Porównanie wybranych składników w ślinie pływaków przed i po rutynowym treningu doniesienie wstępne

Czas. Stomatol., 2010, 63, 4, 231-239 2010 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Porównanie wybranych składników w ślinie pływaków przed i po rutynowym treningu doniesienie wstępne Comparison of selected saliva components in swimmers before and after routine training preliminary report Iwona Grzesiak, Urszula Kaczmarek Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej AM we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. U. Kaczmarek Summary Introduction: Physical exercises may induce changes to the saliva secretion rate as well as to the levels of some components of saliva such as immunoglobulin, hormones, lactate, proteins and electrolytes. Aim of the study: To compare selected saliva components in swimmers before and after routine training. Materials and methods: Fourteen individuals aged 15 years and undertaking regular swimming training sessions were examined. Each training consisted of swimming the distance of 5000 m and lasted for 105 minutes. Mixed resting saliva was sampled before and immediately after the training session. The following components were marked: ph, protein, α-amylase, Ca, Mg, lactic dehydrogenase, sialic acid, antioxidant activity and cortisol. Results: After a swimming session no statistically significant changes in the levels of the investigated saliva parameters were observed. However, a statistically insignificant drop from 0.46±0.22 ml/min to 0.37±0.24 ml/min in the average saliva secretion rate was observed after a training session with α-amylase activity and lactic acid dehydrogenase levels slightly increasing. The cortisol level was reduced from 9.11±5.82 ng/ml to 6.40±6.36 ng/ml. Conclusion: The investigated swimming training sessions did not induce correlated significant level changes of the selected saliva components. Streszczenie Wprowadzenie: ćwiczenia fizyczne mogą indukować zmiany zarówno szybkości wydzielania jak i poziomu niektórych składników śliny, takich jak immunoglobuliny, hormony, mleczan, białka i elektrolity. Cel pracy: porównanie poziomu wybranych składników w ślinie pływaków przed i po rutynowym treningu. Materiał i metody: zbadano 14 osób w wieku 15 lat, systematycznie trenujących pływanie. Trening polegał na przepłynięciu dystansu 5000 m i trwał 105 min. Przed i bezpośrednio po treningu od badanych osób pobierano spoczynkową ślinę mieszaną. W ślinie oznaczano: ph, białko, α-amylazę, wapń, magnez, dehydrogenazę mleczanową, kwas sjalowy, aktywność antyoksydacyjną i kortyzol. Wyniki: po treningu nie stwierdzono statystycznie istotnych zmian poziomu badanych parametrów w ślinie. Jednakże zaobserwowano, że średnia szybkość wydzielania śliny po treningu uległa nieistotnemu obniżeniu z 0,46±0,22 ml/min do 0,37±0,24 ml/min. Natomiast wzrosły nieznacznie poziomy aktywności α-amylazy i dehydrogenazy kwasu mlekowego. Poziom kortyzolu uległ obniżeniu z 9,11±5,82 ng/ml do 6,40±6,36 ng/ml. Wniosek: trening nie powoduje istotnych zmian poziomu wybranych składników w ślinie pływaków. KEYWORDS: physical exercises, swimming, saliva, youth HASŁA INDEKSOWE: ćwiczenia fizyczne, pływanie, ślina, młodzież 231

