Ustalanie wartości głównym posłaniem rachunkowości

Transkrypt

1 ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 53 (109), Warszawa 2009 Ustalanie wartości głównym posłaniem rachunkowości Bronisław Micherda 1. Wprowadzenie Próby skwantyfikowanego określenia przejawów działalności gospodarczej są widoczne od najdawniejszych czasów. Dowodzą tego chociażby pouczenia zawarte w Starym Testamencie: Cokolwiek przekazujesz, niech będzie w liczbie i wadze, a dawanie i odbieranie wszystko na piśmie (Pismo Święte, 1982, s. 83). Dopiero rachunkowość wykorzystała w pełni ideę pomiaru. Równocześnie trzeba zauważyć, że kwantyfikacja w liczbie i wadze przybrała bardziej wymagającą formę kwantyfikacji w wartości, a w perspektywie w wartości godziwej 1 Dlatego słusznie traktuje się rachunkowość jako teorię i system pomiaru wartości ekonomicznej pomnażanej w procesie gospodarowania (Dobija, 1997, s. 15). Należy również zgodzić się w pełni z tezą, że System rachunkowości zawsze jest uwarunkowany systemem prawnym obowiązującym w państwie, które określa jednostkę pieniężną jako miarę wartości oraz podstawowe zasady rachunkowości. Między stanem państwa, stanem gospodarki a systemem rachunkowości istnieje ścisła zależność (Dobija, 1997, s. 15). Walorem rachunkowości, podkreślającym jej znaczenie w gospodarce, jest podstawowa metoda rachunkowości metoda bilansowa. Polega ona na rozpatrywaniu działalności gospodarczej jednocześnie z dwóch przeciwstawnych punktów widzenia. W wyniku takiego podejścia powstają dwie grupy wielkości, Prof. zw. dr hab. Bronisław Micherda, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Rachunkowości Finansowej. 1 Kategoria wartość godziwa pojawiła się w odległej historii w myśli filozoficznej, religijnej i ekonomicznej. Cena godziwa, sprawiedliwa jest widoczna w poglądach Arystotelesa, Świętego Tomasza z Akwinu, papieża Aleksandra III, który wprowadził do prawa kanonicznego w XII w., w kanonie Placuit, doktrynę właściwej ceny (just price). Koncepcję sprawiedliwej ceny rozważali klasycy myśli ekonomicznej: A. Smith, D. Ricardo, K. Marks, a wspólną jej ideą była ekwiwalentność wymiany, w tym wynagrodzenia za pracę najemną (por. Dobija, 2006, s. 147). 135

2 które charakteryzują działalność gospodarczą. Gospodarowanie ma bowiem podwójny charakter, rzeczowy i finansowy. Ruchowi rzeczy towarzyszy zawsze przepływ wartości, co prowadzi do ruchu pieniądza. Podwójny charakter gospodarowania sprawia, że te dwa punkty widzenia zostały przyjęte jako podstawa metody bilansowej. Za jej pomocą można charakteryzować gospodarowanie od strony rzeczowej i finansowej. Wielkości charakteryzujące gospodarowanie są wyrażone w mierniku wartościowym, w pieniądzu, pełniącym rolę wspólnego mianownika. Rozpatrywanie działalności z punktu widzenia rzeczowego oznacza branie pod uwagę tego, w jakiej postaci występują zasoby niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej oraz w jaki sposób funkcjonują one w tej działalności. Tak rozpatrywane zasoby, niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej, określa się jako majątek. Wyróżnienie składników majątku jest związane z uwzględnieniem postaci występowania zasobów. Dalszy ich podział wiąże się ze sposobem funkcjonowania w działalności gospodarczej, co prowadzi do wyróżnienia majątku trwałego i majątku obrotowego. Każda z tych grup może być dalej uszczegółowiona według użytkowych form występowania. Podejście do zasobów niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej od strony finansowej, wzbogaconej o charakterystykę prawa własności do tych zasobów, zawiera się w kategorii kapitałów. Ich treść wyznaczają prawa własności jednostek gospodarczych do składników majątku. Tym samym są wskazywane źródła ich pochodzenia, rozumiane jako źródła ich finansowania. Kapitały są stosunkami prawnymi, w przeciwieństwie do składników majątkowych, które występują jako rzeczy lub jako prawa majątkowe, czyli prawa do korzystania z rzeczy. Jednocześnie kapitały są sumą wartości tych składników majątkowych, które są przez nie finansowane. Z punktu widzenia prawa własności do składników majątkowych, kapitały dzieli się na kapitały własne i kapitały obce. Tak więc zastosowanie metody bilansowej umożliwia wyróżnienie majątku i kapitałów. Dotyczą one jednak tych samych zasobów, które są rozpatrywane jedynie w dwóch różnych przekrojach. Kapitały, będąc sumą wartości zaangażowanych składników majątkowych, są równocześnie specyficznym ich odzwierciedleniem. Składniki majątkowe zaś są formami lokaty kapitału, czyli zasobami, które rokują osiągnięcie korzyści, pomnożenie kapitałów. Proces globalizacji gospodarki światowej kieruje coraz wyraźniej nasz system rachunkowości do stosowania światowych rozwiązań w zakresie wyceny majątku i kapitałów, w tym również ujętych w regulacjach światowych. Charakterystycznym elementem tych rozwiązań jest wycena w wartości godziwej. Wartość godziwa jest to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach rynkowych transakcji, między zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. Wydaje się, że tak określona podstawa wyceny wskazuje na próbę jej obiektywizacji i urynkowienia, co czyni ją bardziej przydatną dla uczestników rynku kapitałowego. 136

3 Wycena w wartości godziwej rodzi jednak szereg uwarunkowań, których naświetlenie jest konieczne dla obiektywnej charakterystyki tego miernika wartości. Wśród tych uwarunkowań ma znaczenie zwrócenie uwagi na: zróżnicowanie potrzeb informacyjnych odbiorców informacji ekonomicznych, rozszerzający się zakres wielkości szacunkowych w rachunkowości, kryzys wiarygodności szeroko rozumianej rachunkowości przejawiający się w lansowaniu negatywnej interpretacji pojęcia rachunkowość kreatywna, potrzebę ewolucji mierników oceny jednostek gospodarczych w kierunku wartości ekonomicznej, a także na zespolenie wysiłku w kształtowaniu wiarygodnego obrazu jej działalności w formie sprawozdania finansowego oraz ocen i opinii z nim związanych. 2. Odbiorcy informacji ekonomicznych Podstawowym celem rachunkowości jako języka biznesu jest, jak już na wstępie wskazano, tworzenie wiarygodnego obrazu działalności jednostki gospodarczej prezentowanego w postaci sprawozdania finansowego oraz związanych z nim ocen i opinii. Oznacza to dostarczenie odbiorcom informacji o cechach jakościowych decydujących o ich użyteczności, która jest wskazywana zarówno w założeniach koncepcyjnych Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR) Międzynarodowej Federacji Księgowych (IFAC) (Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, 2004, s , dalej oznaczone w tekście skrótem MSSF 2004), jak i szeroko rozważana w literaturze przedmiotu (por. Gierusz, 2005, s. 18 i dalsze). Odbiorcami sprawozdań finansowych są zaś różne podmioty, co obrazuje tabela 1. Tabela 1. Odbiorcy sprawozdań finansowych Odbiorcy sprawozdania 1. Wewnętrzni: właściciele i kierownictwo jednostki pracownicy 2. Zewnętrzni: potencjalni inwestorzy kredytodawcy i pożyczkodawcy Potrzeby informacyjne ocena dokonanych przedsięwzięć pod względem rentowności i stopy zwrotu kapitału, utrzymania płynności finansowej i zapotrzebowania na nowy kapitał ocena wypłacalności jednostki oraz możliwych perspektyw rozwoju zawodowego i utrzymania zatrudnienia możliwa do uzyskania stopa zwrotu z zainwestowanego kapitału oraz ocena ryzyka prognozowanych przedsięwzięć ocena zdolności płatniczej jednostki i perspektywy rozwoju rzutujące na ocenę ryzyka kredytowego 137

