące interesy inwestorów zasada ostrożności koszt historyczny i zasada realizacji wartość godziwa Rys. 2. Orientacja rachunkowości przy zastosowaniu wartości godziwej Źródło: W. Hasik, Wartość godziwa a bezpieczeństwo obrotu gospodarczego [w:] Sprawozdawczość i rewizja finansowa w procesie poprawy bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, red. B. Micherda, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2005, s Wartość godziwa jest zatem substytutem wartości rynkowej do wyceny pozycji sprawozdawczych wszędzie tam, gdzie nie istnieje rynek aktywny 13. Brak aktualnych cen rynkowych powoduje, że wycenę przeprowadza się na podstawie modeli, np. modelu zdyskontowanych przepływów pieniężnych. Poziom parametrów stosowanych w tych modelach może być przedmiotem subiektywnej opinii zarządu. Mogą one również zależeć od zmiennych warunków rynkowych. Właściwe wykorzystanie informacji sprawozdawczej wymaga od użytkowników sprawozdań finansowych stosownej wiedzy w tym zakresie, a zwłaszcza znajomość sytuacji, w których jednostka gospodarcza ujawnia założenia oraz inne zmienne wpływające na wycenę 14. W wypadku rachunkowości, pragmatycznego systemu informacyjno-kontrolnego, wiarygodność ma najistotniejsze znaczenie. W historycznym rozwoju rachunkowości obserwuje się nieustanną walkę w obronie wiarygodności wobec coraz mocniej stawianych, a wynikających z rozwijających się szybko stosunków gospodarczych, postulatów uproszczeń. Nie bez znaczenia jest też konieczność określenia językiem rachunkowości nowych zagadnień, wynikających głównie z jej zbliżenia do problematyki dynamicznie rozwijającego się rynku kapitałowego. Prowadzi to w konsekwencji do tego, że sprawozdanie finansowe jest w coraz większym stopniu zbiorem informacji ustalanych szacunkowo. Zagadnienia, na które należy szczególnie zwrócić uwagę, to: tworzenie i rozwiązywanie rezerw, odpisy z tytułu utraty wartości aktywów. 13 Por. W. Hasik, op. cit., s. 167/ Por. B. Micherda, op. cit..

7 Rachunkowość wobec koncepcji 11 Formą odpowiedzi systemu rachunkowości na ryzyko gospodarcze, zabezpieczeniem przed negatywnymi jego skutkami, jest tworzenie i rozwiązywanie rezerw. Można przyjąć, że rezerwy odpowiadają równowartości aktywów adekwatnych do wielkości znanego lub oszacowanego zmniejszenia zasobów majątkowych w przyszłości 15. Za najważniejsze cechy odróżniające rezerwy od innych kategorii sprawozdawczych zaliczyć można 16 : nie ma pewności co do tego, że negatywne zjawisko, przed którym rezerwa ma zabezpieczać, będzie w ogóle miało miejsce; przedmiotem oceny mogą być jedynie dostępne obecnie znamiona jego powstania, a w wyjątkowych wypadkach brak jakichkolwiek przesłanek powstania w przyszłości strat (np. tworzenie kapitału zapasowego), kwota, o jaką kiedyś może nastąpić uszczuplenie aktywów, jest jedynie przedmiotem szacunków, rezerwy tworzone są na ściśle lub orientacyjnie wyznaczony okres, po którym ma miejsce ich wykorzystanie lub rozwiązanie, niewłaściwie utworzone rezerwy (co do momentu i kwoty) wypaczają tworzony w sprawozdaniu finansowym obraz jednostki gospodarczej w dwóch okresach sprawozdawczych utworzenia rezerwy oraz jej rozwiązania. Należy dodać, że kreowanie rezerw uzależnione jest od spełnienia wielu warunków oraz wykorzystania przewidzianych parametrów (np. stopa dyskonta) i metod (np. aktuarialnych). Skutkiem dynamicznych zmian zachodzących w otoczeniu jednostki gospodarczej jest fluktuacja wartości aktywów 17. Wśród przyczyn tkwiących u podstaw tego zjawiska wymienia się 18 : szybkie ekonomiczne zużywanie się środków trwałych (np. sprzętu komputerowego) oraz wartości niematerialnych i prawnych (np. oprogramowania), przyśpieszone starzenie się zapasów: towarów (np. moda), materiałów (np. zmiana struktury asortymentowej), wyrobów gotowych (np. nowocześniejsze produkty), rosnące prawdopodobieństwo utraty części należności, dynamiczne zmiany kursów walut. 15 M. Gmytrasiewicz, Dylematy kwalifikacji rezerw, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2003, nr 992, s J. Gierusz, Koszty i przychody w świetle nadrzędnych zasad rachunkowości. Pojęcia. Klasyfikacja. Zakres ujawnień, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2005, s Por. B. Micherda, op. cit. 18 Ibidem, s. 117.