I. Grzesiak, U. Kaczmarek Czas. Stomatol., Wstęp Nieliczne są prace dotyczące zmian w składzie śliny w następstwie ćwiczeń fizycznych. Znajomość kontroli nerwowej wydzielania śliny jest istotna do zrozumienia ewentualnych zależności. Zarówno wydzielanie śliny jak i jej skład są uzależnione od aktywności autonomicznego układu nerwowego. Każda zmiana tej aktywności może powodować zmiany w składzie śliny. Podczas aktywności fizycznej może wystąpić wystarczająco silna stymulacja układu sympatycznego zmniejszająca lub hamująca wydzielanie śliny [5, 14]. Rozpatrując wykonywaną aktywność fizyczną należy uwzględnić jej rodzaj, przebieg, intensywność i czas trwania. Jednakże badania wskazują na zróżnicowany wpływ wysiłku fizycznego na sekrecję śliny, wahający się od braku wpływu [6] do znacznego wzrostu [2] i spadku wydzielania [3, 7, 17]. Zmniejszenie wydzielania śliny podczas intensywnych ćwiczeń fizycznych wyjaśniane jest wzrostem aktywności sympatycznego unerwienia powodującego zwężenie naczyń dostarczających krew do gruczołów ślinowych i w konsekwencji mniejszą objętość śliny. Również indukowany wysiłkiem fizycznym wzrost wazopresyny (hormonu antydiuretycznego) może obniżać wydzielanie śliny. Nie można również pominąć wpływu dehydratacji organizmu podczas ćwiczeń fizycznych oraz odparowania śliny w następstwie oddychania przez usta, a także hiperwentylacji [25]. Ćwiczenia fizyczne mogą indukować, oprócz zmian w szybkości wydzielania, również zmiany w koncentracji niektórych składników śliny, np. immunoglobulin, hormonów, kwasu mlekowego, białka i elektrolitów. Wykazano wzrost stężenia białka całkowitego w ślinie w trakcie lub po wykonaniu ćwiczeń fizycznych [4, 17]. Wyjaśniany jest on wzrostem aktywacji receptorów β adrenergicznych w gruczołach ślinowych oraz wzrostem poziomu katecholamin w surowicy krwi. Zanotowano także wzrost poziomu ά-amylazy, enzymu stanowiącego około połowę poziomu białka całkowitego śliny [17, 24]. Ponadto w następstwie ćwiczeń fizycznych wzrasta we krwi poziom kortyzolu (hydrokortyzonu) hormonu glikokortykoidowego kory nadnerczy, który wywiera szeroki wpływ na metabolizm organizmu. Nazywany jest on hormonem stresowym. Wykazano rytm dobowy stężenia kortyzolu we krwi, maksymalny we wczesnych godzinach rannych i obniżający się w ciągu dnia do niskiego poziomu wieczorem oraz wyższy wzrost kortyzolu w następstwie ćwiczeń fizycznych wykonywanych rano niż wieczorem [15]. Przyjmuje się, że poziom kortyzolu w ślinie odzwierciedla poziom wolnego kortyzolu w surowicy krwi, a zatem może być indykatorem odpowiedzi adrenokortykalnej organizmu na wysiłek fizyczny [1, 3, 23]. Ocena stężenia kwasu mlekowego w surowicy krwi wykorzystywana jest do monitorowania treningów sportowców. Umożliwia określenie progu anaerobowego beztlenowego w oparciu o oznaczanie mleczanu we krwi przy dolnej granicy intensywności wysiłku. W ślinie podobnie jak w surowicy stwierdzano istotny wzrost stężenia mleczanu po wysiłku [3, 22] oraz korelację jego poziomu w surowicy i ślinie [21]. Wyniki badań poziomu immunoglobuliny IgA w ślinie, stanowiącej pierwszą linię obrony przed infekcją górnych dróg oddechowych, w odpowiedzi na wysiłek fizyczny nie są jednoznaczne [7, 24]. Oceniano także wpływ ćwiczeń fizycznych na poziomy jonów sodu i potasu w ślinie i surowicy. Stwierdzono, że dłuższe ćwiczenia nie oddziałują istotnie na poziomy tych jonów w surowicy krwi, natomiast w ślinie zauważono pewne zmiany w zależności od intensywności 232

