Wady zgryzu i potrzeby leczenia ortodontycznego u dzieci z upośledzeniem umysłowym*

Transkrypt

1 Czas. Stomat., 2006, LIX, 1 Wady zgryzu i potrzeby leczenia ortodontycznego u dzieci z upośledzeniem umysłowym* Malocclusion and orthodontic treatment needs of children with mental retardation Grażyna Śmiech-Słomkowska, Anna M. Dubojska, Agata Defińska-Kaniorska Z Zakładu Ortodoncji UM w Łodzi Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. G. Śmiech-Słomkowska Streszczenie Cel pracy: zbadano zgryz 94 uczniów Szkoły Specjalnej z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym, przy czym większość z nich to upośledzeni w stopniu lekkim. Postać zgryzu ustalano zgodnie z polskimi zasadami diagnostycznymi. Potrzeby leczenia ortodontycznego były określane na podstawie składowej morfologicznej wskaźnika IOTN. Wyniki: najczęściej występowały zaburzenia zębowe (25 uczniów) i tyłozgryzy (20 uczniów). Potrzeby leczenia ortodontycznego są różne w zależności od stopnia nasilenia wady. Potrzeby leczenia określone jako małe stwierdzono u 33 badanych, a 16 zakwalifikowano jako umiarkowane. Podsumowanie: duża, stwierdzona u 25 badanych i bardzo duża potrzeba leczenia występująca u 6 badanych są bezwzględnym wskazaniem do interwencji ortodontycznej. Summary Aim of the study: Occlusion of 94 children attending a special needs school was evaluated. The patients retardation was assessed as slight (the majority), moderate and profound. The type of occlusion was determined according to Polish diagnostic standards. Orthodontic treatment needs were determined on the basis of morphological component of IOTN index. Results: Dental abnormalities (25 examined children) and distocolusion (20 examined children) were the most frequent findings. Orthodontic treatment needs differ and depend on the severity of malocclusion. In 33 of patients they were assessed as low, and in 16 as moderate. Conclusion: High (in 25 patients) and very high (in 6 patients) need for orthodontic treatment unquestionably merit orthodontic intervention. HASŁA INDEKSOWE: upośledzenie umysłowe, wady zgryzu, potrzeba leczenia KEYWORDS: mental retardation, malocclusion, treatment needs Wszystkie postaci upośledzenia umysłowego określane są w medycynie wspólnym terminem oligofrenia pochodzącym z języka greckiego oligos mało i phren umysł, myśl, a odnoszą się *Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi w ramach zadań statutowych Zakładu Ortodoncji Nr do sfery poznawczej i osobowości. Uważa się, że upośledzenie umysłowe nie jest zatrzymaniem w rozwoju na poziomie jakiegoś okresu dzieciństwa, lecz jest rozwojem o swoistych właściwościach, potrzebach i możliwościach. Wśród przyczyn niedostatecznej sprawności intelektualnej najczęściej są wymieniane choroby zakaźne i zatrucia matki w czasie ciąży, niedorozwój lub uszkodzenie tkan- 42

