DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH

Transkrypt

1 DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH TONDO CERAMICZNE Z PRZEDSTAWIENIEM MADONNY Z DZIECIĄTKIEM pocz. XX w., autor nieznany Obiekt należy do wyposażenia Archikatedry Warszawskiej p.w. Św. Jana Chrzciciel Autor prac konserwatorskich i restauratorskich Firma Base&Direct Agnieszka Waszkiewicz Autor dokumentacji Firma Base&Direct Agnieszka Waszkiewicz Warszawa maj 2015 DZIEŁO KONSERWATORSKIE I DOKUMENTACJA CHRONIONE PRAWEM AUTORSKIM 1

2 SPIS TREŚCI DOKUMENTACJI PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH 1.0. KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKU I DOKUMENTACJI ZAGADNIENIA HISTORYCZNE OPIS OBIEKTU TECHNIKA I TECHNOLOGIA ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW PIERWOTNYCH I WTÓRNYCH TECHNIKA ORYGINAŁU I ANALIZA SPOSOBU WYKONANIA TECHNIKA WARSTW I ELEMENTÓW WTÓRNYCH STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ CEL ORAZ ZAŁOŻENIA KONSERWACJI I RESTAURACJI PROJEKT KONSERWATORSKI PROGRAM PRAC PRZEBIEG KONSERWACJI I RESTAURACJI ZALECENIA DLA UŻYTKOWNIKA PROGRAM OPIEKI PROFILAKTYCZNEJ... 7 FOTOGRAFIE... 8 BADANIA SPECJALISTYCZNE

3 1.0. KARTA IDENTYFIKACYJNA ZABYTKU I DOKUMENTACJI NR REJESTRU ZABYTKÓW NR INW. ZBIORU NR INW. PRACOWNI KONS DANE PRZED ROZPOCZĘCIEM PRAC RODZAJ tondo ceramiczne, szkliwione, bez angoby TEMAT Madonna z Dzieciątkiem w asyście dwóch uskrzydlonych główek aniołków w ujęciu dekoracyjnej ramy z ornamentem roślinnym. AUTOR, WARSZTAT nie znane SYGNATURA nie sygnowane INSKRYPCJE brak inskrypcji DATOWANIE prawdopodobnie po 1920r. POCHODZENIE brak danych MIEJSCE PRZECHOWYWANIA kościół archikatedralny p.w. św. Jana Chrzciciela w Warszawie WŁAŚCICIEL / UŻYTKOWNIK Parafia p.w. Św. Jana Chrzciciela w Warszawie WYMIARY średnica ok.67 cm, grubość ok. 10cm TECHNIKA ceramika szkliwiona wielobarwnym szkliwem ołowiowym w technice podszkliwnej, nieangobowana WCZEŚNIEJSZE KONSERWACJE (LUB RENOWACJE): TAK NIE brak danych WCZEŚNIEJSZE DOKUMENTACJE: TAK NIE brak danych 1.2. ZMIANA DANYCH PO ZAKOŃCZENIU PRAC Dane pozostają bez zmian 1.3. DANE O REALIZACJI KONSERWATORSKIEJ INWESTOR I ŹRÓDŁA FINANSOWANIA Parafia p.w. Św. Jana Chrzciciela w Warszawie; prace współfinansowane ze środków unijnych w ramach Projektu Skarbiec Dziedzictwa Kultury Bazylika Archikatedralna i Muzeum Archidiecezji Warszawskiej ZLECENIODAWCA Korporacja Budowlana DORACO Spółka z o.o.,opacka 12, Gdańsk WYKONAWCA PRAC Base & Direct, ul. Canaletta 4, Warszawa RODZAJE BADAŃ ORAZ ICH WYKONAWCY mgr Adam Cupa, UMK Toruń. badania spektrograficzne XRF opracowań malarskich próbek na spektrometrze rentgenowskim PW4025 wykonanie naszlifów przekrojów poprzecznych próbek wykonanie fotografii barwnych przekrojów poprzecznych próbek analizy mikrochemiczne próbek analizy wykonane na mikroskopie elektronowym z mikroanalizatorem rentgenowskim SEM -EDS INSPEKTORZY NADZORU, RZECZOZNAWCY I KONSULTANCI mgr Wanda Zawistowska, konsultacje: mgr Maria Rudy, UMK Toruń ZABIEGI W KOLEJNOŚCI WYKONANIA Demontaż obiektu i przewiezienie do pracowni; pobranie próbek do badań laboratoryjnych, wykonanie dokumentacji fotograficznej i opisowej obiektu przed konserwacją, wstępne czyszczenie powierzchni tonda, podklejenie spękań i łusek szkliwa, oczyszczenie powierzchni lica szkliwionego i odwrocia tonda, usunięcie wtórnych uzupełnień, uzupełnienie ubytków zaprawą na bazie spoiwa mineralnego, pokrycie uzupełnień akrylowo-gipsowym gruntem, impregnacja uzupełnień, wykonanie imitacji barwnego szkliwa, pokrycie werniksami w celu uzyskania odpowiedniego stopnia połysku imitującego oryginalne powierzchnie szkliwione, wykonanie powykonawczej dokumentacji konserwatorskiej. CZAS TRWANIA PRAC styczeń-maj DANE O DOKUMENTACJI LICZBA 7 STRON TEKSTU 13 FOTOGRAFII AUTOR DOKUMENTACJI Firma Base&Direct Agnieszka Waszkiewicz DATA I MIEJSCE WYKONANIA maj 2015 Warszawa MIEJSCE PRZECHOWYWANIA 1. egz. archiwum autora dokumentacji 2. egz. Parafia p.w. św. Jana chrciciela w Warszawie 2. egz. Archiwum Stołecznego konserwatora Zabytków 3