2010, 63, 4 Wybrane składniki w ślinie wysiłku [3, 17]. Ponieważ podczas wysiłku fizycznego wzrasta aktywność metaboliczna organizmu i zużycie tlenu, to podwyższa się również produkcja reaktywnych form tlenu (ang. Reactive Oxygen Species ROS). W warunkach prawidłowych reaktywne formy tlenu są eliminowane przez wewnątrz- i zewnątrzkomórkowe mechanizmy ochrony, w których uczestniczą enzymatyczne i nieenzymatyczne antyoksydanty opóźniające lub hamujące utlenienie substratów [12]. Natomiast niekontrolowany wzrost stężenia reaktywnych form tlenu wywiera szkodliwe działanie na komponenty błon komórkowych (kwasy nukleinowe, białka, nienasycone kwasy tłuszczowe). Wykazano, że treningi sportowe indukują stres oksydacyjny i w następstwie tego wzrost poziomu antyoksydantów w surowicy krwi [9]. Również w ślinie wzrasta poziom antyoksydantów [4, 10]. Ilijma i wsp. [11] wykazali, że kwas sjalowy (N-acetyloneuraminowy) przyczynia się do usuwania reaktywnego tlenu. Cel pracy Celem pracy było porównanie poziomu wybranych składników w ślinie pływaków przed i po rutynowym treningu. Materiał i metody Zbadano 14 osób w wieku 15 lat (2 dziewczynki i 13 chłopców), systematycznie trenujących pływanie (21 godzin w tygodniu). Trening polegał na przepłynięciu dystansu 5000 m (50 x 100) i trwał 1 godzinę 45 minut. W trakcie treningu uczestnicy pili ad libitum napój energetyzujący z witaminami o ph 2,65. Przed i bezpośrednio po treningu badanym pobierano spoczynkową ślinę mieszaną notując czas pobierania i obliczano szybkość jej wydzielania (ml/min). W ślinie oznaczano ph, białko, α-amylazę, dehydrogenazę kwasu mlekowego, wapń, magnez, kwas sjalowy (wolny, związany glikozydowo i całkowity) aktywność antyoksydacyjną i kortyzol. Odczyn ph i pojemność buforową śliny oznaczano potencjometrycznie. Z użyciem zestawów diagnostycznych Alpha Diagnostics oznaczano w ślinie poziom wapnia (po utworzeniu niebieskiego kompleksu barwnego metalochromogenu Arsenazo III z wapniem) i magnezu (po utworzeniu barwnego kompleksu magnezu z barwnikiem Arsenazo) mierząc spektrofotometrycznie intensywność barwy. Ilość białka całkowitego w ślinie określano za pomocą odczynnika Folina i Ciocalteau metodą Lowryego i wsp. [16]. Dehydrogenazę kwasu mlekowego (LDH) badano testem Alpha Diagnostics, opartym na oznaczeniu szybkości powstawania NADH mierzonej przy długości fali 340 nm podczas reakcji powstawania pirogronianu z mleczanem i NAD. Alfaamylazę oznaczono wg metody Corawaya opartej na pomiarze reakcji barwnej skrobi z jodem. Amylaza hydrolizuje skrobię do produktu nie dającego reakcji barwnej z jodem i stopień nierozłożenia skrobi oznacza się kolorymetrycznie przy długości fali 630 nm w temperaturze 37 C. Kwas sjalowy oznaczano metodą nadjodanowo-rezorcynolową, która określa ilościowo kwas sjalowy całkowity (TSA), związany z glikozydowo (GSA) i wolny (FSA) [13]. Metoda ta oparta jest na utlenianiu kwasem nadjodowym kwasu sjalowego i powstaniu chromogenu, który reaguje z odczynnikiem rezorcynolowym dając barwny związek. Kwas sjalowy całkowity oznaczano po inkubacji przez 35 minut w temperaturze 0 o C, gdyż w tych warunkach zarówno kwas związany glikozydowo jak i wolny utleniany kwasem nadjodowym tworzy stabilne barwniki. Przy inkubacji w temperaturze 37 o C przez 60 minut barwnik 233

