Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych model. profilaktyka stomatologiczna, dzieci w wieku przedszkolnym,

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2009, 62, 6, Polish Dental Society Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych model profilaktyki stomatologicznej dla dzieci w wieku przedszkolnym Healthy smile for the youngest sample model of dental prophylaxis campaign directed at preschool age children Bartosz Leda 1, Tomasz Niedźwiedzki 1, Mateusz Hędzelek 2 Z Katedry i Kliniki Protetyki Stomatologicznej Collegium Stomatologicum Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 1 Kierownik jednostki: prof. dr hab. W. Hędzelek Z Katedry Psychologii Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego 2 Kierownik jednostki prof. dr hab. M. Lewicka Summary Aim of the study: To introduce a sample model of dental prophylaxis campaign directed at preschool age children, and to assess dental status of children who took part in the campaign. Materials and methods: The campaign covered 349 children aged 4-6 years attending fourteen Poznan kindergartens. The programme of the prophylaxis campaign was based on providing children with oral health education and intra-oral examination. The children were examined by means of disposable dental mirrors in artificial light. The incidence of caries, intensity (dmf index), the treatment index (f/ df) and the average dmf value in relation to age and gender were estimated according to WHO criteria. Results: The incidence of dental caries in deciduous teeth was higher in boys population (52.5%), than girls (50.6%). The intensity of caries in the studied population was 4.37 and average value of dmf was Conclusions: Data analysis confirms the need to intensify prophylaxis and treatment directed at this group of patients. Promotion of education of oral and dental hygiene should be initiated among the preschool age children. Streszczenie Cel pracy: przedstawienie przykładowego programu akcji profilaktyki stomatologicznej skierowanej do dzieci w wieku przedszkolnym oraz ocena stanu uzębienia dzieci objętych programem akcji. Materiały i metody: w akcji wzięło udział 349 dzieci w wieku 4-6 lat z 14 poznańskich przedszkoli. Opracowany program akcji profilaktycznej zakładał poszerzenie wiedzy o higienie jamy ustnej oraz badanie przeglądowe dzieci. Badanie wykonano za pomocą jednorazowych lusterek stomatologicznych przy sztucznym oświetleniu. Stosując kryteria oceny wg ŚOZ określono frekwencję próchnicy, intensywność (wskaźnik puw/z), wskaźnik leczenia (w/pw) oraz średnią wartość puw w zależności od płci i wieku. Wyniki: wyższą frekwencję próchnicy stwierdzono w populacji chłopców 52,5%, niż dziewcząt 50,6%. Intensywność próchnicy w badanej populacji dzieci wyniosła 4,37 a średnia wartość puw 2,74. Podsumowanie: analiza danych potwierdza potrzebę zintensyfikowania działań profilaktyczno- -leczniczych skierowanych do tej grupy pacjentów. Programy edukacyjne z zakresu higieny jamy ustnej powinny być realizowane wśród dzieci już na etapie przedszkola. KEYWORDS: dental prophylaxis, preschool age children (between the ages of 2 and 5), oral hygiene HASŁA INDEKSOWE: profilaktyka stomatologiczna, dzieci w wieku przedszkolnym, higiena jamy ustnej 502