4 2.0. ZAGADNIENIA HISTORYCZNE Historia obiektu nie jest znana, wiadomo jedynie, że zostało ofiarowane do świątyni po II wojnie światowej OPIS OBIEKTU Ceramiczne tondo z przedstawieniem młodzieńczej Madonny z Dzieciątkiem w towarzystwie dwóch uskrzydlonych główek aniołków. Scena ujęta w płaskorzeźbioną bordiurę z dekoracją roślinną. Bogata kompozycja ramy utworzona została z liści o różnym odcieniu zieleni, kwiatów o białawych płatkach, ogórków, owoców figowych, kiści winogron, owoców pigwy i maku oraz szyszek. W centralnej części tonda postać Madonny w ujęciu do pasa, zwrócona w prawą stronę, ku dziecku, prawą ręką obejmuje i podtrzymuje stojącego nagiego chłopca z tyłu, lewą podtrzymuje dziecko z przodu dotykając jego brzuszka. W prawej dłoni chłopca - maleńki kwiatek; lewą dłonią dotyka dłoni matki. Głowy wszystkich postaci w aureolach, Postacie szkliwione na biało, tło za postaciami błękitne; dekoracja roślinna w zwyczajowo przypisanych im barwach. Tondo swym charakterem nawiązuje do rozwiązań formalnych tond pochodzących z florenckiego warsztatu Andrei i Luca della Robbia. W wyniku przeprowadzonych badań laboratoryjnych mających na celu próbę datowania obiektu ustalono, że w skład szkliw pokrywających czerep tonda zastosowano szkliwa, w których obecne są związki chromu i tytanu. Związki te są kluczowe dla próby datowania obiektu. Pierwszy z nich - chrom (w postaci tlenku chromu) stosowany do uzyskiwania zielonej barwy szkliwa zidentyfikowany został w próbce nr 1. Jako, że chrom został odkryty przez Vaquelina dopiero w 1797r. a w ogólnym użyciu występuje od 1862 roku, obecność chromu w szkliwie przesuwa powstanie tonda najwcześniej na II połowę XIXw. Tytan (stosowany w postaci tlenku TiO 2 ) zidentyfikowany został w próbkach nr 2 i 5. Tlenek tytanu dodaje się do szkliw w celu zmętnienia go na żółto. Biel tytanowa odkryta została w Norwegii i USA w 1908r., dostępna na rynku dopiero od 1920 roku. Występowanie tytanu w szkliwie przesuwa powstanie tonda najwcześniej na rok TECHNIKA I TECHNOLOGIA 4.1. ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW PIERWOTNYCH I WTÓRNYCH (z podaniem metod ich identyfikacji) PIERWOTNE (technikę ustalono na podstawie oględzin i badań laboratoryjnych): czerep ceramiczny, nieangobowany, szkliwiony wielobarwnym szkliwem ołowiowym WTÓRNE: Gips barwiony w masie, polichromowany. Gips ceramiczny Farby Gesso Werniks Primal AC TECHNIKA ORYGINAŁU I ANALIZA SPOSOBU WYKONANIA Czerep ceramiczny wykonany najprawdopodobniej poprzez wyciskanie gliny w uprzednio przygotowanej formie. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań ustalono, że nieangobowany czerep tonda jest zdobiony w technice podszkliwnej. 4