I. Grzesiak, U. Kaczmarek Czas. Stomatol., utworzony z wolnego kwasu sjalowego ulega zniszczeniu, a pozostają stabilne barwniki powstałe w wyniku utleniania kwasu sjalowego związanego glikozydowo, a zatem oznacza się kwas sjalowy związany glikozydowo. Natomiast wolny kwas sjalowy oblicza się z różnicy: FSA=TSA-GSA. Całkowitą pojemność antyoksydacyjną śliny (ang. total antioxidant status -TAS) oznaczano metodą kolorymetryczną opartą na redukcji powstawania kationorodnika ABTS o+ (kation 2,2-azydo-bis 3-etylobenzotiazolino- -6-sulfonowy). ABTS po inkubacji z peroksydazą nadtlenku wodoru przechodzi w formę kationorodnika ABTS o+ o stabilnej niebieskiej barwie. Potencjał antyoksydacyjny badano poprzez ocenę zmiany intensywności zabarwienia po dodaniu do roztworu kationorodnika ABTS o+. Intensywność zabarwienia jest proporcjonalna do stężenia antyoksydantów. Potencjał antyoksydacyjny wyrażano w mmol/l i obliczano wg wzoru: współczynnik = stężenie standardowe [(-A próba ślepa) (-A standard)], gdzie (-A) jest różnicą między A 2 wartością absorbancji po 3 minutach reakcji, a A 1 wartością początkowa absorbancji (-A= A 2 A 1 ). W oparciu o wartość współczynnika obliczano całkowity potencjał antyoksydacyjny TAS w mmol/l: współczynnik x [(-A próba ślepa) (-A próbki śliny)]. Kortyzol oznaczano metodą ELISA przy użyciu zestawu diagnostycznego R&D System. Podstawą metody jest konkurencyjna technika wiązania, w której występujący w próbce kortyzol konkuruje ze stałą ilością znakowanej kortyzolem chrzanowej peroksydazy o miejsca na monoklonalnych przeciwciałach myszy. Podczas inkubacji przeciwciała monoklonalne zostają związane do kozich przeciwciał anty- -mysich. Następnie po przemyciu dodawany jest roztwór substratu i oznaczana jest związana aktywność enzymu przez pomiar absorbancji przy długości fali 450 nm. Intensywność powstałej barwy jest odwrotnie proporcjonalna do koncentracji kortyzolu w badanej próbie. Uzyskane z pomiarów dane wyrażono w jednostkach stężeniowych oraz jako wypływ, tj. stężenie danego składnika uzyskane w ciągu 1 min, a ponadto obliczono aktywność właściwą enzymów, tj. aktywność w stosunku do 1 mg białka śliny. Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej za pomocą testu Manna-Whitneya za istotny przyjmując poziom p<0,05. Wyniki Nie stwierdzono istotnych statycznie różnic między poziomami wszystkich badanych parametrów w ślinie przed i po treningu (tab. 1). Jednakże po treningu zauważono nieznaczne obniżenie szybkości wydzielania śliny (o 19%), aktywności ά-amylazy (o 30,0%), dehydrogenazy mleczanowej (o 17%) i kortyzolu (o 29%). Również brak było statystycznie znamiennych różnic w średnich wartościach wypływu badanych składników śliny oraz w poziomach aktywności właściwej enzymów. Zanotowano jednak po treningu wzrost wypływu białka o 35,1%, ά-amylazy o 86,3%, LDH o 65,8%, wapnia o 1,13%, magnezu o 44,6%, TSA o 47,4%, GSA o 73,8%, FSA o 20,3%, TAS o 49,5% w porównaniu sprzed jego rozpoczęcia. Natomiast w przypadku kortyzolu zanotowano spadek o 28,3% (tab. 2). Omówienie wyników i dyskusja Korzyści wynikające z regularnej aktywności fizycznej opisano w wielu badaniach. Wiadomo, że systematycznie wykonywane ćwiczenia fizyczne zmniejszają ryzyko rozwoju wielu schorzeń, zwłaszcza sercowo-naczy- 234

