Terminy oraz kolejność wyrzynania zębów stałych u 4-8 letnich dzieci białostockich analiza wartości centylowych

Czas. Stomatol., 2008, 61, 5, 330-339 2008 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Terminy oraz kolejność wyrzynania zębów stałych u 4-8 letnich dzieci białostockich analiza wartości centylowych Time and sequence of eruption of permanent teeth in 4-8-year-old children from Białystok analysis of centile values Barbara Elżbieta Szafrańska Z Zakładu Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Kierownik: dr hab. n. med. D. Waszkiel Summary Aim of the study: To calculate the time and order of eruption of permanent teeth in Białystok children using the analysis of centile values, and to determine the dominant type of permanent dentition as it erupts. Material and methods: A group of 1058 children aged 4-8 years were examined in years 2001-2003. For the whole group boundary centiles were set (centile 5 C 5 and centile 95 C 95 ) together with the median (centile 50 C 50 ) which was used to define the time and order of eruption of first permanent teeth. Results: It was shown that in girls the central mandibular incisor emerges first at the age of 6 years and 2 months. One month later the permanent dentition starts in boys with the simultaneous eruption of central mandibular incisor and the first mandibular molar. Thus, in girls the permanent dentition erupts slightly earlier than in boys manifesting the incivial type of dentition while boys do not exhibit the dominant type of permanent dentition eruption. Conclusion: Type, time and order of eruption of the first permanent teeth calculated as the medians in the population of Białystok children are similar to those reported in literature over the past fifty years by other authors. KEYWORDS: permanent dentition, tooth eruption Streszczenie Cel pracy: określono terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych u dzieci białostockich, z użyciem wartości centylowych oraz oznaczeniem dominującego w populacji typu ząbkowania stałego. Materiał i metoda: grupę 1058 dzieci w wieku od 4 do 8 lat zbadano w latach 2001-2003. Dla całej grupy oznaczono centyle graniczne (centyl 5 C 5 i centyl 95 C 95 ) oraz medianę (centyl 50 C 50 ), na podstawie której określono wiek oraz kolejność wyrzynania pierwszych zębów stałych. Wyniki: analiza środkowej wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych wskazuje, że pierwszy wyrzyna się przyśrodkowy ząb sieczny w żuchwie u dziewczynek w wieku 6 lat i 2 miesięcy. Miesiąc później ząbkowanie stałe w grupie chłopców rozpoczyna przyśrodkowy dolny ząb sieczny oraz równocześnie pierwszy dolny ząb trzonowy. W grupie dziewczynek stałe zęby wyrzynają się nieznacznie wcześniej, aniżeli u chłopców i przeważa u nich inicisiwalny typ ząbkowania stałego. W grupie chłopców brak jest dominującego typu ząbkowania stałego. Podsumowanie: typ ząbkowania oraz terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych u białostockich dzieci, obliczone na podstawie analizy wartości mediany, są zbliżone do wyników uzyskanych na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat przez innych autorów. HASŁA INDEKSOWE: uzębienie stałe, wyrzynanie zębów 330