5 Zdobienie podszkliwne wyrobów ceramicznych jest to nanoszenie dekoracji na czerep surowy lub biskwitowy i utrwalenie ich przez pokrycie szkliwem oraz wypalenie razem z nim. Bardzo słaba adhezja szkliwa do czerepu obserwowana w postaci złuszczania się na przeważającej powierzchni tonda świadczyć może o tym, że szkliwo naniesione zostało po wstępnym wypaleniu wyrobu. Ustalono również, iż czerep ceramiczny zawiera substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu. Na czerepie w obrębie przebadanych próbek występuje szkliwo ołowiowe tlenki krzemu SiO 2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO 2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K 2 O, sodu Na 2 O, wapnia CaO i glinu Al 2 O 3 (najprawdopodobniej w kaolinie). Kolejną warstwą jest szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO 2 i ołowiu PbO, czarnooliwkowe delikatnie mętne z niewielkim dodatkiem tlenku cyny SnO 2 barwione w kolejnych próbkach: - związkami kobaltu (najprawdopodobniej - barwa niebieska) - związkami żelaza ( barwa czerwonobrązowa) - tlenki tytanu ( odcienie żółcieni) - związkami kobaltu ( odcienie czarnozielone) - tlenki chromu (odcienie zieleni) Stwierdzono również obecność tlenku potasu K 2 O, sodu Na 2 O, wapnia CaO i glinu Al 2 O 3 (najprawdopodobniej w kaolinie). Wierzchnią warstwą jest najprawdopodobniej szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO 2 i ołowiu PbO, przejrzyste bezbarwne. Obiekt sprawia wrażenie pewnej nieudolności warsztatowej twórcy ceramika. O ile pod względem rzeźbiarskim dzieło reprezentuje wysoki poziom artystyczny to pod względem technologicznym widoczne są liczne wady wyrobu ceramicznego. Począwszy od bardzo złej adhezji szkliwa do podłoża ceramicznego, poprzez wady samego szkliwa: liczne pęcherzyki powietrza, spękania, 4.3. TECHNIKA WARSTW I ELEMENTÓW WTÓRNYCH Wtórnie wykonane uzupełnienia szkliwa: podłoże gipsowe malowane 5.0. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ Przed podjęciem prac konserwatorskich płaskorzeźba eksponowana była ścianie korytarza sąsiadującego z zakrystią biskupią. Płaskorzeźba zagłębiona była w ścianie na ok. 10 cm. Tondo zabezpieczone było dwoma żelaznymi, kutymi hakami (wbitymi w ścianę od góry i dołu tonda). Analiza stanu zachowania obiektu przeprowadzona w pracowni wymusiła dokonanie korekt do pierwotnego Projektu Prac Konserwatorskich. W wyniku dokładnych oględziny lica tonda ustalono, że obiekt był wcześniej odnawiany. Licznie występujące klejenia dowodzą, że tondo było rozbite na wiele kawałków: obramienie z dekoracja roślinną zostało obłamane i pękło na kilka części. Środek kompozycji z postaciami również uległ rozbiciu na kilka kawałków. Tondo zostało sklejone, ubytki uzupełnione gipsem powierzchniowo patynowanym; odwrocie obiektu zabezpiecza warstwa gipsu barwionego w masie powierzchniowo patynowanego, jego powierzchnia z grubsza tylko została wyrównana. Widoczne także wtórne uzupełnienia ubytków szkliwa oraz retusze szkliwa wykonane w warstwie malarskiej. Cała powierzchnia szkliwona pokryta gęstą siatką spękań; adhezja szkliwa do ceramicznego podłoża na całej powierzchni tonda bardzo słaba. Widoczne ubytki szkliwa odsłaniające ceramiczny czerep. Większy ubytek formy rzeźbiarskiej widoczny w obrębie bordiury, w obrębie dekoracji w postaci jońskiego kimationu a także brak fragmentu ornamentu roślinnego; licznie wykruszenia i obtłuczenia szkliwa na postaciach Marii i Dzieciątka oraz obrzeżach tonda. 5