4 c.d. tabeli 1 Odbiorcy sprawozdania biegły rewident kontrahenci jednostki konkurencyjne organy administracji państwowej i samorządowej Źródło: Współczesna (2004, s. 36). Potrzeby informacyjne ocena prawidłowości, rzetelności oraz jasności przedstawienia sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego badanej jednostki gospodarczej sytuacja finansowa jednostki i powiązana z nią zdolność płatnicza, perspektywy rozwoju jednostki warunkujące popyt i podaż dóbr i usług ocena sytuacji rynkowej, udziału w rynku, poziomu cen, ilości i kierunków sprzedaży dóbr i usług informacja dla celów statystyki i polityki gospodarczej, oraz polityki fiskalnej Powyższe zestawienie wyraźnie wskazuje na przewagę odbiorców zewnętrznych i charakter potrzeb informacyjnych. Szczególnie są oczekiwane informacje o charakterze prospektywnym, pozwalające określić sytuację finansową jednostki gospodarczej na rynku (Świderska, Świderska, 2005, s ). Stąd też wynikają zgłaszane coraz częściej postulaty dotyczące potrzeby i kierunków rozszerzenia zakresu informacji sprawozdawczej (por. Skoczylas, 2005, s ; Gierusz, 2005, s ). 3. Wielkości szacunkowe w rachunkowości W przypadku rachunkowości, pragmatycznego systemu informacyjno-kontrolnego, wiarygodność ma najistotniejsze znaczenie. W historycznym rozwoju rachunkowości obserwuje się nieustanną walkę w obronie wiarygodności, wobec coraz mocniej stawianych, a wynikających z rozwijających się szybko stosunków gospodarczych, postulatów uproszczeń. Nie bez znaczenia jest też konieczność określenia językiem rachunkowości nowych zagadnień, wynikających głównie z jej zbliżenia do problematyki dynamicznie rozwijającego się rynku kapitałowego. Co w konsekwencji prowadzi do tego, że sprawozdanie finansowe jest w coraz większym stopniu zbiorem informacji ustalanych szacunkowo. W międzynarodowych regulacjach rachunkowości, a także polskim prawie bilansowym, podaje się różne parametry wartości. Wśród nich istotną rolę odgrywa wartość godziwa oraz utrata wartości, a dla wyznaczenia tych parametrów jest niezbędne dokonywanie profesjonalnych osądów i szacunków (Gos, 2007, s. 111). Zagadnienia, na które należy szczególnie zwrócić uwagę, to: tworzenie i rozwiązywanie rezerw, odpisy z tytułu utraty wartości aktywów. Formą odpowiedzi systemu rachunkowości na ryzyko gospodarcze, zabezpieczeniem przed negatywnymi jego skutkami, jest tworzenie i rozwiązywanie rezerw. 138

5 Można przyjąć, że rezerwy odpowiadają równowartości aktywów adekwatnych do wielkości znanego lub oszacowanego zmniejszenia zasobów majątkowych w przyszłości (Gmytrasiewicz, 2003, s. 114). Za najważniejsze cechy odróżniające rezerwy od innych kategorii sprawozdawczych można zaliczyć następujące (Gierusz, 2005, s. 100): 1) nie ma pewności, że negatywne zjawisko, przed którym rezerwa ma zabezpieczać, będzie w ogóle miało miejsce; przedmiotem oceny mogą być jedynie dostępne obecnie znamiona jej powstania, a w wyjątkowych wypadkach brak jakichkolwiek przesłanek powstania strat w przyszłości (np. tworzenie kapitału zapasowego); 2) kwota, o jaką kiedyś może nastąpić uszczuplenie aktywów, jest jedynie przedmiotem szacunków; 3) rezerwy są tworzone na ściśle lub orientacyjnie wyznaczony okres, po którym następuje ich wykorzystanie lub rozwiązanie; 4) niewłaściwie utworzone rezerwy (co do momentu i/lub kwoty) wypaczają tworzony w sprawozdaniu finansowym obraz jednostki gospodarczej w dwóch okresach sprawozdawczych utworzenia rezerwy oraz jej rozwiązania. Zasadniczym przekrojem systematyki rezerw jest ich podział, z punktu widzenia ujęcia w księgach rachunkowych i ujawniania w sprawozdaniu finansowym, na rezerwy jawne i ciche. W ramach rezerw jawnych, w ich szerokim ujęciu, można wyróżnić (Gierusz, 2005, s. 101): rezerwy sensu stricto (zgodnie z definicjami MSR 37 i Ustawy o rachunkowości), bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów, rezerwy kapitałowe, utrata wartości aktywów trwałych i obrotowych. Rezerwy ciche (ukryte) są wyrazem świadomego zaniżania wartości aktywów lub przychodów bądź celowego przeszacowania kwot zobowiązań i kosztów 2. Znaczenie rezerw dla tworzenia obrazu jednostek gospodarczych w postaci sprawozdania finansowego jest, mimo pogłębiających się procesów harmonizacji i standaryzacji rachunkowości, w poszczególnych krajach różne. Wynika to głównie z odmienności ukształtowanych historycznie systemów finansowych i przyjętych koncepcji rachunkowości. Podejście do rezerw jest jednym z podstawowych kryteriów różniących tradycję anglosaską i kontynentalną, bowiem linię podziału wyznacza w tym przypadku stosunek do koncepcji true and fair view oraz zasady ostrożności (Gierusz, 2005, s ). Ustawa o rachunkowości (art. 3, ust. 1, pkt 21) przyjęła zbieżną z art. 10 MSR 37 definicję rezerw jako zobowiązań o niepewnej kwocie lub terminie wymagalności, a zapisy art. 35 d i art. 37 wskazują na cztery rodzaje obligatoryjnych rezerw 3 : 2 Działania takie są sprzeczne z art. 37 Założeń koncepcyjnych MSR oraz art. 42 IV Dyrektywy UE. 3 W bilansie rezerwy ujawnia się w następujących pozycjach pasywów: B.I.1. Rezerwa z tytułu odroczonego podatku dochodowego, B.I.2. Rezerwa na świadczenia emerytalne i podobne, B.I.3. Pozostałe rezerwy. 139