2008, 61, 5 Terminy i kolejność wyrzynania zębów stałych u dzieci Wstęp Proces wyrzynania pierwszych zębów stałych, w populacji dzieci rasy białej, od kilkudziesięciu lat jest tematem licznych doniesień publikowanych, zarówno za granicą jak i w Polsce. Postępujący rozwój nauk biologicznych zaowocował poszukiwaniem dokładnych metod oznaczania terminów wyrznięcia poszczególnych zębów stałych bez konieczności stosowania badań podłużnych, czyli obserwacji ciągłej danej populacji. Niezależnymi metodami obliczania poszczególnych terminów wyrzynania zębów są: analiza średniej arytmetycznej wieku i określenie terminów z zastosowaniem wartości centylowych. Cel pracy Celem pracy było określenie terminów wyrzynania pierwszych zębów stałych u dzieci białostockich za pomocą wartości centylowych oraz oznaczenie dominującego w populacji typu ząbkowania stałego. Materiał i metody Materiał badawczy stanowiła grupa 1058 dzieci w wieku od 4 do 8 lat, zbadanych w latach 2001-2003 na terenie Białegostoku. Dzieci dobrano na zasadzie losowania prostego zależnego. Badania miały charakter badań poprzecznych. W celu ustalenia statusu zębowego, u każdego dziecka wykonano badanie stomatologiczne w oświetleniu sztucznym, z użyciem zgłębnika i lusterka stomatologicznego. Oceniano obecność zębów mlecznych i stałych przyjmując, zgodnie z zaleceniami ŚOZ, że zębem wyrzniętym jest każdy ząb widoczny w jamie ustnej, bez względu na stopień zaawansowania procesu wyrzynania. Badanych podzielono na 9 grup wiekowych, wśród których wyodrębniono podgrupy dziewczynek i chłopców (tab. 1). Zmienność wieku w grupach wynosiła pół roku. Badania rozpoczęto od grupy dzieci 4 letnich, w której żadne dziecko nie miało wyrzniętego zęba stałego. Zakończono zaś na grupie dzieci 8 letnich, w której każde dziecko miało już przynajmniej jeden wyrznięty ząb stały. Taki podział pozwolił na analizę częstości występowania zębów stałych w poszczególnych grupach wiekowych. W wyniku tej analizy wyodrębniono przyśrodkowe zęby sieczne oraz pierwsze zęby trzonowe jako pierwsze wyrzynające się zęby stałe, dla których obliczono znamienne wartości centylowe obrazujące dynamikę wyrzynania poszczególnych zębów: początek ząbkowania (centyl 5 C 5 ) wiek dzieci, począwszy od którego odsetek wyrzniętych zębów stale wzrastał (jako graniczny przyjęto wiek kiedy 5% wszystkich dzieci miało wyrznięty ząb) [13, 14, 15], środkową wieku wyrzynania czyli medianę (centyl 50 C 50 ). Mediana określa wiek, w którym 50% dzieci ma wyrznięty ząb, koniec ząbkowania (centyl 95 C 95 ) wiek dzieci, w którym odsetek wyrzniętych zębów zbliżał się do 100% (dokładnie co najmniej 95% wszystkich dzieci miało wyrznięty ząb) [13, 14]. Kolejność oraz wiek wyrznięcia pierwszych zębów stałych określono na podstawie wartości mediany. Dodatkowo oznaczono najwcześniejszy wiek wyrznięcia danego zęba, tj. wiek najmłodszego dziecka, u którego pojawił się dany ząb. Obliczono również różnicę pomiędzy początkiem, medianą oraz zakończeniem procesu ząbkowania, dzięki czemu określono rozpiętość wieku, w jakim wyrzynają się pierw- 331

B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., T a b e l a 1. Materiał badawczy Grupy dzieci Wiek dzieci (w latach) Liczebność grup Razem I 4 26 30 56 II 4,5 50 45 95 III 5 73 68 141 IV 5,5 100 77 177 V 6 84 86 170 VI 6,5 107 94 201 VII 7 57 60 117 VIII 7,5 29 30 59 IX 8 17 25 42 Razem 543 515 1058 sze zęby stałe. Analizę wykonano z uwzględnieniem podziału na płeć i badany łuk zębowy (szczęka/żuchwa). Do opisu materiału badawczego posłużono się dystrybuantą empiryczną, z której następnie uzyskano rozkłady i konieczne parametry charakteryzujące badaną cechę. Wartość mediany oraz wartości koniecznych do analizy centyli obliczono z szeregu rozdzielczego dystrybuanty empirycznej, na podstawie następującego wzoru: Oznaczenia: C k centyl, k numer centyla (k = 5, 25, 50, 75, 95), x 0 lewy koniec przedziału, w którym znajduje się