6 6.0. CEL ORAZ ZAŁOŻENIA KONSERWACJI I RESTAURACJI PROJEKT KONSERWATORSKI Celem planowanych prac jest powstrzymanie procesów korozyjnych, wzmocnienie odspajającego się szkliwa oraz przywrócenie obiektowi pierwotnych wartości estetycznych. W tym celu obiekt zostanie oczyszczony z nawarstwień i rażących pod względem estetycznym wtórnych uzupełnień. Odspojone fragmenty szkliwa zostaną podklejone; ubytki czerepu uzupełnione; wykonany zostanie retusz kolorystyczny szkliwa a następnie imitacja szkliwienia w warstwie powierzchniowej. Mimo, iż klejenie wykonane w czasie poprzednich renowacji nie wszędzie jest wykonane precyzyjnie nie przewiduje się jego rozklejania i ponownego klejenia poszczególnych fragmentów tonda. Zakłada się również pozostawienie uzupełnień odwrocia czerepu stabilizującego połączenia klejowe pęknięć. Po zakończeniu prac konserwatorskich obiekt należy eksponować w innej, niż pierwotna, lokalizacji PROGRAM PRAC Demontaż obiektu i przewiezienie do pracowni; pobranie próbek do badań laboratoryjnych. Wykonanie dokumentacji fotograficznej i opisowej obiektu przed konserwacją. Oczyszczenie powierzchni tonda z luźnych nawarstwień. Podklejenie spękań i łusek szkliwa wodnym r-rem Primalu AC-33 NOWY po uprzednim zwilżeniu przestrzeni alkoholem. Stężenie preparatu zostanie dobrane po wykonaniu prób. Oczyszczenie powierzchni lica szkliwionego: zwilżonymi wodą destylowaną wacikami, r-rem wodnym Contradu 2000 stężenie preparatu dobrane po wykonaniu prób. Oczyszczenie odwrocia tonda: odkurzacz, suche pędzle. Usunięcie wtórnych uzupełnień kolorystycznych w obrębie szkliwionego lica. Uzupełnienie ubytków zaprawą na bazie spoiwa mineralnego (np. gipsu ceramicznego) modyfikowanego kruszywem mineralnym; barwionego w masie na kolor czerepu ceramicznego. Pokrycie uzupełnień akrylowo-gipsowym gruntem wyrównującym o bardzo drobnym wypełniaczu (np. Gesso). Gesso również zastosować przy uzupełnianiu wszelkich niewielkich ubytki i pęknięć. Impregnacja uzupełnień 2,5-5% roztworem żywicy akrylowej Paraloid B-72 w acetonie. Wykonanie na powierzchni uzupełnień imitacji barwnego szkliwa farbami do szkła i ceramiki Decorfin Glass firmy Talens a następnie pokrycie jej werniksami ConserwArt: Matt Gloss Varnish firmy Windsor & Newton w celu uzyskania odpowiedniego stopnia połysku imitującego oryginalne powierzchnie szkliwione. Ewentualne wzmocnienie strukturalne czerepu od strony rewersu preparatem krzemoorganicznym (np. Silex OH firmy Keim) w razie konieczności. Wykonanie powykonawczej dokumentacji konserwatorskiej. Po wykonaniu prac konserwatorskich eksponować obiekt w miejscu dostępnym dla wiernych i zwiedzających. Wybór nowego miejsca ekspozycji skonsultować z przedstawicielem Biura SKZ PRZEBIEG KONSERWACJI I RESTAURACJI Do czasu podjęcia prac konserwatorskich ceramiczne tondo eksponowane było na ścianie w kierunku południowym przy zakrystii biskupiej Archikaterdry Warszawskiej. Przed rozpoczęciem prac konserwatorskich zostało zdemontowane i przewiezione do pracowni. Wykonano wstępne oczyszczenie powierzchni obiektu z luźnych nawarstwień za pomocą pędzli z miękkim włosiem. Następnie wytypowano miejsca pobrania próbek do badań laboratoryjnych. Badania miały na celu próbę ustalenia pochodzenia warsztatowego obiektu i jego datowanie. Wyniki przeprowadzonych 6

7 badań wykazały, iż tondo jest kopią wyrobów pochodzących z XV wiecznego florenckiego warsztatu Lukki i Andrea della Robbiów; można je datować najwcześniej na II połowę XIXw, najpewniej jednak powstało ok roku. Przed demontażem tonda wykonano wstępną dokumentacje fotograficzną. Następnie obiekt zdemontowano i przewieziono do pracowni, gdzie wykonano dokumentację fotograficzną i opisową stanu zachowania obiektu przed konserwacją. Wytypowano i pobrano próbki szkliwa i czerepu do badań laboratoryjnych. Oczyszczono powierzchnię tonda z luźnych nawarstwień, po czym podklejono bardzo licznie występujące spękania i łuski szkliwa wodnym r-rem Primalu AC-33 NOWY po uprzednim zwilżeniu przestrzeni alkoholem. Stężenie preparatu zostało dobrane po wykonaniu prób. Po ustabilizowaniu szkliwionej powierzchni przystąpiono do jej oczyszczenia; stosowano zwilżone wodą destylowaną waciki oraz 2% r-r wodny Contradu 2000 stężenie preparatu dobrane po wykonaniu prób. Odwrocie tonda oczyszczono przy pomocy szczotek z miękkim włosiem i pędzli oraz odkurzacza. Nawarstwienia gipsowe pozostałe po montażu tonda w ścianie usunięto mechanicznie - dłutami. Usunięto wtórne uzupełnienia kolorystyczne w obrębie szkliwionego lica. Zgodnie z ustaleniami pozostawiono te uzupełnienia, które pod względem estetycznym współgrały z oryginałem. Większe ubytki uzupełniono zaprawą na bazie gipsu ceramicznego modyfikowanego mączką marmurową. Uzupełnienia pokryto Gessem w celu przygotowania i wyrównania powierzchni pod imitację szkliwienia. Materiał ten zastosowano również przy uzupełnianiu niewielkich ubytków i pęknięć. Uzupełnienia izolowano 2,5% roztworem żywicy akrylowej Paraloid B-72 w acetonie. Na zaizolowanej powierzchni uzupełnień wykonano imitację barwnych szkliw farbami do szkła i ceramiki Decorfin Glass firmy Talens a następnie pokryto je werniksem Matt Gloss Varnish firmy Windsor & Newton w celu uzyskania odpowiedniego stopnia połysku imitującego oryginalne powierzchnie szkliwione. Sporządzono powykonawczą dokumentację konserwatorską ZALECENIA DLA UŻYTKOWNIKA PROGRAM OPIEKI PROFILAKTYCZNEJ Okresowe oczyszczanie powierzchni obiektu należy przeprowadzać wyłącznie na sucho przy użyciu pędzli o miękkim włosiu lub miękkiej miotełki do kurzu. Obiekt po konserwacji nie wymaga żadnych specjalnych zabiegów ze strony użytkownika. Nie zaleca się przeprowadzania zabiegów czyszczenia. Wszelkie tego typu prace należy powierzać konserwatorowi dzieł sztuki. Wyklucza się stosowanie jakichkolwiek rozpuszczalników, czy też innych środków czyszczących. Obiekt należy przechowywać i eksponować w stałych warunkach temperaturowych i wilgotnościowych. óbiekt nie powinien być oświetlany światłem emitującym ciepło, nie powinien być eksponowany w pobliżu źródeł ciepła i w miejscach wystawionych na bezpośrednie działanie promieni słonecznych. Zaleca się eksponowanie rzeźby w świetle dziennym rozproszonym. Obiekt należy przechowywać i eksponować w stałych warunkach temperaturowych i wilgotnościowych. W przypadku decyzji o zamontowaniu tonda w ścianie należy bezwzględnie uczynić to w miejscu, gdzie mur jest suchy, niezasolony i czysty pod względem mikrobiologicznym i w żaden inny sposób nie zniszczony. 7