2 2006, LIX, 1 Wady zgryzu u dzieci z upośledzeniem umysłowym ki mózgowej we wczesnym dzieciństwie, urazy okołoporodowe i wcześniactwo. Upośledzenie umysłowe jest definiowane jako niższy niż przeciętny ogólny poziom sprawności intelektualnej z towarzyszącymi zasadniczymi ograniczeniami w zakresie przynajmniej dwu spośród takich umiejętności jak: słowne komunikowanie się, radzenie sobie w obowiązkach domowych, samoobsługa, zdolność uczenia się, praca, troska o zdrowie, sposoby spędzania wolnego czasu. Ogólny poziom intelektualnego funkcjonowania jest oceniany za pomocą ilorazu inteligencji lub jego ekwiwalentów, uzyskanego przy zastosowaniu standaryzowanych testów inteligencji. Istotnie niższy niż przeciętny poziom funkcjonowania oznacza wartość ilorazu inteligencji niższą o dwa odchylenia standardowe przy błędzie pomiaru wynoszącym 5. Podstawą klasyfikacji jest skala inteligencji o średniej 100. Wyróżnione są cztery stopnie upośledzenia umysłowego: lekki niedorozwój umysłowy, gdy iloraz inteligencji zawiera się w granicach 52-67, umiarkowany niedorozwój o ilorazie 36-51, znaczny niedorozwój umysłowy z ilorazem inteligencji oraz głęboki niedorozwój, gdy iloraz inteligencji wynosi Aby rozpoznać u dziecka upośledzenie intelektualne, to obniżonemu ilorazowi inteligencji musi towarzyszyć odpowiednio niski poziom możliwości przystosowawczych (3). Dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym są objęte programem szkoły specjalnej gdzie wyrównywane są braki w zakresie intelektualnym i psychoruchowym. Dzieci z głębokim upośledzeniem są objęte programem szkoły życia (6). Cel pracy Badania nad cechami fizycznymi dzieci upośledzonych umysłowo wskazały na istnienie korelacji między rozwojem intelektualnym a rozwojem motorycznym (6). Wadliwa czynność mięśni objawiająca się brakiem precyzji i spowolnieniem ruchów mogą być przyczyną nabytych wad zgryzu. Ponieważ około 2,4% dzieci polskich w wieku szkolnym cierpi na oligofrenię, a wiedza zespołów stomatologicznych na temat zagadnień upośledzenia umysłowego i możliwości leczenia zaburzeń zgryzu jest niewystarczająca, celowym jest zbadanie częstości i rodzaju wad zgryzu u dzieci z upośledzeniem umysłowym oraz określenie potrzeb leczniczych. Materiał i metody Zbadano 94 uczniów (36 dziewcząt i 58 chłopców) Zespołu Szkół Specjalnych w Łodzi z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym. Uwzględniając stopień upośledzenia umysłowego, badanych podzielono na trzy grupy. Liczby dzieci w grupach z uwzględnieniem ilorazu inteligencji zawiera tab. I. Postać zgryzu była ustalana zgodnie z obowiązującymi polskimi zasadami diagnostycznymi, przy czym na potrzeby obliczeń uwzględniono tylko zniekształcenia wiodące. W określeniu potrzeb leczenia ortodontycznego posłużono się składową morfologiczną wskaźnika IOTN. Zgryz oceniany był na podstawie najsilniej wyrażonej jednej cechy w stopniach od 1 do 5. Wyniki badań i ich omówienie Z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim było 64 dzieci, w stopniu umiarkowanym 22 i 8 upośledzonych w stopniu znacznym. Wartość ilorazu inteligencji i liczbę zbadanych zawarto w tabeli I. Z zestawienia danych wynika, że wśród badanych ponad połowa dzieci, które odbiegają od normy w rozwoju umysłowym, to dzieci upośledzone w stopniu lekkim. Obserwacja ta jest zbieżna z wynikami badań psychologów i specjalistów pedagogiki specjalnej (6). Posługując się obowiązującymi zasadami diagnostycznymi, zgodnie z którymi zmienność i odrębność norm można przyjąć za podstawę rozpoznania, stwierdzenie niewielkich odchyleń, takich jak guzkowy kontakt pierwszych stałych trzonowców czy 1-3 milimetrowy niedobór miej- 43

3 G. Śmiech-Słomkowska i in. Czas. Stomat., sca w łuku zębowym przy istniejącym optimum czynnościowym nie stanowiło wskazań do leczenia ortodontycznego. Także stwierdzenie, na podstawie składowej morfologicznej wskaźnika IOTN znikomej wady zgryzu, nie kwalifikuje do leczenia (1). Stwierdzono, że postać zgryzu zaledwie 14 dzieci w bardzo nieznacznym stopniu odbiega od wzorca. Wśród nich 12 dzieci było z lekkim defektem intelektualnym, a 2 dzieci z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym. U tych dzieci leczenie ortodontyczne nie było potrzebne i z tego powodu nie były brane pod uwagę w dalszych analizach. Zaburzenia w postaci zgryzu ograniczające fizjologiczne czynności jamy ustnej stwierdzono u 80 badanych, z czego 52 było upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, 20 w stopniu umiarkowanym i 8 w stopniu znacznym. Najczęstszymi odchyleniami od wydolnej czynnościowo postaci zgryzu były zaburzenia zębowe rozpoznane u 25 badanych. Były to głównie stłoczenia wtórne. Tylko u 2 dzieci rozpoznano wrodzony brak zębów siecznych bocznych w szczęce. Wady dotylne o różnym nasileniu występowały u 20 badanych. Zgryz otwarty i zgryz krzyżowy występowały z podobną częstością, wynoszącą odpowiednio 12 i 10 dzieci. Zgryz głęboki częściowy rozpoznano 7 u pacjentów badanych, a wady doprzednie u sześciu pacjentów (tab. II). Stomatolog w leczeniu dzieci z upośledzeniem umysłowym napotyka na szczególnie trudną do pokonania barierę nawiązania kontaktu z pacjentem i jego opiekunami (4). Podwyższony poziom lęku u pacjenta, brak wystarczającej świadomości problemów zdrowia jamy ustnej u dzieci są czynnikami wpływającymi na decyzję o leczeniu, a częściej o usuwaniu zębów, w znieczuleniu ogólnym. Usuwanie zębów w okresie kształtowania zgryzu można uważać za przyczynę wtórnych stłoczeń stwierdzonych najliczniej u badanych dzieci z upośledzeniem umysłowym. Kształtowanie się narządów jamy ustnej w okresie uzębienia mlecznego i podczas wymiany zębów mlecznych na stałe jest w wielkim stopniu uzależnione od czynności związanych z pobieraniem pokarmów, oddychaniem i mową. W dużym stopniu postać i nasilenie wady zgryzu zależą też od reakcji na czynniki szkodliwe, takie jak zaburzony tor oddychania, nawyki ustne lub nieprawidłowy układ języka. Obniżona sprawność mięśni twarzy i szyi mogła spowodować utrzymywanie się dotylnego położenia żuchwy w stosunku do szczęki, a także utrwalać nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Wymienione zaburzenia można traktować jako przyczynę wad zgryzu, a zwłaszcza tyłozgryzów i zgryzów otwartych. Potrzeby leczenia ortodontycznego u dzieci z upośledzeniem umysłowym zestawiono w tab. III. Z analizy zebranego materiału wynika, T a b e l a I. Liczba dzieci upośledzonych umysłowo z uwzględnieniem ilorazu inteligencji Wartość ilorazu inteligencji Liczba badanych Stopień upośledzenia lekki umiarkowany znaczny Razem 94 T a b e l a I I. Wady zgryzu u dzieci z upośledzeniem umysłowym Wada zgryzu Zaburzenia zębowe Tyłozgryzy Zgryzy otwarte Zgryzy krzyżowe Przodozgryzy Zgryz głęboki częściowy Liczba