6 na przyszłe zobowiązania pewne lub o dużym stopniu prawdopodobieństwa, których kwotę można wiarygodnie oszacować, a w szczególności na straty z transakcji gospodarczych w toku, na przyszłe zobowiązania spowodowane restrukturyzacją, na świadczenia emerytalne i podobne obciążenia, na odroczony podatek dochodowy ustalony metodą zobowiązań bilansowych. Należy dodać, że kreowanie rezerw jest uzależnione od spełnienia szeregu warunków oraz wykorzystania przewidzianych parametrów (np. stopa dyskonta) i metod (np. aktuarialnych). Zgodnie z zapisem art. 39 ust. 2 Ustawy o rachunkowości, jednostki dokonują też biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów w wysokości prawdopodobnych zobowiązań przypadających na bieżący okres sprawozdawczy, wynikających w szczególności 4 : ze świadczeń wykonanych na rzecz jednostki przez kontrahentów jednostki, a kwotę zobowiązania można oszacować w sposób wiarygodny, z obowiązku wykonania, związanych z bieżącą działalnością, przyszłych świadczeń wobec nieznanych osób, których kwotę można oszacować, mimo że data powstania zobowiązania nie jest jeszcze znana, w tym z tytułu napraw gwarancyjnych i rękojmi za sprzedane produkty długotrwałego użytku. W literaturze przedmiotu przeprowadza się analizy doświadczeń w zakresie tworzenia i rozwiązywania rezerw, które prowadzą do określonych wniosków (Gierusz, 2005, s ): teoria rachunkowości nie wypracowała do chwili obecnej jednolitego stanowiska w zakresie rezerw; tworzenie rezerw oraz dokonywanie biernych rozliczeń międzyokresowych kosztów świadczy o dominacji zasady ostrożności nad współmiernością; stosunkowo łatwo jest uczynić z nich mechanizm przenoszenia wyniku finansowego z lepszych czasów na gorsze; nawet najbardziej precyzyjne regulacje w zakresie rezerw nie wyeliminują w tym obszarze elementów subiektywnego wyboru (są obszary, gdzie ten margines jest stosunkowo niewielki, np. odroczony podatek dochodowy, ale i obszary wykorzystujące liczne i silne założenia, np. świadczenia emerytalne); z punktu widzenia użytkownika sprawozdania finansowego kluczowe znaczenie mają informacje o polityce rachunkowości przyjętej przez jednostkę w zakresie rezerw; kreowaniu rezerw nie sprzyjają regulacje polskiego prawa podatkowego, generalnie zakazujące ich uznawania za koszty uzyskania przychodu; eksponowanie jednej z nadrzędnych zasad rachunkowości (np. ostrożności), wsparte obowiązującą doktryną i przepisami podatkowymi, może prowadzić do pewnego wypaczenia obrazu jednostki gospodarczej prezentowanego w sprawozdaniu finansowym. 4 W bilansie ujawnia się je w pozycji B.IV.2. Inne rozliczenia międzyokresowe. 140

7 Skutkiem dynamicznych zmian zachodzących w otoczeniu jednostki gospodarczej jest fluktuacja wartości aktywów. Za przyczyny tkwiące u podstaw tego zjawiska wymienia się (Gierusz, 2005, s. 117): szybkie ekonomiczne zużywanie się środków trwałych (np. sprzętu komputerowego) oraz wartości niematerialnych i prawnych (np. oprogramowania), przyśpieszone starzenie się zapasów: towarów (np. moda), materiałów (np. zmiana struktury asortymentowej), wyrobów gotowych (np. nowocześniejsze produkty), rosnące prawdopodobieństwo utraty części należności, dynamiczne zmiany kursów walut. Próbą odpowiedzi rachunkowości na wskazane uwarunkowania jest MSR 36 Utrata wartości aktywów, zapis art. 19 IV Dyrektywy UE oraz stosowne regulacje krajowe (art. 28, ust. 7, art. 35 c ustawy o rachunkowości). Przesłanką oceny przydatności określonego składnika aktywów jest ich istota zdefiniowania jako pewien potencjał przyszłych korzyści ekonomicznych wynikający ze sprawowania nad nimi kontroli. Z utratą wartości mamy zaś do czynienia, gdy potencjał ten ulega zmniejszeniu na skutek jednorazowych i gwałtownych zjawisk, trudnych do przewidzenia. Według MSR 36, pomiar utraty wartości przebiega w kilku etapach (por. Gierusz, 2005, s. 118/119): 1) identyfikacja przesłanek utraty wartości, 2) podjęcie decyzji co do dalszej formy wykorzystania składnika aktywów, 3) ustalenie wartości odzyskiwalnej składnika aktywów, 4) wyznaczenie i rozliczenie kwoty odpisu, 5) monitorowanie okoliczności uzasadniających obniżenie wartości, w celu stwierdzenia ich ustania i ewentualnego odwrócenia odpisu. Sformułowanie art. 19 IV Dyrektywy UE wskazuje, że: Korekty wartości obejmują wszystkie zmiany wartości składników majątku; służą one uwzględnieniu obniżenia wartości, ustalonego według stanu na dzień bilansowy, niezależnie czy jest on ostateczny, czy też nie (IV Dyrektywa UE, 2003). Zapis ogólny Ustawy o rachunkowości (art. 28, ust. 7) stanowi: Trwała utrata wartości zachodzi wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkę składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub w całości przewidywanych korzyści ekonomicznych. Art. 35 c Ustawy o rachunkowości wskazuje zaś na konieczność stosownego odwrócenia zapisu w przypadku ustania tej przyczyny 5. Ustawa nie wskazuje skwantyfikowanego kryterium, według którego można by rozstrzygać o utracie wartości składnika aktywów. Odpis następuje z poziomu wartości księgowej do niższej ceny sprze- 5 Zagadnienie to regulują w stosunku do (w przypadku majątku obrotowego są to odpisy aktualizujące wartość): środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych oraz inwestycji w nieruchomości i w wartości niematerialne i prawne art. 32, ust. 4, środków trwałych w budowie art. 28, ust. 1, pkt 2, pozostałych inwestycji zaliczanych do aktywów trwałych art. 35, ust. 2, należności (art. 35 b). 141