8 FOTOGRAFIE 8

9 Fot. 1. Tondo przed konserwacją. 9

10 Fot. 2. Tondo przed konserwacją po zdjęciu z filara. 10

11 Fot. 3. Tondo przed konserwacją. Odspajająca się glazura. 11

12 Fot. 4. Tondo przed konserwacją. Bordiura 12

13 Fot. 5. Tondo przed konserwacją. Ubytek bordiury. 13

14 Fot. 6. Tondo przed konserwacją. Odwrocie. 14

15 Fot. 7. Tondo przed konserwacją. Wzmocnienia z gipsu. 15

16 Fot. 8. Tondo przed konserwacją. Spękane białe szkliwo. 16

17 Fot. 9. Tondo przed konserwacją. Fragment z widocznymi starymi uzupełnieniami 17

18 Fot. 10. Tondo w trakcie konserwacji. 18

19 Fot. 11. Tondo w trakcie konserwacji. Uzupełnienie bordiury. 19

20 Fot. 12. Tondo w trakcie konserwacji. Uzupełnienia na bordiurze. 20

21 Fot. 13. Tondo w trakcie konserwacji. Uzupełnienia białego szkliwa. 21

22 Fot. 14. Tondo po konserwacji. 22

23 BADANIA SPECJALISTYCZNE 23

24 RAPORT I DOKUMENTACJA Z BADAŃ CERAMICZNEGO TONDA NALEŻĄCEGO DO WYPOSAŻENIA ARCHIKATEDRY WARSZAWSKIEJ p.w. ŚW. JANA w WARSZAWIE. mgr Waldemar Waszkiewicz WARSZAWA SIERPIEŃ 2014 DZIEŁO KONSERWATORSKIE CHRONIONE PRAWEM AUTORSKIM 24

25 ZLECENIODAWCA: Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków WYKONAWCA EKSPERTYZY KONSERWATORSKIEJ: mgr Waldemar Waszkiewicz, dypl. Konserwator Zabytków WYKONAWCA BADAŃ: mgr Adam Cupa, UMK Toruń. KONSULTACJE: mgr Maria Rudy, UMK Toruń PODSTAWY FORMALNE PRZEPROWADZONYCH BADAŃ Umowa zawarta pomiędzy Stołecznym Konserwatorem Zabytków a Waldemarem Waszkiewiczem 25