8 12 Próbą odpowiedzi rachunkowości na wskazane uwarunkowania jest MSR 36 Utrata wartości aktywów, zapis art. 19 IV Dyrektywy UE oraz stosowne regulacje krajowe (art. 28, ust. 7, art. 35c ustawy o rachunkowości). Przesłanką oceny przydatności określonego składnika aktywów jest ich istota zdefiniowania jako pewien potencjał przyszłych korzyści ekonomicznych wynikający ze sprawowania nad nimi kontroli. Z utratą wartości mamy zaś do czynienia, gdy potencjał ten ulega zmniejszeniu na skutek jednorazowych i gwałtownych zjawisk trudnych do przewidzenia. Analogie rozwiązań w zakresie utraty wartości do tworzenia i rozwiązywania rezerw są oczywiste, a sens ekonomiczny obu przedstawionych kategorii jest identyczny (stąd traktowanie utraty wartości aktywów jako szczególnego przypadku rezerw. 4. Koncepcja ekonomicznej wartości dodanej i obszary jej wykorzystania Ekonomiczna wartość dodana wprowadzona przez firmę konsultingową z Nowego Yorku Stern Steward & Co. jako narzędzie wspomagające korporacje w maksymalizacji wartości zainwestowanej przez akcjonariuszy. Ekonomiczna wartość dodana, zdaniem jej twórców, jest miarą uwzględniającą wszystkie elementy wpływające na zwiększenie lub zmniejszenie wartości jednostki gospodarczej. Ekonomiczna wartość dodana jest różnicą pomiędzy wartością sprzedaży netto i sumą kosztów operacyjnych, podatków oraz kapitału zaangażowanego w daną działalność. Stąd też ogólnie: EVA = S KO T K, gdzie: EVA ekonomiczna wartość dodana, S sprzedaż, KO koszty operacyjne, T podatki, K kapitał zaangażowany (obliczony jako iloczyn średnioważonego kosztu kapitału i kapitału zainwestowanego w daną działalność). Bogactwo akcjonariuszy maksymalizowane jest przez zwiększenie różnicy pomiędzy wartością rynkową firmy a wartością kapitału zainwestowanego przez jej właścicieli. Jest to rynkowa wartość dodana (MVA). Stanowiąca różnicę pomiędzy kwotą środków, jaką w danym momencie mogliby uzyskać akcjonariusze, sprzedając swoje akcje spółki, a sumą środków zainwestowaną dotychczas przez nich w tę spółkę.