8 daży netto lub przy jej braku do kwoty inaczej ustalonej wartości godziwej. Precyzyjnie wskazano jedynie sumę odpisu w przypadku należności (art. 35 b, ust. 1). Praktyczna realizacja oceny zmian wartości składnika aktywów, a zwłaszcza grupy aktywów tworzących ośrodek generujący przepływy pieniężne, rodzi określone problemy (por. Gierusz, 2005, s. 135/136). Czy w ogóle dokonywać odpisu? Do jakiej wysokości obniżyć wartość? Na jaki moment zaktualizować wartość? Czy odwracać odpis? Analogie rozwiązań w zakresie utraty wartości do tworzenia i rozwiązywania rezerw są oczywiste, a sens ekonomiczny obu przedstawionych kategorii jest identyczny (stąd wynika traktowanie utraty wartości aktywów jako szczególnego przypadku rezerw). 4. Rachunkowość kreatywna Racjonalne gospodarowanie, bezsporny atrybut każdej działalności gospodarczej, musi posiadać odpowiednią bazę informacyjną. System informacyjny spełnia zaś swą rolę, gdy jest dobry jakościowo, wiarygodny. Aktualnie zaś, w świetle ujawniania księgowych malwersacji znanych firm (por. Tarnowski, 2002; Szymborski, 2005), problem wiarygodności stał się tematem dnia. A. Kamela-Sowińska mówi o posiadaniu wiedzy, która upoważnia do przypuszczeń, że będziemy mówili również o polskim Enronie, i to nie jednym. Twierdzi, że zaostrzone sankcje karne za przestępstwa księgowe i stworzone nowe instytucje nadzoru w niektórych krajach nie rozwiążą problemu. Wskazuje na następujące powody kryzysu tej wiarygodności: brak etyki i konflikt lojalności; uczciwości nie można kupić, ale za nieuczciwość można zapłacić; brak zrozumienia, dla którego rachunkowość w ogóle jest tworzona; głównymi adresatami sprawozdań finansowych są właściciele spółek i inwestorzy oraz banki udzielające kredytów, tymczasem często księgowość jest traktowana jako instrument zarządu; brak należytego nadzoru właścicielskiego; do tego dochodzi brak odpowiednio wykwalifikowanych członków rad nadzorczych; niedostosowanie audytu do aktualnej rzeczywistości; opóźnienie i zbyt dużo danych; brak publicznych instytucji nadzoru (Kamela-Sowińska, wywiad 2002; Kamela-Sowińska, 2003). Kluczem do zrozumienia istoty rachunkowości kreatywnej jest to, że pomiar dokonywany w rachunkowości nie jest w pełni obiektywny (Surdykowska, 2003, s. 28). 142

9 Rachunkowość kreatywna może zaś dotyczyć następujących grup zjawisk (Surdykowska, 2003, s. 29): kreatywności, jako naturalnego, zgodnego z prawem, elementu twórczego w wykorzystaniu wyobraźni i wiedzy producenta sprawozdania finansowego w podejmowaniu decyzji co do sposobu liczenia, który najlepiej spełnia wymogi wynikające z dążenia do ujmowania w sprawozdaniu finansowym wiarygodnych informacji, unikania określonych skutków regulacji obowiązujących w rachunkowości poprzez zastosowanie technik, które pozwalają na dokonanie pomiaru zgodnie z interesem producenta informacji, włączenia do sprawozdania finansowego pozycji, które nie były dotychczas przedmiotem regulacji, co łączy się z istotnymi zmianami w praktykach pomiaru w porównaniu ze stosowanymi wcześniej, braku określonych pozycji w sprawozdaniu finansowym, prezentowania niektórych pozycji niezgodnych ze stanem faktycznym, itp. działań, które wiążą się bezpośrednio z oszustwami. Prowadzi to do wniosku, że liczenie kreatywne jest stałą cechą rachunkowości, a czystej rachunkowości normatywnej nie ma. Rachunkowość kreatywna oznacza zaś wykorzystanie tego zakresu wolności przez producentów sprawozdania finansowego, który wynika z braku odpowiednich wzorców, standardów, reguł i procedur, stanowiących podstawę podejmowania decyzji w ramach głównych etapów procesu tworzenia informacji w sprawozdaniu finansowym: uznawania, wyceny, ujawniania i prezentacji. Podobnie jak w przypadku każdego rodzaju wolności, może być ona wykorzystywana: zgodnie z prawem, czyli dążeniem do tworzenia w sprawozdaniu finansowym rzetelnego obrazu potencjału oraz dokonań jednostki gospodarczej, niezgodnie z prawem, czyli do celowego wprowadzenia w błąd użytkowników sprawozdania finansowego (Surdykowska, 2003, s. 30). 5. Wycena w wartości godziwej Przejawem procesu doskonalenia rachunkowości, w istotny sposób charakteryzujące jej rozwój, są m.in. zmiany w jej strukturze. Przedmiotowa (Micherda, 2001) struktura współczesnej rachunkowości coraz wyraźniej zmierza zaś z systemu dwuwymiarowego do trójwymiarowego, co jest dziełem Y. Ijiri (1986) 6. Modyfikacja ta rozszerza i wzbogaca wartość poznawczą rezultatów pomiaru retrospektywnego, a zarazem implikuje rozwój ujęcia prospektywnego. Pomiar ten jest możliwy w ramach rachunku zasobów, który w sferze ewidencji księgowej jest realizowany na kontach bilansowych, służących do ujęcia 6 Odnotować też trzeba pracę doktorską obronioną w 2000 roku w Akademii Ekonomicznej w Krakowie poświęconą tej problematyce, (P. Wójtowicz, 2000). 143

10 poszczególnych składników majątku i kapitałów jednostki gospodarczej, natomiast w sprawozdaniu finansowym ma postać bilansu. Wymiar ten został rozwinięty przez pomiar wyniku finansowego w ramach rachunku strumieni, realizowany w sferze ewidencji księgowej na kontach wynikowych ujmujących strumienie kosztów, przychodów oraz wyników nadzwyczajnych. W sprawozdaniu finansowym rachunek ten ma postać zestawianego w dwóch wariantach rachunku zysków i strat, porównawczego bądź kalkulacyjnego. Współcześnie i ten rachunek wyniku finansowego został analogicznie rozwinięty poprzez propozycję rachunku, który można określić mianem rachunku sił. Przejawia się on w sferze ewidencji księgowej w postaci kont sił ewidencjonujących czynniki przyśpieszające bądź opóźniające proces tworzenia wyniku finansowego. Konta te przyjmują zapisy dotyczące zdarzeń lub rezultaty badań analitycznych w tym zakresie (Micherda, 2002). W sprawozdaniu finansowym siły sprawcze wydaje się eksponować informacja dodatkowa, rachunek przepływów pieniężnych, zestawienie zmian w kapitale własnym. Treść sprawozdania finansowego na tle przedmiotowej struktury współczesnej rachunkowości obrazuje schemat 1. Schemat 1. Sprawozdanie finansowe na tle przedmiotowej struktury współczesnej rachunkowości Wymiar Rachunek Przedmiot Konta I II III zasobów strumieni sił Źródło: opracowanie własne. majątek kapitały koszty przychody wyniki nadzwyczajne czynniki pozytywne i negatywne bilansowe wynikowe sił Sprawozdanie finansowe bilans rachunek zysków i strat informacja dodatkowa rachunek przepływów pieniężnych zestawienie zmian w kapitale własnym Cel pomiar wyniku finansowego Ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki gospodarczej prowadzi do zainteresowania miernikami opartymi na wartości dla właścicieli. Istnieją czynniki, które skłaniają zarządy do działania na rzecz właścicieli, czyli do zwiększenia rynkowej wartości podmiotu. Są to: względnie duży udział członków zarządu w własności podmiotu, powiązanie wynagrodzenia członków zarządu ze stopą rentowności osiąganą przez właścicieli, groźba przejęcia przez inną jednostkę, konkurencja na rynku pracy dla kadry zarządzającej. 144