centyl, d szerokość przedziału, w którym znajduje się centyl, f 0 częstość przedziału, F -1 dystrybuanta empiryczna przedziału poprzedzającego przedział, w którym znajduje się centyl. Wyniki W tabeli 2 zestawiono wartości centyla 5 (C 5 ) tzw. początku wyrzynania się pierwszych zębów stałych. W grupie chłopców pierwszy dolny ząb trzonowy rozpoczyna ząbkowanie w wieku 5 lat. W szczęce w wieku 5 lat i 3 miesięcy rozpoczyna się wyrzynanie pierwszego górnego zęba trzonowego. W grupie dziewczynek wyrzynanie rozpoczynają w wieku 5 lat i 1 miesiąca jednocześnie pierwszy dolny ząb trzonowy oraz przyśrodkowy ząb sieczny żuchwy. W szczęce podobnie jak u chłopców rozpoczyna ząbkowanie pierwszy ząb trzonowy. 332

2008, 61, 5 Terminy i kolejność wyrzynania zębów stałych u dzieci T a b e l a 2. Terminy początku wyrzynania pierwszych zębów stałych Płeć Ząb M 1 I 1 M 1 I 1 Dziewczynki 5 2/12 5 10/12 5 1/12 5 1/12 Chłopcy 5 3/12 5 11/12 5 0/12 5 4/12 Razem 5 3/12 5 11/12 5 1/12 5 2/12 Legenda: wiek podano w latach oraz w miesiącach. M 1 pierwszy stały ząb trzonowy górny, I 1 pierwszy stały przyśrodkowy ząb sieczny górny. M 1, I 1 zęby dolne. T a b e l a 3. Środkowa wieku (mediana) wyrzynania pierwszych zębów stałych Płeć Ząb M 1 I 1 M 1 I 1 Dziewczynki 6 6/12 7 0/12 6 3/12 6 2/12 Chłopcy 6 7/12 7 2/12 6 3/12 6 3/12 Razem 6 6/12 7 1/12 6 3/12 6 3/12 Legenda: wiek podano w latach oraz w miesiącach. Sekwencja wyrzynania pierwszych zębów stałych, wg terminów początku wyrzynania przedstawia się następująco: żuchwa szczęka dziewczynki M 1 = I 1 M 1 > I 1 chłopcy M 1 > I 1 M 1 > I 1 razem M 1 > I 1 M 1 > I 1 Środkową wieku wyrzynania (medianę) pierwszych zębów stałych (centyl 50-C 50 ) zestawiono w tab. 3. Analiza środkowej wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych wskazuje, że u 50% dziewczynek jako pierwszy wyrzyna się w wieku 6 lat i 2 miesięcy przyśrodkowy ząb sieczny żuchwy. Miesiąc później (w wieku 6 lat i 3 miesięcy) 50% chłopców ma już równocześnie wyrznięte przyśrodkowe dolne zęby sieczne oraz pierwsze dolne zęby trzonowe. Stąd można więc przyjąć, że u dziewczynek zęby stałe wyrzynają się nieznacznie wcześniej aniżeli u chłopców. Przeważa u nich incisiwalny typ ząbkowania stałego. W grupie chłopców brak jest dominującego typu ząbkowania stałego. W szczęce zarówno w grupie dziewczynek jak i chłopców, u 50% dzieci jako pierwszy wyrzyna się pierwszy ząb trzonowy (u dziewczynek około 1 miesiąc wcześniej niż u chłopców), po upływie około 6 miesięcy wyrzyna się przyśrodkowy ząb sieczny. W szczęce zarówno u dziewczynek, jak i chłopców dominuje typ molarny. Sekwencja wyrzynania pierwszych zębów 333

B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., stałych wg środkowej wieku wyrzynania (mediany) przedstawia się następująco: żuchwa szczęka dziewczynki I 1 > M 1 M 1 > I 1 chłopcy I 1 = M 1 M 1 > I 1 razem I 1 = M 1 M 1 > I 1 W tabeli 4 zestawiono terminy zakończenia procesu wyrzynania pierwszych zębów stałych (centyl 95-C 95 ). Jako pierwsze w grupie dziewczynek kończą jednocześnie wyrzynanie w żuchwie przyśrodkowe zęby sieczne oraz pierwsze zęby trzonowe. W grupie chłopców jako pierwsze kończą wyrzynanie przyśrodkowe zęby sieczne żuchwy. Pierwsze dolne zęby trzonowce kończą wyrzynanie 4 miesiące później. W szczęce zarówno u dziewczynek jak i chłopców pierwsze kończą wyrzynanie pierwsze zęby trzonowe. Zakończenie wyrzynania pierwszych zębów stałych przebiega w następującej kolejności: żuchwa szczęka dziewczynki I 1 = M 1 M 1 > I 1 chłopcy I 1 > M 1 M 1 > I 1 razem I 1 > M 1 M 1 > I 1 Dodatkowo dokonano