9 Rachunkowość wobec koncepcji 13 Mierniki EVA i MVA 19, pozwalające określić, w jakim stopniu zarządy spółek realizują interes akcjonariuszy, są miernikami koncepcji zarządzania przez wartość (VBM) 20 opartej na wartości dla akcjonariuszy 21. Według A. Rappaporta 22 istnieją cztery czynniki, które skłaniają zarząd do działania na rzecz akcjonariuszy, czyli do zwiększenia rynkowej wartości spółki. Są to: względnie duży udział członków zarządu we własności spółki, powiązanie wynagrodzenia członków zarządu ze stopą zwrotu osiąganą przez akcjonariuszy, groźba przejęcia przez inne przedsiębiorstwa, konkurencja na rynku pracy dla kadry zarządzającej. Koncepcja powiększania wartości spółki pod kątem zwiększenia korzyści akcjonariuszy staje się coraz bardziej popularna. W pewnym stopniu jest to następstwem instytucjonalizacji rynku kapitałowego, to znaczy, w coraz większym stopniu głównym inwestorem-akcjonariuszem stają się duże instytucje finansowe, żądające wzrostu wartości spółek, w które inwestują. Instytucjonalni akcjonariusze dysponujący dużymi pakietami akcji oraz profesjonalną kadrą są w stanie wywierać naciski na zarządy spółek w celu ukierunkowania zarządzania na zwiększenie wartości tych spółek 23. Podstawy teoretyczne koncepcji ekonomicznej wartości dodanej są przesłanką szerokiego jej wykorzystania w praktyce gospodarczej 24. Różnorodność potencjalnych kierunków wykorzystania tej koncepcji jest duża, zarówno w systemach wynagradzania i motywowania pracowników, jak i przy wycenie przedsiębiorstw. Ekonomiczna wartość dodana jako miernik absolutny wyrażający efekt finansowy działalności podmiotu wpisuje się w sposób naturalny w zakres analizy finansowej, uzupełniając powszechnie stosowaną w tej analizie metodykę badania efektywności. Kalkulacja ekonomicznej wartości dodanej wymaga uwzględnie- 19 EVA (Economic Value Added), MVA (Market Value Added). 20 VBM (Value Based Management). 21 J. Szczygielski, Koncepcje wzrostu wartości firmy uwarunkowania finansowe, materiały konferencji Współczesne tendencje w zarządzaniu teoria i praktyka, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów Por. też: W. Cwynar, A. Cwynar, Nowe tendencje w teorii i praktyce finansów koncepcje EVA i MVA, Rachunkowość 2000, nr 3; A. Duliniec, Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, rozdz. 5: Zwiększanie wartości przedsiębiorstwa, s A. Rappaport, Wartość dla akcjonariuszy, WIG Press, Warszawa J. Szczygielski, op. cit. 24 Por. M. Długajczyk, Ekonomiczna wartość dodana w wycenie przedsiębiorstw, rozprawa doktorska, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2006, s. 122.

10 14 nia wielu korekt do danych sprawozdawczych, co prowadzi do wniosku, że uzyskane wyniki w większym stopniu odzwierciedlają osiągnięte rezultaty z punktu widzenia rzeczywistego dochodu osiągniętego przez właścicieli. Stąd też wynika wykorzystanie ekonomicznej wartości dodanej do sporządzania różnorodnych zestawień i rankingów firm, z punktu widzenia tworzenia nowej wartości dla akcjonariuszy 25. Ekonomiczna wartość dodana stosowana jest też przy tworzeniu systemów motywacyjnych i wynagradzania pracowników. Dotyczy to przede wszystkim kierowników wyższego i średniego szczebla zarządzania, gdyż to właśnie ta grupa pracowników swymi działaniami w największym stopniu wpływać może na wysokość komponentów ekonomicznej wartości dodanej 26. Powoduje to, że cele działalności kierownictwa, tworzenie nowej wartości dla akcjonariuszy, są tożsame z celami właścicieli. Nie występuje wówczas konflikt pomiędzy wysokim wynagrodzeniem zarządu a interesem właścicieli 27. Ekonomiczna wartość dodana wykorzystywana jest również do wyceny przedsiębiorstw. Metodyka ta należy do grupy metod dochodowych i pozwala określić źródła wartości firmy w okresie projekcji, tzn. czy będzie ona kreowana przez maksymalizację stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału bądź też minimalizację kosztów finansowania prowadzonej działalności. Wynik poprawnie sporządzonej za pomocą tej koncepcji wyceny powinien być zbliżony do wyceny na podstawie zdyskontowanych przepływów pieniężnych 28. Wielu menedżerów uważa koncepcję ekonomicznej wartości dodanej za nową teorię, która stanowić będzie doskonały sposób na rozwiązanie problemów zarządzanych przez nich przedsiębiorstw. W literaturze zaś coraz częściej pojawiają się wypowiedzi krytykujące tę koncepcję. Podstawowym problemem jest wybór optymalnej liczby i charakteru korekt Od 2004 r. taki ranking publikowany jest w dzienniku Rzeczpospolita. 26 Koncepcja może być stosowana od najwyższych szczebli kierownictwa. aż po szeregowych pracowników, chociaż trzeba brać pod uwagę stosunkowo wysoki poziom komplikacji w sferze realizacji koncepcji. 27 Por. A. Cwynar, Systemy motywacyjne związane z koncepcją EVA, Controlling i Rachunkowość Zarządcza 2000, nr Por. M. Długajczyk, op. cit., s Ibidem, s. 127/128.