2010, 63, 4 Wybrane składniki w ślinie T a b e l a 1. Stężenie badanych składników w ślinie Parametry śliny przed treningiem x ± SD Badanie po treningu x ± SD poziom istotności (różnica%) V ml/min 0,46 ± 0,22 0,37 ± 0,24 p = 0,214 (19,1%); ph 7,04 ± 0,59 7,02 ± 0,34 p = 0,394 (0,3%) Pojemność buforowa mmol/l 5,22 ± 2,41 4,47 ± 2,25 p=0,312 (14,4) Białko g/l 0,85 ± 0,29 0,87 ± 0,18 p= 0,678 (2,3) α-amylaza IU/L 82,40 ± 30,58 107,17 ± 46,00 P= 0,147 (30,0) Wapń mg/l 3,79 ± 2,21 3,13 ± 1,26 p= 0,535 (1,74) Magnez mg/l 0,38 ± 0,25 0,43 ± 0,27 p= 0,580 (1,30) LDH IU/L 103,36 ± 34,84 121,14 ± 39,47 p=0,134 (17,20) TSA mg/l 4,01 ± 1,93 4,53 ± 2,33 p=0,612 (1,30) GSA mg/l 2,03 ± 1,21 2,56 ± 1,58 p=0,433 (2,56) FSA mg/l 1,98 ± 1,07 1,98 ± 1,38 p=0,945 (0,0) TAS mmol/l 0,41 ± 0,20 0,44 ± 0,17 p= 0,629 (4,9) Kortyzol ng/ml 9,11± 5,82 6,40 ± 6,36 p=0,426 (29,7) Legenda: V szybkość wydzielania śliny, LDH dehydrogenaza kwasu mlekowego, TSA kwas sjalowy całkowity, GSA kwas sjalowy związany, FSA kwas sjalowy wolny, TAS pojemność antyoksydacyjna. T a b e l a 2. Wypływ składników śliny (mg/min) oraz aktywności właściwe ά-amylazy i dehydrogenazy mleczanowej Parametry śliny przed treningiem x ± SD Wypływ po treningu x ± SD Poziom istotności (%) Białko mg/min 2,28 ± 1,30 3,07 ± 1,76 p=0,214 (35,1%) ά-amylaza IU/min 224,58 ± 145,28 418,44 ± 390,81 p=0,168 (86,3%) LDH IU/min 270,32 ± 119,60 448,09 ± 321,14 P=0,108 (65,8%) Wapń mg/min 12,39 ± 11,43 12,53 ± 10,63 p=0,713 (1,13%) Magnez mg/min 1,12 ± 1,30 1,65 ± 180 p=0,382 (44,6%) TSA mg/min 12,73 ± 10,73 18,77 ± 20,43 p=0,435 (47,4%) GSA mg/min 6,37 ± 5,51 11,05 ± 13,78 p=0,408 (73,8%) FSA mg/min 6,40 ± 5,76 7,73 ± 7,66 p=1,000 (20,3%) TAS mmol/min 1,01 ± 0,46 1,47 ± 0,86 p=0,108 (49,5%) Kortyzol μg/min 31,43 ± 32,62 22,49 ± 20,57 p=0,700 (28,3%) Aktywność właściwa (IU/mg białka) ά-amylaza IU/mgB 0,11± 0,06 0,13 ± 0,05 p=0,462 (18,2%) LDH IU/mgB 0,13 ± 0,06 0,14± 0,05 p=0,550 (7,7%) Legenda: LDH dehydrogenaza kwasu mlekowego, TSA kwas sjalowy całkowity, GSA kwas sjalowy związany, FSA kwas sjalowy wolny, TAS pojemność antyoksydacyjna. 235

I. Grzesiak, U. Kaczmarek Czas. Stomatol., niowych. Wysiłek fizyczny, powodując większe zużycie energetyczne, może prowadzić przejściowo do różnych zmian biochemicznych w organizmie, które znajdują odzwierciedlenie w ślinie. Na modyfikację sekrecji śliny w następstwie aktywności fizycznej wskazuje większość wykonanych badań [2-4, 7, 9, 10, 15, 17, 18, 22, 24], jednak interpretacja wyników tych badań jest trudna z powodu różnic metodologicznych (intensywność i czas trwania wysiłku, schemat pobierania śliny). Niektórzy autorzy nie stwierdzili zmian w sekrecji śliny w odpowiedzi na krótkie intensywne ćwiczenie fizyczne [6], podczas gdy inni stwierdzili znaczny wzrost [2]. Obniżenie sekrecji śliny w następstwie długotrwałej i intensywnej aktywności fizycznej wyjaśniane jest wzrostem aktywności β-adrenergicznej oraz dehydratacją organizmu lub odparowaniem śliny przez hiperwentylację [18]. Przyjmuje się, że stopień nawodnienia organizmu jest istotnym czynnikiem wpływającym na szybkość wydzielania śliny. Kiedy zawartość wody w organizmie zostanie