11 O rachunkowości mówi się, że jest to system pomiaru ekonomicznego. S.J. Grey podjął próbę sklasyfikowania systemów rachunkowości uwzględniając sposoby pomiaru zdarzeń i procesów gospodarczych oraz stopień ich upowszechnienia, wyróżniając systemy rachunkowości dyskretno-konserwatywne oraz optymistyczno-jawne (przejrzyste) (szerzej: Surdykowska, 1999, s ). Obecnie istnieją trzy zasadnicze bloki międzynarodowej rachunkowości: rachunkowość anglosaska (Wielka Brytania, Kanada, Australia, USA, niektóre państwa skandynawskie oraz Holandia), konserwatywny sektor niemieckojęzyczny (Niemcy, Austria, Szwajcaria), grupa krajów śródziemnomorskich wysoko rozwiniętych (Francja, Włochy, Hiszpania, państwa Beneluxu). Rachunkowość anglosaska uwzględnia interes inwestorów, a na wycenę bilansową nie wywierają wpływu rozwiązania podatkowe. Dominuje tu reguła wyższości treści ekonomicznej nad formą prawną. Wyrażą ją zasada wiernego i prawdziwego obrazu ( True and fair view ). Konserwatywny sektor niemieckojęzyczny stosuje system rachunkowości dostarczający informacji o działaniu podmiotu przede wszystkim wierzycielom. Dominuje tu zasada ostrożności, która nakazuje prowadzić wycenę majątku i kapitałów uwzględniając możliwe do przewidzenia ryzyko i straty. Zyski można zaś uznać za powstałe tylko wtedy, gdy zostały one zrealizowane do dnia, na który przypada zamknięcie. Sposób wyceny jest w dużym stopniu skorelowany z rozwiązaniami podatkowymi. Kraje śródziemnomorskie obrały w wycenie bilansowej drogę pośrednią. Stosują zasadę True and fair view w ograniczonym zakresie. Absolutne pierwszeństwo mają przepisy prawa rachunkowości nad zwyczajami. Rozwiązania podatkowe są brane pod uwagę w wycenie bilansowej w ograniczonym zakresie. Sprawozdawczość finansowa jest adresowana do inwestorów. W świetle powyższych uwag można stwierdzić, że polski system rachunkowości wykazuje wiele podobieństw do modelu niemieckiego. Proces globalizacji gospodarki światowej prowadzi coraz wyraźniej nasz system rachunkowości w kierunku stosowania światowych rozwiązań w zakresie wyceny, w tym również ujętych w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości. Charakterystycznym elementem tych rozwiązań jest wycena w wartości godziwej. O skali tej tendencji świadczy wykaz Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR), które przyjmują w swych koncepcjach wyceny wartość godziwą (MSSR, 2004): MSR 12 Podatek dochodowy, MSR 16 Rzeczowy majątek trwały, MSR 17 Leasing, MSR 18 Przychody, MSR 19 Świadczenia pracownicze, MSR 20 Dotacje rządowe oraz ujawnianie informacji na temat pomocy rządowej, MSR 21 Skutki zmian kursów wymiany walut obcych, MSR 32 Instrumenty finansowe: ujawnianie i prezentacja, 145

12 MSR 36 Utrata wartości aktywów, MSR 38 Wartości niematerialne, MSR 39 Instrumenty finansowe ujmowanie i wycena, MSR 40 Nieruchomości inwestycyjne, MSR 41 Rolnictwo. Należy dodać, że MSR 36 Utrata wartości aktywów powołuje w zakresie wyceny wartość użytkową. Wartość godziwa jest to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na drodze przeprowadzonej na warunkach rynkowych transakcji, między zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. Wydaje się, że tak określona podstawa wyceny wskazuje na próbę jej obiektywizacji i urynkowienia, co czyni ją bardziej przydatną dla uczestników rynku kapitałowego (por. Amerykańska Komisja Papierów Wartościowych, 2000). Prowadzi to tym samym do szerokiego zastosowania szacunku w wycenie bilansowej. Podobnymi cechami charakteryzują się wartość użytkowa i wartość ekonomiczna. Wartość użytkowa jest bieżącą, szacunkową wartością przyszłych przepływów środków pieniężnych, których wystąpienia oczekuje się z tytułu dalszego użytkowania składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne. Wydaje się, że nie pozostanie bez wpływu na polskie prawo bilansowe propozycja Komisji Europejskiej nowelizacji dyrektyw Unii Europejskiej dotyczących rachunkowości polegającej na umożliwieniu wyceny w wartości godziwej. Propozycja ta stanowi reakcję na wydarzenia na światowych rynkach oraz tendencje w przyjętych bądź znowelizowanych ostatnio Międzynarodowych Standardach Rachunkowości. Liczy się, że dzięki tym zmianom podmiotom europejskim, pozyskującym kapitał poza Unią, łatwiej będzie spełnić wymogi sprawozdawcze obowiązujące na międzynarodowy rynku kapitałowym, co wyrówna ich szanse w konkurencji na tym rynku (Propozycja wprowadzenia, 2000). W świetle powyższych okoliczności oczywistym wydaje się fakt, że wartość godziwa pojawiła się w znowelizowanej ustawie o rachunkowości. Wprowadzenie wartości godziwej było odpowiedzią na potrzeby informacyjne inwestorów, dla których informacje w zgodzie z zasadami kosztu historycznego oraz ostrożności nie są w pełni użyteczne, co ilustruje rysunek 1. Rysunek 1. Orientacja rachunkowości przy zastosowaniu wartości godziwej odstępstwo realizujące interesy wierzycieli zasada ostrożności ujęcie kapitału i wyniku finansowego podporządkowane rzetelnemu prezentowaniu efektywności działalności koszt historyczny i zasada realizacji odstępstwo realizujące interesy inwestorów wartość godziwa Źródło: Hasik (2005, s. 168). 146

13 Wartość godziwa jest zatem substytutem wartości rynkowej do wyceny pozycji sprawozdawczych wszędzie tam, gdzie nie istnieje rynek aktywny (Hasik, 2005, s. 167/168). Konsekwencją coraz szerszego zastosowania wyceny w wartości godziwej jest konieczność ujawnienia na mocy MSSF kluczowych przyczyn niepewności szacunków wartości źródła znaczącego ryzyka korekt wartości bilansowych w trakcie kolejnego roku obrotowego (por. Hass-Symotiuk, Mućko, 2005). Brak aktualnych cen rynkowych powoduje, że wycenę przeprowadza się na podstawie modeli, np. model zdyskontowanych przepływów pieniężnych. Poziom parametrów stosowanych w tych modelach może być przedmiotem subiektywnej opinii zarządu. Mogą one również zależeć od zmiennych warunków rynkowych. Właściwe wykorzystanie informacji sprawozdawczej wymaga od użytkowników sprawozdań finansowych stosownej wiedzy w tym zakresie. Sytuacje, w których jednostka gospodarcza ujawnia założenia oraz inne zmienne wpływające na wycenę, prezentuje tabela 2. Tabela 2. Przykłady obowiązkowych ujawnień kluczowych założeń i innych zmiennych determinujących wycenę zasobów w sprawozdaniach finansowych sporządzonych zgodnie z MSSF Lp. Przedmiot wyceny Treść informacji 1. Rezerwy Główne założenia dotyczące przyszłych zdarzeń mających wpływ na wykazanie w bilansie rezerwy, świadczące o istotnych niepewności kwot i terminu wystąpienia przyszłych wpływów korzyści ekonomicznych (MSR 37, art. 85 b, t. II, s. 331) 2. Rzeczowe aktywa trwałe Przyjęte metody i istotne założenia przy szacowaniu wartości godziwych rzeczowych aktywów trwałych wycenianych w wartościach przeszacowanych (MSR 16, art. 77 c, t. I, s. 1027) 3. Nieruchomości inwestycyjne Metody i istotne założenia przyjęte przy ustalaniu wartości godziwej nieruchomości inwestycyjnej. Informację o tym, czy ustalając wartość godziwą uzyskano dowody pochodzące z rynku, czy też w większym zakresie oparto się na innych czynnikach, które również należy ujawnić (MSR 40, art. 75 d, t. II, s. 825) 4. Instrumenty finansowe Przyjęte założenia w odniesieniu do oczekiwanych przez jednostkę terminów przeszacowania lub wykupu instrumentów finansowych narażonych na ryzyko stopy procentowej (MSR 32, art. 70, t. I, s. 1455) 5. Instrumenty finansowe Metody i istotne założenia ustalania wartości godziwej aktywów finansowych i zobowiązań finansowych, przyjęte dla każdej znaczącej klasy aktywów finansowych i zobowiązań finansowych (MSR 32, art. 92 a, t. I, s. 1462) 147