11 Rachunkowość wobec koncepcji Korekty w praktycznej realizacji ekonomicznej wartości dodanej Mierniki EVA i MVA, pozwalające określić, w jakim stopniu zarządy spółek realizują interes akcjonariuszy, są miernikami koncepcji zarządzania przez wartość (VBM) opartej na wartości dla akcjonariuszy 30. Koncepcja szczegółowego pomiaru mierników EVA i MVA oparta jest na postrzeganiu podmiotu gospodarczego w sposób, w jaki to czyni rynek papierów wartościowych. Jest to skoncentrowanie się bardziej na wartości niż na zyskowności tego podmiotu. Podstawowymi elementami obliczeniowymi ekonomicznej wartości dodanej są 31 : zysk operacyjny po opodatkowaniu, wartość zaangażowanego kapitału i wiążący się z tą wartością odpowiedni koszt kapitału. Tak więc: EVA = NOPAT CC lub EVA = NOPAT C WACC, gdzie dodatkowo: NOPAT zysk operacyjny po opodatkowaniu, CC koszty kapitału, C zaangażowany kapitał, WACC średni ważony koszt kapitału 32. Jeżeli stopę zwrotu (ROR) określi się jako: to: ROR = NOPAT/C, EVA = (ROR WACC (w %)) C. Wielkości zysku operacyjnego po opodatkowaniu i zaangażowanego kapitału nie wynikają bezpośrednio ze sporządzanych sprawozdań finansowych. Opierają się na wartościach ekonomicznych. Aby móc przedstawić wielkość zysku operacyjnego po opodatkowaniu i zaangażowanego kapitału według ich przybliżonej wartości ekonomicznej, koncepcja wykorzystuje system rezerw równoważnych kapitałowi własnemu. Oznacza to wprowadzenie korekt przekształcających księgową wartość w ekonomiczną wartość księgową tak, aby można było ustalić wartość wszystkich środków pieniężnych rzeczywiście zainwestowanych przez 30 A. Cwynar, W. Cwynar, Zarządzanie wartością spółki kapitałowej. Koncepcje, systemy, narzędzia, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa Rachunek ten prezentuje: B. Sumek-Brandys, Mierniki kreowania dodatkowej wartości, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2000, nr WACC = koszt kapitału własnego (w %) x udział kapitału własnego w ogólnej sumie kapitału + koszt kapitału obcego (w %) x udział kapitału obcego w ogólnej sumie kapitału x (1 stopa podatku dochodowego).

12 16 właścicieli i tym samym lepiej odzwierciedlić wartość, od której inwestorzy oczekują odpowiedniej stopy zwrotu. Podobnie odpowiednio skorygowane przychody i koszty tworzą zysk operacyjny po opodatkowaniu, czyniąc go bardziej realistyczną miarą rzeczywistego zysku gotówkowego, otrzymanego z działalności prowadzonej przez jednostkę gospodarczą 33. Korekty te polegają na dodawaniu równoważnych kapitałowi własnemu rezerw do kapitału i odniesieniu okresowych zmian w tych rezerwach do zysku operacyjnego po opodatkowaniu. Najwięcej miejsca w literaturze dotyczącej omawianej koncepcji poświęca się trzem składowym ekwiwalentów kapitału własnego: rezerwie LIFO, rezerwie na odłożony podatek dochodowy, nakładom na działalność badawczo-rozwojową 34. W badaniach dotyczących wykorzystania ekonomicznej wartości dodanej do wyceny przedsiębiorstw 35 przyjęto zaś założenie, że dane księgowe (zainwestowany kapitał oraz wynik na działalności operacyjnej) koryguje się o 36 : rezerwy na podatek odroczony, nakłady na prace badawczo-rozwojowe, wydatki na promocję i reklamę, wydatki na szkolenia personelu. Proces szacowania wartości na podstawie koncepcji ekonomicznej wartości dodanej ocenia się jako pracochłonny i wymagający dokładnych