zmniejszona o 8% następuje całkowite zaprzestanie wydzielania śliny [8]. W badaniu własnym zaobserwowano niewielkie obniżenie spoczynkowego wydzielania śliny mieszanej, które może być związane z charakterem treningu pływackiego, oraz piciem w trakcie treningu ad libitum napoju energetyzującego. Podczas ćwiczeń fizycznych może wzrastać stężenie białka całkowitego w ślinie w następstwie wzrostu β-sympatetycznej aktywności w gruczołach ślinowych [6]. W badaniach własnych nie zaobserwowano zmian poziomu białka w ślinie, natomiast zauważono nieistotny statystycznie wzrost aktywności ά-amylazy i dehydrogenzy mleczanowej. Ljungberg i wsp. [17] zbadali 17 osób dorosłych uczestniczących w sztokholmskim biegu maratońskim. Pobierali ślinę przed i bezpośrednio po biegu oraz po upływie godziny od jego zakończenia. Stwierdzili nieistotne statystycznie obniżenie szybkość wydzielania spoczynkowej śliny po ukończeniu biegu (0,23±0,06 ml/min), które po upływie godziny wracało do stanu wyjściowego (0,32±0,06 ml/min). Stężenie białka całkowitego w ślinie wzrosło istotnie po ukończeniu biegu w stosunku do wartości przed biegiem (1736±312 mg/l vs 1137±96 mg/l), ale po upływie godziny osiągało stan zbliżony do wyjściowego (1163 ±119 mg/l). Podobnie zachowywał się poziom aktywność ά-amylazy, jednakże zaobserwowany wzrost nie był statystycznie znamienny. Wzrost ά-amylazy po ćwiczeniach fizycznych może polepszać działanie ochronne śliny, gdyż enzym ten hamuje przyczepianie się bakterii do powierzchni jamy ustnej. Walsh i wsp. [24] stwierdzili 5-krotny wzrost ά-amylazy i 3-krotny wzrost białka w ślinie po intensywnym przerywanym ćwiczeniu. Po upływie 3 godzin od zakończenia ćwiczenia wartości te powracały do stanu wyjściowego. Ben-Aryeh i wsp. [3] wykonali u młodych, zdrowych mężczyzn (n=17) test anaerobowy Wingate (maksymalny wysiłek na ergometrze rowerowym trwający 30 sekund). Po wykonaniu ww. testu autorzy stwierdzili u badanych osób istotne zmniejszenie sekrecji śliny mieszanej, wzrost stężenia białka oraz brak znamiennych różnic w poziomach wapnia i magnezu w ślinie. W niniejszej pracy wzrost poziomu magnezu w wydzielanej ślinie z 0,38 mg/l do 0,43 mg/l prawdopodobnie związany był ze spożywaniem podczas treningu napoju wysokoenergetycznego zawierającego magnez. Cavas i wsp [4] zbadali w niestymulowanej ślinie mieszanej poziomy aktywności wybranych enzymów antyoksydacyjnych oraz stężenie wolnego kwasu sjalowego u 12 dżudo- 236

2010, 63, 4 Wybrane składniki w ślinie ków przed i po 2-godzinnym treningu. Po wysiłku fizycznym stwierdzili w ślinie wzrost enzymów antyoksydacyjnych katalazy, dysmutazy nadtlenkowej i peroksydazy glutationu będących markerami stresu oksydacyjnego oraz wzrost wolnego kwasu sjalowego przy braku zmian w poziomie białka całkowitego. Przyjmuje się, że w warunkach fizjologicznych kwas sjalowy zużywa toksyczny nadtlenek wodoru [11]. Wiadomo, że końcowe reszty kwasu N-acetyloneuraminowego (NANA) są usuwane przez enzym neuraminidazę i uwolnione cząsteczki kwasu sjalowego są recyklowane lub degradowane przez inne enzymy. Zatem uwalnianie kwasu N-acetyloneuraminowego stanowi formę obrony przed zniszczeniem oksydacyjnym. Stąd też wynika możliwość zastosowania oznaczenia kwasu sjalowego jako alternatywnego markera stresu