również analizy terminów najwcześniejszych, to jest przedstawiono wiek najmłodszych dzieci, u których pojawił się dany ząb stały (tab. 5). Obliczając różnicę pomiędzy centylami C 95, C 50 oraz C 5, określono rozpiętość wieku wyrzynania badanych zębów stałych. Analizę wy- T a b e l a 4. Terminy zakończenia wyrzynania pierwszych wyrzynających się zębów stałych Płeć Ząb M 1 I 1 M 1 I 1 Dziewczynki 7 7/12 8 0/12 7 3/12 7 3/12 Chłopcy 7 9/12 8 3/12 7 7/12 7 3/12 Razem 7 8/12 8 3/12 7 5/12 7 3/12 Legenda: wiek podano w latach oraz w miesiącach. T a b e l a 5. Najwcześniejsze terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych Płeć Ząb M 1 I 1 M 1 I 1 Dziewczynki 5 0/12 5 7/12 5 0/12 5 0/12 Chłopcy 5 3/12 5 8/12 4 9/12 5 3/12 Razem 5 0/12 5 0/12 4 9/12 5 0/12 Legenda: wiek podano w latach oraz w miesiącach. 334

2008, 61, 5 Terminy i kolejność wyrzynania zębów stałych u dzieci konano oddzielnie dla dziewczynek (tab. 6) oraz chłopców (tab. 7). W grupie dziewczynek rozpiętość wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych była w przybliżeniu równa i wynosiła 2 lata i 2 miesiące (tab. 6). Wyrzynanie opóźnione w stosunku do mediany odbywało się w krótszym niż wyrzynanie przyspieszone czasie. Stąd można stwierdzić, że rozkłady wieku wyrzynania w grupie dziewczynek są lewoskośne [2]. T a b e l a 6. Zestawienie poszczególnych terminów wyrzynania pierwszych stałych zębów u dziewczynek. Zakres wieku wyrzynania poszczególnych zębów Terminy wyrzynania zębów Zęby M 1 I 1 M 1 I 1 Termin najwcześniejszy 5 0/12 5 7/12 5 0/12 5 0/12 C 5 5 2/12 5 10/12 5 1/12 5 1/12 C 50 6 6/12 7 0/12 6 3/12 6 2/12 C 95 7 7/12 8 0/12 7 3/12 7 3/12 C 50 - C5 1 4/12 1 2/12 1 2/12 1 1/12 C 95 - C 50 1 1/12 1 0/12 1 0/12 1 1/12 C 95 - C 5 2 5/12 2 2/12 2 2/12 2 2/12 Wartości centyli podano w latach oraz w miesiącach. T a b e l a 7. Zestawienie poszczególnych terminów wyrzynania pierwszych stałych zębów u chłopców. Zakres wieku wyrzynania poszczególnych zębów Terminy wyrzynania zębów Zęby M 1 I 1 M 1 I 1 Termin najwcześniejszy 5 3/12 5 8/12 4 9/12 5 3/12 C 5 5 3/12 5 11/12 5 0/12 5 4/12 C 50 6 7/12 7 2/12 6 3/12 6 3/12 C 95 7 9/12 8 3/12 7 7/12 7 3/12 C 50 - C5 1 4/12 1 5/12 1 3/12 0 11/12 C 95 - C 50 1 2/12 1 1/12 1 4/12 1 0/12 C 95 - C 5 2 6/12 2 6/12 2 7/12 1 11/12 Wartości centyli podano w latach oraz w miesiącach. 335

B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., T a b e l a 8. Terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych ustalone przez różnych autorów na podstawie wartości mediany Autor Rok badania Numer centyla Dziewczynki Chłopcy M 1 I 1 M 1 I 1 M 1 I 1 M 1 I 1 Wuorinen 1926 50 5,8 6,1 6,1 6,9 6,0 6,3 6,3 7,2 Mestan, Miksa 1951 50 6 6 7 6 6 7 90 7 7 7 8 7 7 7-8 8 10 5,20 5,27 5,39 6,24 4,99 5,03 5,23 6,14 Wich* 1980 50 5,98 6,09 6,17 6,90 6,11 6,32 6,27 7,03 90 6,76 6,90 6,95 7,55 7,22 7,61 7,31 7,92 90-10 1,56 1,63 1,56 1,31 2,23 2,58 2,08 1,78 Błaszczak* 1990 50 6 6 6 6 6 6 6 7 5 4,56 4,72 4,80 5,48 4,88 5,00 5,24 5,96 Cieślik i wsp.* 1994 50 6,00 5,88 6,16 6,80 6,24 6,08 6,32 7,00 95 8,24 7,48 8,24 8,40 8,00 7,80 8,72 8,72 Szydłowska- Rodziewicz* 1995 95-5 3,68 2,76 3,44 2,92 3,12 2,80 3,48 2,76 5 5,0 5,0 5,5 6,0 5,5 5,5 5,5 6,0 50 6,0 6,0 6,0 6,5 6,0 6,0 6,0 7,0 95 7,5 7,0 7,5 8,5 8,0 7,5 8,0 8,0 95-5 2,5 2,0 2,0 2,5 2,5 2,0 2,5 2,0 Eskeli i wsp. 1999 50 6,10 5,85 6,13 6,75 6,21 6,03 6,03 6,80 5 5,10 4,80 5,20 5,60 5,30 5,10 5,30 5,80 Nyström i wsp. 2001 50 6,00 5,95 6,19 6,75 6,27 6,07 6,31 6,86 95 7,20 6,80 7,40 7,80 7,50 7,10 7,60 8,20 Wyniki własne Szafrańska* 2003 95-5 2,10 2,00 2,20 2,20 2,20 2,00 2,30 2,40 5 5,08 5,08 5,17 5,83 5,00 5,33 5,25 5,92 50 6,25 6,17 6,50 7,00 6,25 6,25 6,58 7,17 95 7,25 7,25 7,58 8,00 7,58 7,25 7,75 8,25 95-5 2,17 2,17 2,41 2,17 2,58 1,92 2,50 2,33 Legenda: dane po przecinku stanowią miesiące przeliczone na części dziesiętne, * polscy autorzy. 336