14 c.d. tabeli 2. Lp. Przedmiot wyceny Treść informacji 6. Połączenie jednostek gospodarczych Najważniejsze założenia wykorzystane do ustalenia wartości godziwej instrumentów kapitałowych, które przypisano do kosztu połączenia, jeżeli nie istnieje opublikowana cena tych instrumentów na dzień wymiany (MSR 3, art. 67 d, t. I, s. 362/363) 7. Utrata wartości aktywów Założenia przyjęte w celu ustalenia wartości odzyskiwalnej ośrodka wypracowującego środki pieniężne, na którego wartość wpływa znacząco wartość firmy lub inna wartość niematerialna o określonym czasie użytkowania, przypisana do tego ośrodka (MSR 36, art. 134 i 135, t. II, s ) 8. Wartości niematerialne Metoda i znaczące założenia stosowane w celu oszacowania wartości godziwej wartości niematerialnych wykazywanych w wartościach przeszacowanych (MSR 38, art. 124 c, t. II, s. 386) Źródło: Hass-Symotiuk M., Mućko P. (2005 s. 178/179). 6. W kierunku wartości ekonomicznej Podstawą gospodarowania w warunkach rynkowych jest proces pomnażania kapitału przejawiający się w uzyskiwaniu przez jednostki gospodarcze korzystnych wyników finansowych. Wyniki te, rozpatrywane w ewolucji, sprowadzają się do: osiągania zysków, utrzymania płynności finansowej, maksymalizacji wartości rynkowej jednostki gospodarczej, co jest równoznaczne z maksymalizacją bogactwa właścicieli. Słusznie przyjmuje się, że skuteczność procesów zarządzania jest uwarunkowana jasnym sformułowaniem celów, które chce osiągnąć jednostka gospodarcza. Należy też zgodzić się z tezą, że: Współczesna teoria przedsiębiorstwa stoi na stanowisku, że celem wszystkich decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie jest maksymalizacja jego wartości rynkowej. Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa prowadzi do zwiększenia stanu posiadania jego właścicieli (Czekaj, Dresler, 1995, s. 12). Nie wyklucza to, oczywiście, istnienia wielu celów cząstkowych. Rozpatrując cele jednostek gospodarczych w ich ewolucji nie można pominąć tezy, że współczesny rozwój gospodarczy zależy od wiedzy i jej wykorzystania. Konieczność rzetelnego rozrachunku z otoczeniem przez jednostki gospodarcze wymaga zatem informacji o wszystkich elementach wpływających na jej wartość. W przyszłości jednostki gospodarcze przynoszące zyski będą w dużym stopniu 148

15 oparte na wiedzy i umiejętnościach pracowników. Wiedza i informacja wpływają obecnie na wzrost zysków, w przeciwieństwie do zmniejszania się zysków typowych dla tradycyjnych branż. Problemem staje się, zatem pomiar tych wartości niewymiernych. Docelowe ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki prowadzi do coraz powszechniejszego przekonania, że wynik finansowy oraz wyprowadzone na jego podstawie wskaźniki rentowności nie odzwierciedlają jednak w wystarczająco dokładny sposób efektywności gospodarowania jednostki gospodarczej i nie stanowią dostatecznie dokładnej miary do wyceny wartości podmiotu. Powodem jest fakt, że wartość zysku jest wielkością księgową, obliczaną zgodnie z zasadami rachunkowości. W zależności od przyjętego i dopuszczonego przepisami prawa sposobu wyceny aktywów i pasywów oraz metody rozliczania kosztów zysk może osiągać różne wartości za ten sam czas w tej samej jednostce gospodarczej (por. Waśniewski, Skoczylas, 1998). Podstawowymi wadami zysku jako miary wartości jednostki gospodarczej są (Rappaport, 1995, podano za: Waśniewski, Skoczylas, 1998): możliwość korzystania z alternatywnych metod wyceny, co w zasadniczy sposób wpływa na wielkość wyniku finansowego, nieuwzględnianie ryzyka, pomijanie nakładów inwestycyjnych, nieuwzględnianie polityki wypłaty dywidendy, nieuwzględnianie zmiany wartości pieniądza w czasie. Przekonanie, że wzrost zysku nie powoduje automatycznie wzrostu wartości jednostki gospodarczej, szczególnie przy inflacji, zwiększa popularność miar względnych, tj. rentowności zainwestowanego kapitału (ROI) czy też rentowności kapitału własnego (ROE). Oba te wskaźniki oblicza się jednak na podstawie wielkości księgowych, dlatego mogą one wykazywać wszystkie wyliczone wyżej mankamenty kwoty zysku. W świetle powyższego, powszechnie znane i akceptowane wskaźniki nie są właściwe do oceny działania, którego celem jest wzrost wartości jednostki gospodarczej. Przedstawione powyżej trudności w wykorzystaniu zysku do oceny wartości jednostki gospodarczej uzasadniają pogląd, że należałoby zwrócić większą uwagę na wartość nadwyżki pieniężnej. Wielkość ta ma dużo bardziej obiektywny charakter niż wartość zysku, gdyż przy jej wyliczaniu istnieją dużo mniejsze moż1iwości manipulacji niż przy wyliczaniu wyniku finansowego. W strukturze nadwyżki pieniężnej tkwi nie tylko dochód wytworzony przez zainwestowany kapitał (zysk netto, rezerwy), ale tez dochód stanowiący zwrot części zainwestowanego kapitału (amortyzacja) (por. Brigham, 1996, s ). Dlatego uważa się, że nadwyżka pieniężna jest lepszą miarą efektywności gospodarowania podmiotu niż księgowa wartość zysku 7. Porównuje się tę sytuację do funkcjonowania żywego organizmu, pisząc: Zysk w tym wypadku jest odpowiednikiem pożywienia, a wypłacalność powietrza, bez którego organizm nie może istnieć 7 W Wielkiej Brytanii wśród podmiotów, które upadają, 75 80% jest zyskownych w momencie bankructwa (por. Davies, 1993, s. 135). 149