oksydacyjnego. Jednakże z danych własnych nie wynika taka zależność, bowiem nie stwierdzono żadnych zmian w stężeniu wolnego kwasu sjalowego, co może być związane z odmiennością wysiłku fizycznego podczas treningu pływackiego. W badaniu własnym zanotowano tylko nieznaczne zmiany w całkowitej pojemności antyoksydacyjnej śliny (TAS) po treningu pływackim. Finnaud i wsp. [9] ocenili TAS w surowicy krwi u profesjonalnych graczy rugby w zależności od intensywności treningu i zaobserwowali niewielkie zróżnicowanie wartości. Intensywny trening nie powodował istotnego wzrostu TAS, co wyjaśniano obecnością we krwi innych antyoksydantów. Przyjmuje się, że poziom kortyzolu w ślinie jest dobrym wskaźnikiem adrenokortykoidalnej odpowiedzi na wysiłek fizyczny, gdyż stężenie kortyzolu w ślinie odzwierciedla jego poziom w surowicy krwi. Ponadto na poziom kortyzolu w ślinie nie ma wpływu szybkość jej sekrecji [20]. Dimitriou i wsp. [7], w grupie 14 chłopców trenujących pływanie podobnie, jak w badaniach własnych rano i po południu, poświęcając na to tyle samo czasu stwierdzili wzrost stężeń kortyzolu po treningu. Również w badaniach Ben-Aryeh i wsp. [3] wzrosło stężenie kortyzolu po teście anaerobowym Wingate. Jednakże w badaniach Przybyłowskiego i wsp. [19] wśród 8 osób po przebiegnięciu dystansu 20 kilometrów, w ślinie zanotowano, zamiast wzrostu, nieznaczny powysiłkowy spadek stężenia kortyzolu. Ben-Aryeh i wsp. [3] stwierdzili wzrost stężenia magnezu po maksymalnym krótkim wysiłku (test anaerobowy Wingate). Dane własne wykazały również zmiany w stężeniu magnezu po treningu pływackim, jednakże różnice te nie były istotne statystycznie p=0,580. Podsumowanie W podsumowaniu można stwierdzić, że trening pływacki spowodował w ślinie nieistotny statystycznie, powysiłkowy wzrost stężeń α-amylazy (z 82,40±30,58 IU/L do 107,17±46,00 IU/L) i dehydrogenazy kwasu mlekowego (z 103,36±34,84 IU/L do 121,14±39,47 IU/L). Z kolei poziom kortyzolu uległ niewielkiemu obniżeniu (z 9,11±5,82 ng/ml do 6,40±6,36 ng/ml). Ponadto, wysiłek fizyczny nie wpłynął znacząco na poziom pozostałych badanych parametrów śliny. Piśmiennictwo 1. Aubets J, Segura J: Salivary cortisol as a marker of competition related stress. Sci Sports 1995, 10: 149-154. 2. Bardon A, Cedor O, Kollberg H: Cystic fibrosis-like changes insaliva of healthy persons subjected to anaerobic exercise. Clin Chim Acta 1983, 133: 311-316. 3. Ben-Aryeh H, Roll N, Lahav M, Dlin R, 237

I. Grzesiak, U. Kaczmarek Czas. Stomatol., Hanne-Paparo N, Szargel R, Shein-Orr C, Laufer D: Effect of exercise on salivary composition in serum and saliva in man. J Dent Res 1989, 68: 1495-1497. 4. Cavas L, Arpinar P, Yurdakoc K: Possible interactions between antioxidant enzymes and free sialic acids in saliva: a preliminary study on elite judoists. Int J Sports Med 2005, 26: 832-835. 5. Dawes C: Rhythms in salivary flow rate and composition. Int J Chronobiol 1974, 2: 253- -279. 6. Dawes C: The effects of exercise on protein and electrolyte secretion in parotid saliva. J Physiol 1981, 320: 139-148. 7. Dimitriou L, Sharp N C C, Doherty M: Circadian effects on the acute responses of salivary cortisol and IgA in well trained swimmers. Br J Sports Med 2002, 36: 260-264. 8. Edgar M, Dawes C, O Mullane D: Saliva and oral health. 