2 2009, 62, 6 Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym Wprowadzenie Próchnica uzębienia mlecznego wśród dzieci w wieku przedszkolnym nadal stanowi poważny problem stomatologiczny, jak i społeczny [5, 8, 11-14]. Wielu autorów zwraca uwagę na utrzymujące się wysokie wartości wskaźników epidemiologicznych dotyczących występowania próchnicy właśnie w tej grupie pacjentów [5, 8, 12-14]. Specyfika choroby próchnicowej uzębienia mlecznego wynika, przede wszystkim z liczby negatywnych czynników wpływających na stan jamy ustnej najmłodszych dzieci. Należą do nich czynniki natury osobniczej np. niedostateczna higiena jamy ustnej czy nieprawidłowa dieta, jak i ogólnospołecznej np. zła sytuacja materialna rodziny czy brak dostępu do opieki stomatologicznej [4, 5, 17, 18]. Niestety także świadomość zdrowotna rodziców w zakresie prawidłowych nawyków dietetyczno-higienicznych oraz potrzeby działań profilaktyczno-leczniczych, zanim wystąpi nieodwracalna utrata tkanek zęba, kształtuje się jeszcze na stosunkowo niskim poziomie. Jak wynika z badań Wierzbickiej i wsp. [21] ponad 60% dzieci które ukończyły 3 lata i rozpoczęły 4 rok życia, nie było nigdy badane przez stomatologa. Niewielkie jest również wsparcie mediów, które ograniczają swoją aktywność do działań komercyjnych, w tej materii pomijając aspekty edukacyjne. Mało powszechna jest wiedza na temat podstawowych środków do higieny jamy ustnej oraz sposobów prawidłowego oczyszczania zębów [15]. Liczba programów propagujących stomatologiczne zachowania prozdrowotne jest niewystarczająca, zaś ich skuteczność niska [3, 16]. Wielu autorów zaleca działania o charakterze profilaktyki, jako sposób na obniżenie frekwencji występowania próchnicy wśród najmłodszych [5, 8, 12-14]. Jednak z przyczyn wymienionych powyżej profilaktyka prowadzona tylko w gabinecie stomatologicznym lub szkole staje się nieskuteczna, a przede wszystkim jest wprowadzona zbyt późno. Badania dotyczące skuteczności przeciwdziałania próchnicy sugerują rozpoczęcie procesu edukacji jak najwcześniej, już na etapie przedszkola [1, 2, 7, 13]. Pomysł akcji profilaktycznej Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych zrodził się podczas jednorazowego spotkania edukacyjnego w jednym z poznańskich przedszkoli. Zachęceni pozytywnym odzewem ze strony dzieci, rodziców oraz pedagogów postanowiliśmy rozszerzyć nasze działania na kolejne przedszkola. Szczegółowy plan akcji został przygotowany na podstawie wcześniejszych doświadczeń autorów [6, 9, 15, 19, 20]. Grupą docelową były dzieci w wieku 4-6 lat uczęszczające do poznański przedszkoli. Naszą akcję wsparły Centrum Stomatologii Candeo oraz firma Blend-a-med Oral-B. Cel pracy Celem pracy było przedstawienie przykładowego programu akcji profilaktyki stomatologicznej skierowanej do dzieci w wieku przedszkolnym oraz ocena stanu uzębienia dzieci objętych programem akcji. Materiały i metody W programie edukacyjnym pod hasłem Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych uczestniczyło 349 dzieci, w wieku 4-6 lat z 14 prywatnych przedszkoli z terenu Poznania. Przygotowany program akcji profilaktycznej został zrealizowany na przełomie 2007 i 503