26 PRZEDMIOT EKSPERTYZY Ceramiczne tondo z przedstawieniem Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołków należące do wyposażenia Archikatedry Warszawskiej p.w. Św. Jana Chrzciciela. ZAKRES PRAC 1. Wykonanie dokumentacji fotograficznej miejsc pobrania próbek do badań 2. Pobranie próbek i przekazanie do laboratorium 3. W ramach analizy laboratoryjnej wykonanie następujących czynności: badania spektrograficzne XRF opracowań malarskich próbek na spektrometrze rentgenowskim PW4025 wykonanie naszlifów przekrojów poprzecznych próbek wykonanie fotografii barwnych przekrojów poprzecznych próbek analizy mikrochemiczne próbek analizy na mikroskopie elektronowym z mikroanalizatorem rentgenowskim SEM EDS CEL BADAŃ Celem badań jest próba określenia technologii wykonania tonda ceramicznego. Badania mają posłużyć jako podstawa do uszczegółowienia programu prac konserwatorskich oraz jako podstawa przy próbie ustalenia pochodzenia i datowania obiektu. OPIS OBIEKTU: Przedmiotem badań jest ceramiczne tondo z przedstawieniem młodzieńczej Madonny z Dzieciątkiem w towarzystwie dwóch uskrzydlonych główek aniołków. Scena ujęta w płaskorzeźbioną bordiurę z dekoracją kwiatowo warzywno owocową. Widoczne są min. zielonkawe liście, kwiaty o białawych płatkach, ogórki, figi, winogrona, owoce pigwy i maku, szyszki i winne grona. Madonna w ujęciu do pasa, zwrócona w prawą stronę, ku dziecku, prawą ręką obejmuje i podtrzymuje stojącego nagiego chłopca z tyłu, lewą podtrzymuje dziecko z przodu dotykając jego brzuszka. W prawej dłoni chłopca - maleńki kwiatek; lewą dłonią dotyka dłoni matki. Głowy wszystkich postaci w aureolach, szkliwione na biało, tło za postaciami błękitne; owoce warzywa i rośliny w naturalnie przypisanych im barwach. Obiekt należy do wyposażenia Archikatedry p.w. Św. Jana w Warszawie METODYKA BADAŃ: Rezultaty badań ilustrują opracowane komputerowo fotografie przekrojów warstw malarskich. Stratygrafie na bieżąco interpretowano oznaczając poszczególne warstwy i zamieszczając ich opis oraz wyniki uzyskane w trakcie badań. Schemat postępowania badawczego (stratygrafia): badania spektrograficzne XRF opracowań malarskich próbek na spektrometrze rentgenowskim PW4025 wykonanie naszlifów przekrojów poprzecznych próbek wykonanie fotografii barwnych przekrojów poprzecznych próbek analizy mikrochemiczne próbek analizy wykonane na mikroskopie elektronowym z mikroanalizatorem rentgenowskim SEM EDS 26

27 MIEJSCA POBRANIA PRÓBEK

28 Najprawdopodobniej szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, przejrzyste bezbarwne 4. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, przejrzyste o kolorze zielonkawym barwionym tlenkiem chromu Cr2O3, stwierdzono również obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 1 Pr. 1. Przekrój poprzeczny próbki zielonego szkliwa Mikrofotografia w świetle widzialnym 1. Ceramika zawierająca substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu 2. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 3. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2, o odcieniu seledynowym zielonkawym barwionym tlenkiem chromu Cr2O3 pochodzącym z warstwy wierzchniej przypowierzchniowej, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) Wynik rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej: Pb, Ca, Si, Cr, K, Fe, Sn. Wyniki analizy SEM/EDS 28

29 1_250x_SEDate:9/29/2014 9:21:03 AMImage size:1024 x 768Mag:250xHV:20.0kV cps/ev Cl Cr Sn K Fe C O Mg Al Na Si Cl Pb Sn K Ca Cr Fe Pb Ca kev Date:9/29/2014 9:22:28 AM HV:20.0kV Puls th.:14.18kcps Date:9/29/2014 9:23:09 AM HV:20.0kV Puls th.:13.19kcps Date:9/29/2014 9:23:53 AM HV:20.0kV Puls th.:13.04kcps Mass percent (%) Spectrum C O Na Mg Al Si Cl K Ca Cr Fe Sn Pb PODSUMOWANIE Szkliwo ołowiowe z dodatkiem tlenku cyny zmętniacza, z opracowaniem w odcieniu zieleni (tlenkiem chromu). Technika zdobienia z użyciem farb ceramicznych podszkliwnych. 29

30 Pr. 2. Przekrój poprzeczny próbki z białym szkliwem Mikrofotografia w świetle widzialnym Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, przejrzyste, bezbarwne delikatnie mętne z niewielkim dodatkiem tlenku cyny SnO2, stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 2. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 1. Ceramika zawierająca substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu Wynik rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej: Pb, Ca, Fe, Si, Zn, Co, K, Sn, Al, Mn, Ti. 30

31 Wyniki analizy SEM/EDS 2_250x_SEDate:9/29/2014 9:30:44 AMImage size:1024 x 768Mag:250xHV:20.0kV cps/ev Ti Cl Sn K O Fe Mg Si C Na Al Cl Pb Sn K Ca Ti Fe Pb Ca kev Date:9/29/2014 9:31:39 AM HV:20.0kV Puls th.:14.33kcps Date:9/29/2014 9:32:20 AM HV:20.0kV Puls th.:15.43kcps Date:9/29/2014 9:32:57 AM HV:20.0kV Puls th.:14.64kcps Mass percent (%) Spectrum C O Na Mg Al Si Cl K Ca Ti Fe Sn Pb PODSUMOWANIE Szkliwo ołowiowe białe z niewielkim dodatkiem tlenku cyny zmętniacza. Technika zdobienia z użyciem farb ceramicznych podszkliwnych. 31