informacji na temat wycenianego podmiotu, uzależniony w znacznym stopniu od doświadczenia i wiedzy osoby przeprowadzającej wycenę, a także od jej obiektywizmu. Tak więc: EVA = skorygowany zysk operacyjny po opodatkowaniu WACC skorygowany kapitał zainwestowany. Ekonomiczną wartość dodaną zwiększyć można w danym okresie poprzez: wycofanie kapitału z działalności, dla której stopa zwrotu jest mniejsza niż koszt kapitału, inwestowanie nowego kapitału w przedsięwzięcia, dla których różnica pomiędzy stopą zwrotu a kosztem kapitału jest dodatnia, czyli w projekty, dla których 33 B. Sumek-Brandys, op. cit. Autor koncepcji S. Stewart zdefiniował 164 potencjalne rachunkowe korekty, by uzyskać rzeczywiste odzwierciedlenie wyników osiąganych z prowadzonej działalności. 34 Omawia je artykuł W. Cwynara i A. Cwynara, Zarządzanie wartością.. 35 Por. M. Długajczyk, op. cit., s. 184 i nast. 36 Korekty te dotyczą badań spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie; w przypadku badania spółek niepublicznych ich zakres ograniczono do trzech ostatnich.

13 Rachunkowość wobec koncepcji 17 teraźniejsza wartość netto jest większa od 0 ( NPV > 0) lub wewnętrzna stopa zwrotu (IRR) jest większa niż koszt kapitału (w %), bardziej efektywne wykorzystanie posiadanego potencjału i tym samym zwiększenie różnicy pomiędzy stopą zwrotu a kosztem kapitału 37. Dla podmiotów notowanych na giełdzie w koncepcji tej ustala się rynkową wartość dodaną (MVA) jako różnicę pomiędzy rynkową wartością spółki a wartością kapitału w nią zainwestowanego. Zainwestowany kapitał ustalany jest jako skorygowana księgowa wartość kapitału własnego i zobowiązań, od których płacone jest oprocentowanie. Tak więc: MVA = bieżąca rynkowa wartość spółki skorygowany kapitał zainwestowany. Przyjmując założenie, że rynkowa i księgowa wartość zobowiązań, od których jest płacone oprocentowanie, są równe, to: MVA = bieżąca rynkowa wartość kapitału własnego skorygowana wartość księgowa kapitału własnego. Rynkową wartość kapitału własnego można przedstawić jako iloczyn rynkowej ceny jednej akcji spółki (p) oraz liczby wyemitowanych przez nią akcji (n). Wówczas rynkowa wartość dodana przyjmie postać: MVA = p x n skorygowana wartość księgowa kapitału własnego. Ostatecznie rynkowa wartość dodana stanowi różnicę między kwotą środków, jaką w danym momencie mogliby uzyskać wszyscy akcjonariusze spółki, wycofując z niej swój kapitał (sprzedając akcje), a wartością środków pieniężnych zainwestowanych przez nich do tej pory w tę spółkę. Wartości MVA informują o tym, czy spółka dostarczyła w czasie swej dotychczasowej, rynkowej działalności dodatkowe korzyści finansowe swym akcjonariuszom (MVA > 0), czy też pomniejszyła wielkość ich korzyści o pewną wartość (MVA < 0). 6. Podsumowanie Koncepcja dochodu rezydualnego w teorii ekonomii obecna jest już od ponad trzystu lat. Jednak dopiero na początku lat 90., za sprawą ekonomicznej wartości dodanej, stała się popularna i wykorzystywana w różnych aspektach procesu zarządzania. Po okresie początkowej fascynacji tym nowatorskim rozwiązaniem teoretycy i praktycy zaczęli dostrzegać również jego mankamenty, wśród których wymienia się przede wszystkim znaczny poziom komplikacji wynikający z konieczności uwzględniania korekt do wyjściowych wartości księgowych okre- 37 Jest to zgodne z tzw. rachunkiem dźwigni.