3 B. Leda i in. Czas. Stomatol., 2008 r. w zespole lekarz higienistka psycholog. Akcję przeprowadziło 4 lekarzy stomatologów, 3 higienistki i 1 psycholog. Zajęcia odbywały się w grupach 10 osobowych z dziećmi w wieku 4, 5 i 6 lat. Wszystkie spotkania były pilotowane przez psychologa. Program akcji składał się z trzech odrębnych części, tzn.: wprowadzającej, edukacyjnej oraz końcowej (motywacyjnej). W części wprowadzającej rolą psychologa było wytworzenie pozytywnej relacji pomiędzy zespołem a dziećmi uczestniczącymi w akcji. Jego działania były oparte na zasadach empatycznej komunikacji. Psycholog witając się z grupą zadawał kilka pytań otwartych, aby zachęcić dzieci do aktywnego udziału w zajęciach. Dzieci przez około 5 min. odpowiadały na ogólnikowo zadawane pytania np. co dzisiaj robicie w przedszkolu, jak dbamy o zęby itp. Do dzieci młodszych i bojaźliwych kierowane były pytania typu wprost np. czy myjecie zęby w przedszkolu, czy macie własną szczoteczkę i pastę itp. Pytania te mają łatwiejszą strukturę odpowiedzi i umożliwiały komunikowanie się psychologa z dziećmi na zasadzie prostych zwrotów tak/nie lub na zasadzie odpowiedzi niewerbalnych, np. poprzez pokiwanie głową czy negatywny grymas. Następnie psycholog przedstawiał lekarza oraz higienistkę którzy opisywali dzieciom cel swojej wizyty w przedszkolu. Część edukacyjną każdorazowo rozpoczynano od prezentacji krótkiego filmu animowanego pt. Wyprawa Zuzi po śnieżnobiały uśmiech dotyczącego higieny jamy ustnej. Następnie przeprowadzano instruktaż szczotkowania zębów oraz ćwiczenia na modelach. Wszystko odbywało się w konwencji zabawy edukacyjnej w realizacji której przydatne były pomoce dydaktyczne, takie jak model fantomowy z podświetleniem, oryginalny zestaw szczoteczka + pasta czy kolorowe plakaty. Materiały edukacyjne zostały opracowane przez psychologa natomiast środki do higieny jamy ustnej dostarczyła firma Blend-a-med Oral-B. Wszystkie te czynności miały na celu zwiększenie zaangażowania dzieci, jak również przekonanie bardziej ostrożnych do włączenia się do zabawy. Instruktaż mycia zębów dotyczył zarówno metody posługiwania się szczoteczkami manualnymi, podczas którego demonstrowano metodę Fonesa, jak i elektrycznymi. Dzieci miały następnie okazję przećwiczyć technikę mycia zębów pod kontrolą stomatologa i higienistki. Na koniec wykonywano badanie przeglądowe jamy ustnej za pomocą jednorazowych lusterek stomatologicznych przy sztucznym oświetleniu. Badanie takie przeprowadzano w jednej z sal dydaktycznych w obecności pozostałych dzieci. W części końcowej akcji wręczano dzieciom dyplom z informacją o stanie uzębienia w formie diagramu i szczoteczkę (odpowiednią dla wieku). Szczoteczka służyła jako dodatkowy czynnik motywujący dzieci do przestrzegania zasad higieny jamy ustnej a informacja o stanie uzębienia stanowiła jasny sygnał dla rodziców do podjęcia leczenie choroby próchnicowej u dzieci. Wyniki badań umieszczano na specjalnie przygotowanych kartach badań zawierających informacje ogólne oraz dotyczące uzębienia. Oceniano tylko stan uzębienia mlecznego pod kątem występowania próchnicy, braków zębowych spowodowanych próchnicą oraz zębów wyleczonych. Stosując kryteria oceny wg ŚOZ określono frekwencję próchnicy, intensywność (wskaźnik puw/z), wskaźnik leczenia (w/pw) oraz średnią wartość puw w zależności od płci i wieku. 504

4 2009, 62, 6 Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym Wyniki Odsetek dzieci z próchnicą wyniósł 51,6%. Wyższą frekwencję próchnicy stwierdzono w populacji chłopców 52,5%, niż dziewcząt 50,6% (ryc. 1). Intensywność próchnicy w badanej populacji dzieci wyniosła 4,37 a średnia wartość puw 2,74. Średnia wartości puw w zależności od wieku wyniosła 2,26 dla dzieci w wieku 4 lat, 3,09 w wieku 5 lat i 3,4 w wieku 6 lat (ryc. 2). Wskaźnik leczenia przyjął wartość 0,56. Omówienie wyników i dyskusja Z danych dotyczących wartości frekwencji próchnicy i puw wynika, że choroba próchnicowa nadal stanowi poważny problem stomatologiczny wśród dzieci w wieku przedszkolnym. Mimo, że wartości tych wskaźników są niższe od uzyskanych przez wcześniejszych badaczy, trudno będzie osiągnąć cele zdrowotne wyznaczone do realizacji przez Światową Organizację Zdrowia na lata [1]. Wartość wskaźnika frekwencji próchnicy w badanej populacji rośnie wraz z wiekiem niezależnie od płci dziecka. Przyrost ten wyniósł 17% pomiędzy 4 a 5 r.