16 ani chwili (Kiziukiewicz, 1995, s. 5). Za tą tezą przemawia m.in. powołanie kolejnego sprawozdania finansowego o przepływach pieniężnych (cash flow). Stwarza to nowe źródła interesującej oceny sytuacji finansowej jednostki gospodarczej. Istotę różnicy między zyskiem i nadwyżka pieniężną obrazuje schemat 2. Schemat 2. Zysk a środki pieniężne Zysk Środki pieniężne Przychody Koszty Wpływy Wydatki Moment wystąpienia Strumienie finansowe Moment realizacji Według zasady memoriałowej Według zasady kasowej Należności Zobowiązania Środki pieniężne Źródło: Kiziukiewicz T. (1995, s. 6). Ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki prowadzi do zainteresowania miernikami opartymi na wartości kreowanej. U podstaw tych koncepcji leży przekonanie, że ocena rezultatów działalności gospodarczej powinna być oparta nie na miernikach zysku księgowego, lecz zysku ekonomicznego. Koncepcja rachunku zysków była od dawna przedmiotem zainteresowania ekonomistów. A. Smith określił wynik jako przyrost bogactwa, dziś powiedzielibyśmy przyrost kapitału (por. Dobija, 1997, s. 343). Pojęcie zysku ekonomicznego pochodzi z XIX w., kiedy to A. Marshall stwierdził: to co pozostaje z zysków (właściciela lub menedżera) po odjęciu odsetek od kapitału według obowiązującej stopy procentowej, możemy nazwać zyskiem z przedsięwzięcia lub z tytułu sprawowania zarządu (Copeland, i in. 1997, s. 135). Jednoznacznie charakteryzuje tę kategorię stwierdzenie: Stosowany w obowiązujących obecnie systemach rachunkowości model rachunku okresowego zysku nie uwzględnia ekonomicznej kategorii opportunity cost, przedstawiającej odsetki od kapitału własnego, którą uwzględnia się w ekonomicznej koncepcji zysku. Nie istnieje tego rodzaju kategoria kosztów, mimo że panuje zgodna opinia, iż nie ma niczego za darmo (Dobija, 1997, s. 343). Zysk ekonomiczny mierzy więc wartość ekonomiczną, którą jednostka gospodarcza wytworzyła w danym okresie. 150

17 Ekonomiczna wartość dodana została wprowadzona przez firmę konsultingową Stern Steward & Co. z Nowego Yorku jako narzędzie wspomagające korporacje w maksymalizacji wartości zainwestowanej przez akcjonariuszy. Ekonomiczna wartość dodana, zdaniem jej twórców, jest miarą uwzględniającą wszystkie elementy wpływające na zwiększenie lub zmniejszenie wartości jednostki gospodarczej. Ekonomiczna wartość dodana jest różnicą między wartością sprzedaży netto i sumą kosztów operacyjnych, podatków oraz kapitału zaangażowanego w daną działalność: EVA = S KO T K, gdzie: EVA ekonomiczna wartość dodana, S sprzedaż, KO koszty operacyjne, T podatki, K kapitał zaangażowany (obliczony jako iloczyn średnioważonego kosztu kapitału i kapitału zainwestowanego w daną działalność). Bogactwo akcjonariuszy jest maksymalizowane przez zwiększenie różnicy między wartością rynkową firmy a wartością kapitału zainwestowanego przez jej właścicieli. Jest to rynkowa wartość dodana (MVA), różnica między kwotą środków, jaką w danym momencie mogliby uzyskać akcjonariusze sprzedając swoje akcje spółki, a sumą środków zainwestowaną dotychczas przez nich w tę spółkę. Mierniki opatrzone akronimami EVA i MVA 8, pozwalające określić, w jakim stopniu zarządy spółek realizują interes akcjonariuszy, są miernikami koncepcji zarządzania przez wartość (VBM) 9, opartej na wartości dla akcjonariuszy (Szczygielski, 2000; por. też: Cwynar, Cwynar, 2000; Duliniec, 1998, s ). Według A. Rappaporta (Rappaport, 1999) istnieją cztery czynniki, które skłaniają zarząd do działania na rzecz akcjonariuszy, czyli do zwiększenia rynkowej wartości spółki. Są to: względnie duży udział członków zarządu w własności spółki, powiązanie wynagrodzenia członków zarządu ze stopą zwrotu osiąganą przez akcjonariuszy, groźba przejęcia przez inne przedsiębiorstwa, konkurencja na rynku pracy dla kadry zarządzającej. Koncepcja powiększania wartości spółki pod kątem zwiększenia korzyści akcjonariuszy staje się coraz bardziej popularna. W pewnym stopniu jest to następstwem instytucjonalizacji rynku kapitałowego, tzn. w coraz większym stopniu głównym inwestorem-akcjonariuszem stają się duże instytucje finansowe, które żądają wzrostu wartości spółek, w które inwestują. Instytucjonalni akcjonariusze dysponujący dużymi pakietami akcji oraz profesjonalną kadrą są w stanie wywie- 8 EVA (Economic Value Added), MVA (Market Value Added). 9 VBM (Value Based Management). 151

18 rać naciski na zarządy spółek w celu ukierunkowania zarządzania na zwiększenie wartości tychże spółek (Szczygielski, 2000). Interesujące podstawy teoretyczne koncepcji ekonomicznej wartości dodanej przesądzają o szerokim jej wykorzystaniu w praktyce gospodarczej (por. Długajczyk, 2006, s. 122). Wachlarz potencjalnych kierunków wykorzystania tej koncepcji jest szeroki; zarówno w systemach wynagradzania i motywowania pracowników, jak i przy wycenie przedsiębiorstw. Ekonomiczna wartość dodana jako miernik absolutny wyrażający efekt finansowy działalności podmiotu wpisuje się w sposób naturalny w zakres analizy finansowej, uzupełniając powszechnie stosowaną w tej analizie metodykę badania efektywności. Kalkulacja ekonomicznej wartości dodanej wymaga uwzględnienia szeregu korekt do danych sprawozdawczych, co prowadzi do wniosku, że uzyskane wyniki odzwierciedlają w większym stopniu osiągnięte rezultaty z punktu widzenia rzeczywistego dochodu osiągniętego przez właścicieli. Stąd też wynika wykorzystanie ekonomicznej wartości dodanej do sporządzania różnorodnych zestawień i rankingów firm, z punktu widzenia tworzenia nowej wartości dla akcjonariuszy 10. Ekonomiczna wartość dodana jest też stosowana przy tworzeniu systemów motywacyjnych i wynagradzania pracowników. Dotyczy to przede wszystkim kierowników wyższego i średniego szczebla zarządzania, gdyż właśnie ta grupa pracowników swymi działaniami może w największym stopniu wpływać na wysokość komponentów ekonomicznej wartości dodanej 11. Powoduje to, że cele działalności kierownictwa, tworzenie nowej wartości dla akcjonariuszy, są tożsame z celami właścicieli. Nie występuje wówczas konflikt między wysokim wynagrodzeniem zarządu a interesem właścicieli (por. Cwynar, 2000). Ekonomiczna wartość dodana jest wykorzystywana również do wyceny przedsiębiorstw. Metodyka ta należy do grupy metod dochodowych i pozwala ustalić źródła wartości firmy w okresie projekcji, tzn. czy będzie ona kreowana przez maksymalizację stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału, bądź też minimalizacje kosztów finansowania prowadzonej działalności. Wynik poprawnie sporządzonej za pomocą tej koncepcji wyceny powinien być zbliżony do wyceny na podstawie zdyskontowanych przepływów pieniężnych (por. Długajczyk, 2006, s. 125). Wielu menedżerów uważa koncepcję ekonomicznej wartości dodanej za nową teorię, która będzie stanowić doskonałe panaceum na wszelkie bolączki zarządzanych przez nich przedsiębiorstw. W literaturze zaś coraz częściej pojawiają się wypowiedzi krytykujące tę koncepcję. Podstawowym problemem jest wybór optymalnej liczby i charakteru korekt (Długajczyk, 2006, s. 127/128). Mierniki opatrzone akronimami EVA i MVA 12, pozwalające określić, w jakim stopniu zarządy spółek realizują interes akcjonariuszy, są miernikami koncepcji 10 Od 2004 r. taki ranking jest publikowany przez dziennik Rzeczpospolita. 11 Koncepcja może być stosowana od najwyższych szczebli kierownictwa, aż po szeregowych pracowników, chociaż trzeba brać pod uwagę stosunkowo wysoki poziom komplikacji w sferze realizacji koncepcji. 12 EVA (Economic Value Added), MVA (Market Value Added). 152