2008, 61, 5 Terminy i kolejność wyrzynania zębów stałych u dzieci Analizując dane stwierdzono, że w grupie chłopców rozpiętość wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych wynosi od 1 roku i 11 miesięcy dla I 1 do 2 lat i 7 miesięcy dla M 1 (tab. 7). Dla zębów szczęki wyrzynanie opóźnione w stosunku do mediany miało miejsce w krótszym czasie niż wyrzynanie przyspieszone. Można stwierdzić, że rozkład wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych w grupie chłopców w szczęce jest lewoskośny. U chłopców rozkład wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych w żuchwie zbliża się do idealnego. Przyspieszone wyrzynanie w stosunku do mediany trwa w przybliżeniu tyle samo co wyrzynanie opóźnione (różnica około miesiąca). Zakresy wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych zilustrowano na ryc. 1 i 2. Omówienie wyników i dyskusja Terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych oznaczone dla dzieci białostockich na podstawie środkowej wieku wyrzynania, czyli inaczej na podstawie wartości mediany, różnią się jedynie nieznacznie od terminów określanych tą samą metodą przez innych autorów. Porównując wyniki badań własnych z wynikami opublikowanymi w 1980 r. przez Wicha [16] stwierdza się różnice w zakresie wartości mediany kształtujące się na poziomie poniżej 4 miesięcy (najczęściej terminy uzyskane w badaniach własnych były późniejsze). Wartości mediany oraz granicznych centyli 5 i 95 (C 5 początek oraz C 95 koniec procesu wyrzynania dla danego zęba) oznaczali również: Mestan i Miksa [7], Błaszczak [1], Cieślik i wsp. [2], Szydłowska-Rodziewicz [15], Eskeli i wsp. [3], Nyström i wsp. [8]. Różnice pomiędzy uzyskanymi przez nich wynikami oraz analogicznymi danymi z pracy własnej mieszczą się w granicach różnic przedstawionych powyżej. Poszczególne wartości centylowe, wyznaczane na przestrzeni pięćdziesieciu lat przez Ryc. 1. Zakresy wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych u dziewczynek. Ryc. 2. Zakresy wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych u chłopców. 337

B. E. Szafrańska Czas. Stomatol., polskich i obcych autorów badających populację dzieci rasy białej zestawiono w tabeli 8. Na podstawie analizy terminów mediany można wnioskować, że terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych, na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu lat nie uległy zmianie. Nie stwierdzono u dzieci białostockich zjawiska akceleracji w terminie rozpoczęcia ząbkowania stałego. Typ ząbkowania stałego określony na postawie badań własnych potwierdzają współcześni badacze [2, 4, 5, 6, 8, 10, 12, 16]. Rozpatrując początek oraz koniec procesu ząbkowania (centyl 5 i 95) nie stwierdzono znaczących różnic w zakresie wieku wyrzynania pierwszych zębów stałych. Wyniki badań uzyskane w pracy własnej, jak i w pracach innych autorów [2, 8, 9, 15, 16] wskazują, że różnica pomiędzy końcem procesu ząbkowania (C 95 ), a jego początkiem (C 5 ) wynosi 2 lata. Wynik ten jest jednocześnie zgodny z ogólnie przyjętymi danymi dotyczącymi wyrzynania zębów stałych. Analizując wartości centyli prześledzono również rozkład liczby dzieci, u których wyrzynanie było przyspieszone lub opóźnione w stosunku do wartości mediany. Większość autorów podaje, że