3 rd ed. London: BDJ Books; 2004. 9. Finaud J, Scislowski V, Lac G, Durand D, Vidalin H, Robert A, Filaire E: Antioxidant status and oxidative stress in professional rugby players: evolution throughout a season. Int J Sports Med 2006, 27: 87-93. 10. González D, Marquina R, Rondón N, Rodriguez-Malaver A J, Reyes R: Effects of aerobic exercise on uric acid, total antioxidant activity, oxidative stress, and nitric oxide in human saliva. Res Sports Med 2008, 16: 128-137. 11. Iijima R, Takahashi H, Namme R, Ikegami S, Yamazaki M: Novel biological function of sialic acid (N-acetylneuraminic acid) as a hydrogen peroxide scavenger. FEBS Lett. 2004, 561: 163-166. 12. Jenkins R R: Free radical chemistry. Relationship to exercise.sports Med 1988, 5: 156-170. 13. Jourdian G W, Dean L, Roseman S: The sialic acids. XI. A periodate-resorcinol method for the quantitative estimation of free sialic acids and their glycosides. J Biol Chem 1971, 246: 430-435. 14. Kaczmarek U: Suchość jamy ustnej etiologia, częstość występowania i rozpoznanie na podstawie piśmiennictwa. Czas Stomatol 2007, 60: 20 31. 15. Kanaley J A, Weltman J Y, Pieper K S, Weltman A, Hartman M L: Cortisol and Growth hormone resposnses to exercise at different times of day. J Clin Endocrin matab 2008, 86: 2881- -2889. 16. Kokot F: Metody badań labolatoryjnych stosowanych w klinice. PWN 1969, 130-132. 17. Ljungberg G, Ericson T, Ekblom B, Birkhed D: Saliva and marathon running. Scand J Med Sci Sports 1997, 7: 214-219. 18. Pilardeau P, Richalet J P, Garnier M, Vaysse J, Margo J, Frances H: Secretion salivaire et exercise physique. Med Sport 1992, 66: 111- -114. 19. Przybyłowski J, Zabornia S, Obodyński K, Drozd S, Garmulewicz M: Wpływ długotrwałego intensywnego wysiłku na stężenia we krwi aldosteronu, kortyzolu, testosteronu i niektóre parametry biochemiczne. Med Sport 2000, 15: 40-44. 20. Ross F. Vining R F, Robynne A, McGinley R A, Symons R G: Hormones in saliva: mode on entry and consequent implications for clinical interpretation. Clin Chem 1983, 29: 1752- -1756. 21. Santos R V, Almeida A L, Caperuto E C, Martins E Jr, Costa Rosa L F: Effects of a 30-km race upon salivary lactate correlation with blood lactate. Comp Biochem Physiol B Biochem Mol Biol 2006, 145: 114-117. 22. Segura R, Javierre C, Ventura J L L, Lizarraga M A, Campos B, Garrido E: A new approach to the assessment of anaerobic metabolism: measurement of lactate in saliva. Br J Sports Med 1996, 30: 305-309. 23. Vanhelder W P, Radomski M W, Goode R C, Casey K: Hormonal and metabolic response to three types of exercise of equal duration and external work output. Eur J Appl Physiol 1985, 54: 337-342. 238

2010, 63, 4 Wybrane składniki w ślinie 24. Walsh N P, Blannin A K, Clark A M, Cook L, Robson P J, Gleeson M: The effects of highintensity intermittent exercise on saliva IgA, total protein and alpha-amylase. J Sports Sci 1999, 17: 129-134. 25. Walsh N P, Laing S J, Oliver S J, Montague J C, Walters R, J Bilzon N L J: Saliva Parameters as Potential Indices of Hydration Status during Acute Dehydration. Med Sci Sports Exerc 2004, 36: 1535-1542. Adres autorek: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26 Tel.: 71 7840361 Fax: 71 7480362 e-mail: iwona.grzesiak@gtn.pl Paper received 6 Jannuary 2010 Accepted 7 May 2010 239