19 zarządzania przez wartość (VBM) 13, opartej na wartości dla akcjonariuszy (Cwynar, Cwynar, 2002). Koncepcja szczegółowego pomiaru mierników EVA i MVA jest oparta na postrzeganiu podmiotu gospodarczego w sposób, w jaki to czyni rynek papierów wartościowych. Jest to skoncentrowanie się bardziej na wartości niż na zyskowności tego podmiotu. Podstawowymi elementami obliczeniowymi ekonomicznej wartości dodanej są 14 : zysk operacyjny po opodatkowaniu, wartość zaangażowanego kapitału i wiążący się z tą wartością odpowiedni koszt kapitału. Tak więc: EVA = NOPAT CC lub EVA = NOPAT C WACC gdzie dodatkowo: NOPAT zysk operacyjny po opodatkowaniu, CC koszty kapitału, C zaangażowany kapitał, WACC średni ważony koszt kapitału 15. Jeżeli stopę zwrotu (ROR) określi się jako: to: ROR = NOPAT/C EVA = (ROR WACC (w %)) C Wielkości zysku operacyjnego po opodatkowaniu i zaangażowanego kapitału nie wynikają bezpośrednio ze sporządzanych sprawozdań finansowych. Opierają się na wartościach ekonomicznych. Aby móc przedstawić wielkość zysku operacyjnego po opodatkowaniu i zaangażowanego kapitału według ich przybliżonej wartości ekonomicznej, koncepcja wykorzystuje system rezerw równoważnych kapitałowi własnemu. Oznacza to wprowadzenie korekt przekształcających księgową wartość w ekonomiczna wartość księgową tak, aby można było ustalić wartość wszystkich środków pieniężnych rzeczywiście zainwestowanych przez właścicieli i tym samym lepiej odzwierciedlić wartość, od której inwestorzy oczekują odpowiedniej stopy zwrotu. Podobnie odpowiednio skorygowane przychody i koszty tworzą zysk operacyjny po opodatkowaniu, czyniąc go bardziej realistyczną miarą rzeczywistego zysku gotówkowego, otrzymanego z działalności prowadzonej przez jednostkę gospodarczą 16. Korekty te polegają 13 VBM (Value Based Management). 14 Rachunek ten prezentuje: B. Sumek-Brandys, (2000). 15 WACC = koszt kapitału własnego (w %) udział kapitału własnego w ogólnej sumie kapitału + koszt kapitału obcego (w %) udział kapitału obcego w ogólnej sumie kapitału (1 stopa podatku dochodowego). 16 Sumek-Brandys, op. cit. Autor koncepcji, S. Stewart, zdefiniował 164 potencjalne rachunkowe korekty, by uzyskać rzeczywiste odzwierciedlenie wyników osiąganych z prowadzonej działalności. 153

20 na dodawaniu równoważnych kapitałowi własnemu rezerw do kapitału i odniesieniu okresowych zmian w tych rezerwach do zysku operacyjnego po opodatkowaniu. Najwięcej miejsca w literaturze dotyczącej omawianej koncepcji poświęca się trzem składowym ekwiwalentów kapitału własnego: rezerwie LIFO, rezerwie na odłożony podatek dochodowy, nakładom na działalność badawczo-rozwojową 17. W badaniach dotyczących wykorzystania ekonomicznej wartości dodanej do wyceny przedsiębiorstw (por. Długajczyk, 2006, s. 184 i dalsze) przyjęto zaś założenie, że dane księgowe (zainwestowany kapitał oraz wynik na działalności operacyjnej) koryguje się o 18 : rezerwy na podatek odroczony, nakłady na prace badawczo-rozwojowe, wydatki na promocję i reklamę, wydatki na szkolenia personelu. Proces szacowania wartości na podstawie koncepcji ekonomicznej wartości dodanej ocenia się jako pracochłonny i wymagający dokładnych informacji na temat wycenianego podmiotu, uzależniony w znacznym stopniu od doświadczenia i wiedzy osoby przeprowadzającej wycenę, a także od jej obiektywizmu. Tak więc: EVA = skorygowany zysk operacyjny po opodatkowaniu WACC skorygowany kapitał zainwestowany. Ekonomiczną wartość dodaną można zwiększyć w danym okresie poprzez: wycofanie kapitału z działalności, dla której stopa zwrotu jest mniejsza niż koszt kapitału, inwestowanie nowego kapitału w przedsięwzięcia, dla których różnica między stopą zwrotu a kosztem kapitału jest dodatnia, czyli w projekty, dla których teraźniejsza wartość netto jest większa od 0 (NPV > 0) lub wewnętrzna stopa zwrotu (IRR) jest większa niż koszt kapitału (w %), bardziej efektywne wykorzystanie posiadanego potencjału i tym samym zwiększenie różnicy między stopą zwrotu a kosztem kapitału 19. Dla podmiotów notowanych na giełdzie ustala się w tej koncepcji rynkową wartość dodaną (MVA) jako różnicę między rynkową wartością spółki a wartością zainwestowanego w nią kapitału. Zainwestowany kapitał jest ustalany jako skorygowana księgowa wartość kapitału własnego i zobowiązań, od których jest płacone oprocentowanie. Tak więc: MVA = bieżąca rynkowa wartość spółki skorygowany kapitał zainwestowany. 17 Omawia je artykuł W. Cwynara i A. Cwynara (2000), Rachunkowość, op. cit. 18 Korekty te dotyczą badań spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie; w przypadku badania spółek niepublicznych ich zakres ograniczono zaś do trzech ostatnich. 19 Jest to zgodne z tzw. rachunkiem dźwigni. 154