wyrzynanie opóźnione w stosunku do wartości mediany odbywa się w dłuższym czasie, niż wyrzynanie przyspieszone (rozkład wieku prawoskośny) [2, 8, 11, 15]. W pracy własnej, dla większości zębów stałych, zakresy wieku wyrzynania są lewoskośne, tzn. wyrzynanie opóźnione w stosunku do wartości mediany odbywa się w krótszym czasie niż wyrzynanie przyspieszone. Podsumowanie 1. Typ ząbkowania oraz terminy wyrzynania pierwszych zębów stałych w populacji dzieci białostockich obliczone na podstawie analizy wartości mediany, są zbliżone do wyników uzyskanych na przestrzeni ostatnich pięćdziesieciu lat przez innych autorów badających dzieci rasy białej. 2. Rozpiętość wieku wyrzynania jest taka sama dla poszczególnych zębów stałych. Piśmiennictwo 1. Błaszczak I: Badania nad terminami wyrzynania się zębów stałych u dzieci mieleckich z uwzględnieniem czynników ogólnoustrojowych. Praca doktorska. AM Lublin, Lublin 1990, str. 43-45. 2. Cieślik J, Kaczmarek M, Kaliszewska- Drozdowska M: Dziecko Poznańskie 90. Wzrastanie, dojrzewanie, normy i metody oceny rozwoju. Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznań 1994, str. 26-30. 3. Eskeli R, Laine-Alava T, Hausen H, Pahkala R: Standards for permanent tooth emergence in Finnish children. Angle Ortod 1999, 69, 6: 529-533. 4. Kantor B, Warych B: Analiza wad zgryzu i typu ząbkowania u dzieci 6 i 7-letnich z Lwówka Śląskiego. Mag Stomatol 2000, 10: 48-50. 5. Kitlińska B, Jurczak A: Wyrzynanie zębów u 7-letnich dzieci szkół miasta Krakowa. Stomatol Klin 1992, XIII, 10: 145-151. 6. Kwapińska H, Kaczmarczyk-Stachowska A, Ciesielska M, Fijał D, Gawrzewska B: Ocena wyrzynania zębów stałych u dzieci 6-letnich w trzech środowiskach województwa krakowskiego. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1997,18, 2: 4-8. 7. Mestan K, Miksa J: Przyczynek do wyrzynania się zębów stałych. Czas Stomatol 1951, IV, 9: 245-247. 8. Nyström M, Kleemola-Kujala E, Evälahti M, Peck L, Kataja M: Emergence of permanent teeth and dantal age in a series of Finns. Acta Odontol Scan 2001, 59, 2: 49-56. 9. Pahkala R, Pahkala A, Laine T: Eruption pattern of permanent teeth in rural community 338

2008, 61, 5 Terminy i kolejność wyrzynania zębów stałych u dzieci in northeastern Finland. Acta Odontol Scand 1991, 49: 341-349. 10. Pospieszyńska M, Sosnowska A, Korman M, Sójka A, Kozłowska G: Siekaczowy typ wyrzynania zębów stałych i jego wpływ na kształtowanie się dolnego łuku zębowego. Poznańska Stomatol 1986-87: 185-188. 11. Przylipiak S, Korobczak D, Kulikowski W: Wyrzynanie zębów stałych u dzieci polskich w wieku szkolnym. Czas Stomatol 1973, XXVI, 9: 965-970. 12. Szlachetko K: Pierwszy okres wymiany uzębienia w świetle badań własnych. Czas Stomatol 1962, XV, 11-12: 987-992. 13. Szpringer M, Czarnocka K, Janicha J: Zagadnienie pierwszego ząbkowania u dzieci. Analiza terminów wyrzynania zębów mlecznych u dzieci w żłobkach na terenie miasta stołecznego Warszawy. Czas Stomatol 1979, XXXII, 12: 1145-1149. 14. Szpringer M, Czarnocka K, Janicha J: Zagadnienie pierwszego ząbkowania u dzieci. Terminy wyrzynania zębów mlecznych u dzieci w Warszawie. Czas Stomatol 1979, XXXII, 5: 435-442. 15. Szydłowska-Rodziewicz B: Wybrane zagadnienia drugiego ząbkowania u dzieci łódzkich. Praca doktorska. AM Łódź 1995, str. 42-45. 16. Wich J: Eruption of the first permanent teeth (M1, I1) in pre-school children from good environmental conditions. Stud Phys Antropol 1980, 6: 32-36. Otrzymano: dnia 7.XII.2007 r. Adres autorki: 15-274 Białystok, ul. Waszyngtona 15A Tel.: 085 7450956 e-mail: b_szafranska@o2.pl 339