32 4 4. Najprawdopodobniej szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, przejrzyste bezbarwne 3 3. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2 o barwie błękitnej zawierające najprawdopodobniej tlenek kobaltu CoO, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) Pr. 3. Przekrój poprzeczny próbki z błękitnym szkliwem Mikrofotografia w świetle widzialnym Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 1. Ceramika zawierająca substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu Wynik rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej: Pb, Ca, Fe, Si, Co, K, Sn, Al. 32

33 Wyniki analizy SEM/EDS 3_250x_SEDate:9/29/2014 9:39:56 AMImage size:1024 x 768Mag:250xHV:20.0kV 40 cps/ev Cl Sn K Co O Fe Mg Si C Na Al Ca Cl Pb Sn K Ca Fe Co Pb kev Date:9/29/2014 9:40:55 AM HV:20.0kV Puls th.:14.27kcps Date:9/29/2014 9:41:36 AM HV:20.0kV Puls th.:14.70kcps Date:9/29/2014 9:42:15 AM HV:20.0kV Puls th.:7.49kcps Mass percent (%) Spectrum C O Na Mg Al Si Cl K Ca Fe Co Sn Pb PODSUMOWANIE Szkliwo ołowiowe z dodatkiem tlenku cyny zmętniacza, z opracowaniem w odcieniu błękitu tlenkiem kobaltu. Technika zdobienia z użyciem farb ceramicznych podszkliwnych. 33

34 4 4. Najprawdopodobniej szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, przejrzyste bezbarwne Pr. 4. Przekrój poprzeczny próbki z ciemnym szkliwem Mikrofotografia w świetle widzialnym Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, czarno-oliwkowe delikatnie mętne z niewielkim dodatkiem tlenku cyny SnO2 barwione najprawdopodobniej związkami kobaltu, stwierdzono również obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 2. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 1. Ceramika zawierająca substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu Wynik rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej: Pb, Ca, Fe, Si, Co, K, Sn, Al, Mn. 34

35 Wyniki analizy SEM/EDS 4_250x_SEDate:9/29/2014 9:49:34 AMImage size:1024 x 768Mag:250xHV:20.0kV cps/ev Sn Cl K Co O Fe Mg Si C Na Al Ca Cl Pb Sn Ca K Fe Co Pb kev Date:9/29/2014 9:50:09 AM HV:20.0kV Puls th.:14.37kcps Date:9/29/2014 9:50:50 AM HV:20.0kV Puls th.:14.45kcps Mass percent (%) Spectrum C O Na Mg Al Si Cl K Ca Fe Co Sn Pb PODSUMOWANIE Szkliwo ołowiowe z dodatkiem tlenku cyny zmętniacza, z opracowaniem w odcieniu czarnozielonym z zastosowaniem najprawdopodobniej związków kobaltu. Technika zdobienia z użyciem farb ceramicznych podszkliwnych. 35

36 3 3. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, przezroczyste, żółtawe najprawdopodobniej barwione tlenkiem tytanu TiO2, stwierdzono również obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 1 Pr. 5. Przekrój poprzeczny próbki z żółtym szkliwem Mikrofotografia w świetle widzialnym 2 2. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 1. Ceramika zawierająca substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu Wynik rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej: Pb, Ca, Fe, Si, K, Sn, Al, Mn, Zn. 36

37 Wyniki analizy SEM/EDS 5_250x_SEDate:9/29/2014 9:55:24 AMImage size:1024 x 768Mag:250xHV:20.0kV cps/ev Sn Ti Cl K Mg O Fe Al C Na Si Ca Cl Pb Sn Ca K Ti Fe Pb kev Date:9/29/2014 9:56:20 AM HV:20.0kV Puls th.:14.04kcps Date:9/29/2014 9:57:01 AM HV:20.0kV Puls th.:12.38kcps Mass percent (%) Spectrum C O Na Mg Al Si Cl K Ca Ti Fe Sn Pb PODSUMOWANIE Szkliwo ołowiowe z dodatkiem tlenku cyny zmętniacza, z opracowaniem w odcieniu żółcieni najprawdopodobniej tlenkiem tytanu. Technika zdobienia z użyciem farb ceramicznych podszkliwnych. 37

38 Najprawdopodobniej szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, przejrzyste bezbarwne 3. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2 o barwie czerwonobrązowej uzyskanej w wyniku obecności związków żelaza, stwierdzono również obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) Pr. 6. Przekrój poprzeczny próbki z czerwonym szkliwem Mikrofotografia w świetle widzialnym 1 2. Szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K2O, sodu Na2O, wapnia CaO i glinu Al2O3 (najprawdopodobniej w kaolinie) 1. Ceramika zawierająca substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu Wynik rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej: Pb, Ca, Fe, Si, K, Sn, Al, Cr, Zn. 38