4 2006, LIX, 1 Wady zgryzu u dzieci z upośledzeniem umysłowym T a b e l a I I I. Potrzeby leczenia ortodontycznego u dzieci z upośledzeniem umysłowym Potrzeba leczenia Stopień upośledzenia umysłowego lekki N umiarkowany N znaczny N Razem N mała umiarkowana duża bardzo duża razem że u 33 badanych potrzebę leczenia zakwalifikowano jako małą. Umiarkowaną potrzebę leczenia stwierdzono u 16 dzieci z upośledzeniem umysłowym, dużą u 25 badanych. Bardzo duża potrzeba leczenia dotyczy 6 badanych. U osób z upośledzeniem umysłowym, gdy potrzeba leczenia ortodontycznego jest oceniona jako mała lub umiarkowana, a upośledzenie dotyczy wybiórczych dysfunkcji intelektualnych jest możliwe uzyskanie poprawy zgryzu, co może ograniczyć nasilanie się wad (5). Dużą i bardzo dużą potrzebę leczenia wad zgryzu można było ocenić jako bezwzględne wskazanie do interwencji ortodontycznej. W przypadkach zakwalifikowanych do dużej potrzeby leczenia łuk zębowy był skrócony o ponad 10 mm, szpara pozioma wielkości 6-7 mm, zgryz otwarty ze szparą pionową wielkości od 6 do 8 mm, odwrotne zachodzenie zębów w odcinkach przednim i bocznym, znaczne powiększenie zachodzenia siekaczy górnych na dolne oraz hipodoncję bocznych siekaczy w szczęce. Bezwzględnym wskazaniem do interwencji ortodontycznej jest istnienie szpary poziomej wielkości ponad 10 mm. W celu oceny rangi potrzeb leczenia wad zgryzu u dzieci z upośledzeniem umysłowym porównano uzyskane wyniki z potrzebami leczenia zdrowych dzieci w wieku szkolnym. U dzieci zdrowych częściej niż u dzieci upośledzonych leczenie nie było potrzebne. Małą potrzebę leczenia stwierdzono częściej u dzieci upośledzonych w porównaniu z taką potrzebą stwierdzoną u dzieci zdrowych. Duża i bardzo duża potrzeba leczenia występują częściej u dzieci upośledzonych w porównaniu z dziećmi zdrowymi. Potrzebę leczenia wad zgryzu u dzieci zdrowych jako dużą stwierdzono u 12,6%, a bardzo dużą u 5,5%. Odsetek dzieci, u których stwierdzono umiarkowaną potrzebę leczenia był zbliżony i wynosił 20% dla dzieci upośledzonych i 18,1% dla dzieci zdrowych (2). Konieczność korekty zgryzu u dzieci z upośledzeniem umysłowym wiąże się z planowaniem zespołowego leczenia we wczesnych okresach ich rozwoju. Właściwie zastosowane, w zależności od stopnia upośledzenia, różne elementy leczenia ortodontycznego mogą przyczynić się do uzyskania poprawy czynności, jak i wyglądu. Wniosek Specyficzny rozwój dzieci upośledzonych wymaga specjalnych metod postępowania. Potrzeby leczenia ortodontycznego są różne w zależności od stopnia upośledzenia, jednakże rozpoznanie wady zgryzu nie zawsze jest wskazaniem do leczenia ortodontycznego. Piśmiennictwo 1. Brook P. H., Shaw W. C.: The development of an index of orthodontic treatment priority. Eur. J. Orthod.,1989, 11, 3, Defińska- Kaniorska A.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci w wieku 9 i 12 lat na terenie miasta Łodzi 45

5 G. Śmiech-Słomkowska i in. Czas. Stomat., badania porównawcze. Rozprawa doktorska, UM, Łódź Clarke A. M., Clarke A. D. B.: Upośledzenie umysłowe. PWN, Warszawa Orlik M., Mielnik-Błaszczak M.: Ocena stanu uzębienia i higieny jamy ustnej dzieci i młodzieży specjalnej troski. Przegl. Stomat. Wieku Rozwoj., 1997, 4, Shvartszaid E. E.: The practical problems in the orthodontic treatment of elderoy and senile patients with mental diseases, Stomatologia, 1996, 75, 4, Sękowska Z: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im M. Grzegorzewskiej, Warszawa Otrzymano: dnia 2.IX.2005 r. Adres autorek: Łódź ul. Pomorska