14 18 ślających formułę. Stąd też w wypadku praktycznego wykorzystania koncepcji następuje zdecydowana eliminacja korekt do kilku. Zbliża to zasadniczo koncepcje ekonomicznej wartości dodanej do księgowych koncepcji pomiaru i oceny wyników jednostek gospodarczych. Ewolucja tych wyników wskazuje jednak na konieczność doskonalenia księgowej koncepcji pomiaru i oceny wyników finansowych w kierunku wartości rynkowej jednostki gospodarczej. Stąd też konstruktywnym rozwiązaniem jest wykorzystanie w tym celu zalet koncepcji ekonomicznej wartości dodanej, sensowne wyznaczenie korekt i modyfikacja sprawozdawczości finansowej w kierunku dostarczenia niezbędnych informacji do ich ustalenia bądź oszacowania. W ślad za tym należałoby odpowiednio uzupełnić metodykę analizy finansowej oraz procedury badania sprawozdania finansowego. Taka sytuacja pozwoliłaby również tak skonstruowany system ocen wykorzystać w innych ważnych obszarach zarządzania. Literatura Amerykańska Komisja Papierów Wartościowych i Giełd o Międzynarodowych Standardach Rachunkowości, Rachunkowość 2000, nr 7. Brigham E. F., Podstawy zarządzania finansami, PWE, Warszawa Copeland T., Koller T., Murrin J., Wycena, mierzenie i kształtowanie wartości firmy, WIG Press, Warszawa Cwynar A., Systemy motywacyjne związane z koncepcją EVA, Controlling i Rachunkowość Zarządcza 2000, nr 4. Cwynar A., Cwynar W., Zarządzanie wartością spółki kapitałowej. Koncepcje, systemy, narzędzia, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa Cwynar W., Cwynar A., Nowe tendencje w teorii i praktyce finansów koncepcje EVA i MVA, Rachunkowość 2000, nr 3. Czekaj J., Dresler Z., Podstawy zarządzania finansami firm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Davies D., Sztuka zarządzania finansami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, McGraw-Hill Book Campany Europe Londyn, Warszawa Długajczyk M., Ekonomiczna wartość dodana w wycenie przedsiębiorstw, rozprawa doktorska, AkademiaEkonomiczna w Katowicach, Katowice Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Duliniec A., Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Gierusz J., Koszty i przychody w świetle nadrzędnych zasad rachunkowości. Pojęcia. Klasyfikacja. Zakres ujawnień, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk Gmytrasiewicz M., Dylematy kwalifikacji rezerw, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2003, nr 992.

15 Rachunkowość wobec koncepcji 19 Grey S. J., International Accounting and Multinational Enterprises, New York Hasik W., Wartość godziwa a bezpieczeństwo obrotu gospodarczego [w:] Sprawozdawczość i rewizja finansowa w procesie poprawy bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, red. B. Micherda, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków Kiziukiewicz T., Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych w zarządzaniu firmą, Ekspert, Wrocław Micherda B., Współczesne sprawozdanie finansowe, Problemy Rachunkowości 2006, nr 1. Rappaport A., Wartość dla akcjonariuszy, WIG Press, Warszawa Sumek-Brandys B., Mierniki kreowania dodatkowej wartości, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2000, nr 553. Surdykowska S., Rachunkowość międzynarodowa, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków Szczygielski J., Koncepcje wzrostu wartości firmy uwarunkowania finansowe, materiały konferencji Współczesne tendencje w zarządzaniu teoria i praktyka, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów Waśniewski T., Skoczylas W., Wartość poznawcza nadwyżki pieniężnej przy ocenie efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa (artykuł dyskusyjny), Rachunkowość 1998, nr 10. Accountancy vis-à-vis the Concept of EVA (Economic Value Added) Orientating economic activity towards increasing the value of an economic unit is consistent with the conviction that book profit and loss figures do not reflect how effectively an economic unit is being managed and do not constitute a good measure of the value of the unit. EVA, on the other hand, is a measure that takes into account all elements that affect (increase or decrease) the value of an economic unit. The range of possible uses of this concept is broad; both in staff pay and incentives systems, and when valuing enterprises. Hence, a constructive solution is to take advantage of the concept of EVA, to have a sensible system of correction, and to modify financial reporting so that it supplies essential information necessary to establish or estimate the aforementioned elements. The methodology of financial analysis and procedures of auditing financial reporting should be appropriately developed to take the above into account.