39 Wyniki analizy SEM/EDS 6_250x_SEDate:9/29/ :01:22 AMImage size:1024 x 768Mag:250xHV:20.0kV cps/ev Sn Cr K Cl Zn O Fe Mg Al C Na Si Ca Cl Pb Sn K Ca Cr Fe Zn Pb kev Date:9/29/ :02:51 AM HV:20.0kV Puls th.:9.78kcps Date:9/29/ :03:55 AM HV:20.0kV Puls th.:13.67kcps Date:9/29/ :04:38 AM HV:20.0kV Puls th.:13.78kcps Date:9/29/ :05:20 AM HV:20.0kV Puls th.:12.81kcps Mass percent (%) Spectrum C O Na Mg Al Si Cl K Ca Cr Fe Zn Sn Pb PODSUMOWANIE Szkliwo ołowiowe z dodatkiem tlenku cyny zmętniacza, z opracowaniem w odcieniu czerwonobrązowym najprawdopodobniej związkami żelaza. Technika zdobienia z użyciem farb ceramicznych podszkliwnych. 39

40 2 1 PRÓBKA 7. Mikrofotografia w świetle widzialnym Nr Warstwa Skład chemiczny Rodzaj spoiwa 2. Zielona (biel cynkowa, biel barytowa) lub/i litopon, zieleń chromowa, żółcień chromowo-ołowiowa,? 1. Biała gips CaSO4, gips Wynik rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej: Ca, Zn, Ba, S, Pb, Cr, Sr, Fe. 40

41 PODSUMOWANIE WYNIKÓW BADAŃ Na postawie analizy wyników przeprowadzonych badań laboratoryjnych ustalono, iż czerep ceramiczny zawiera substancje ilaste: związki żelaza, wapnia, potasu, krzemu, glinu i magnezu. Czerep nie jest angobowany. Na czerepie w obrębie przebadanych próbek występuje szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO 2 i ołowiu PbO, mętne z dodatkiem tlenku cyny SnO 2, poza tym stwierdzono obecność tlenku potasu K 2 O, sodu Na 2 O, wapnia CaO i glinu Al 2 O 3 (najprawdopodobniej w kaolinie). Kolejną warstwą jest szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO 2 i ołowiu PbO, czarno-oliwkowe delikatnie mętne z niewielkim dodatkiem tlenku cyny SnO 2 barwione w kolejnych próbkach: - związkami kobaltu (najprawdopodobniej - barwa niebieska) - związkami żelaza ( barwa czerwonobrązowa) - tlenki tytanu ( odcienie żółcieni) - związkami kobaltu ( odcienie czarnozielone) - tlenki chromu (odcienie zieleni) Stwierdzono również obecność tlenku potasu K 2 O, sodu Na 2 O, wapnia CaO i glinu Al 2 O 3 (najprawdopodobniej w kaolinie) Wierzchnią warstwą jest najprawdopodobniej szkliwo ołowiowe - tlenki krzemu SiO 2 i ołowiu PbO, przejrzyste bezbarwne. W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że tondo zostało ozdobione w technice z użyciem farb ceramicznych podszkliwnych. Próbka nr 7 pochodzi z wtórnego uzupełnienia ubytku: podłoże gipsowe malowane. WNIOSKI Z BADAŃ Na podstawie wyników przeprowadzonych badań ustalono, że nieangobowany czerep tonda jest zdobiony w technice podszkliwnej. Zdobienie podszkliwne wyrobów ceramicznych jest to nanoszenie dekoracji na czerep surowy lub biskwitowy i utrwalenie ich przez pokrycie szkliwem oraz wypalenie razem z nim. Bardzo słaba adhezja szkliwa do czerepu obserwowana w postaci złuszczania się na przeważającej powierzchni tonda świadczyć może o tym, że szkliwo naniesione zostało po wstępnym wypaleniu wyrobu. Kluczowe dla próby datowania obiektu jest obecność chromu i tytanu w badanych próbkach. Pierwszy z nich - chrom (w postaci tlenku chromu) stosowany do uzyskiwania zielonej barwy szkliwa zidentyfikowany został w próbce nr 1. Jako, że chrom został odkryty przez Vaquelina dopiero w 1797r. a w ogólnym użyciu występuje od 1862 roku. Obecność chromu w szkliwie przesuwa jego powstanie najwcześniej na II połowę XIXw. Tytan (stosowany w postaci tlenku TiO 2 ) zidentyfikowany został w próbkach nr 2 i 5. Tlenek tytanu dodaje się do szkliw w celu zmętnienia go na żółto. Biel tytanowa odkryta została w Norwegii i USA w 1908r., dostępna na rynku dopiero od 1920 roku. Występowanie tytanu w szkliwie przesuwa jego powstanie najwcześniej na rok