ż. i 29% pomiędzy 5 a 6 r.ż. (ryc. 3). Podobną zależność przyjmuje wskaźnik puw, z wyjątkiem populacji dziewcząt w wieku 6 lat, kiedy jego wartość obniża się do poziomu 2,97 (ryc. 4). Skokowy wzrost występowania próchnicy potwierdza, że w tej grupie wiekowej dzieci są szczególnie narażone na wpływ negatywnych czynników, zarówno osobniczych jak i ogólnospołecznych. Na wartość wskaźnika puw główny wpływ miała wysoka składowa p. Najmniejszą wartość (tylko 11), przyjął współczynnik określający ekstrakcje z powodu próchnicy. Populacja chłopców, w badanej grupie, jest bardziej podatna na występowanie próchnicy w porównaniu do populacji dziewcząt w wieku przedszkolnym. Różnica między obiema płciami jest niewielka (1,9%) jednak potwierdza tendencje zaobserwowane przez innych autorów [5, 8, 12-14]. Z analizy zebranej dokumentacji wynika ponadto, że najwyższa frekwencja próchnicy występuje w zębach szczęki. Proc i wsp. [13] wskazują, że ma to związek z występowaniem u dzieci próchnicy butelkowej, w której procesem chorobowym zajęte są zęby szczę- Ryc. 1. Frekwencja próchnicy u badanych dzieci. Ryc. 2. Współzależność wskaźnika puw od wieku dziecka. 505

5 B. Leda i in. Czas. Stomatol., Ryc. 3. Frekwencja próchnicy w zależności od wieku dziecka. Ryc. 4. Wartości wskaźnika puw u dziewcząt i chłopców w zależności od wieku. Ryc. 5. Występowanie próchnicy w zębach mlecznych u dzieci w wieku 4-6 lat. ki. Najczęściej próchnicą objęty był ząb drugi trzonowy dolny (ryc. 5), co również znajduje odzwierciedlenie w piśmiennictwie [13]. W badanej grupie dzieci zaobserwowano także duże zapotrzebowaniu na zabiegi lecznicze. Świadczy o tym niski wskaźnik leczenia, który przyjął wartość 0,56. Przebieg akcji profilaktyki stomatologicznej warto rozpatrzyć również w wymiarze psychologicznym. Ważnym czynnikiem wpływającym na efektywność procesu edukacji jest prawidłowa komunikacja między uczącym a uczącymi się. Dlatego tworząc oraz realizując program akcji kierowano się zasadą kompetentnej komunikacji którą warunkują trzy składowe: motywacja, zarówno ze strony prowadzących jak i dzieci, wiedza oraz umiejętności [10]. W przebiegu akcji stosowano tzw. motywację pozytywną, która polegała na eksponowaniu korzyści wynikających z dbania o higienę jamy ustnej zamiast straszenia skutkami choroby próchnicowej (motywacja negatywna). Wiedza, w myśl zasady kompetentnej komunikacji, obejmuje treści dotyczące tego, co przekazać oraz procedury za pomocą których te treści będą wykonane. W związku z tym program od strony merytorycznej przygotowano w sposób przystępny dla tej grupy wiekowej z wykorzystaniem mediów edukacyjnych. Umiejętności natomiast to powtarzalne zachowania zorientowane na cel. Przygotowanie szczegółowego planu oraz jego konsekwentna realizacja umożliwiały każdorazowo przekazanie najważniejszych wiadomości zarówno teoretycznych, jak i praktycznych. Innym ważnym czynnikiem wpływającym na prawidłową komunikację, szczególnie w grupie dzieci w wieku przedszkolnym, jest stosowanie empatii a w tym także tzw. empatii poznawczej. Polega ona na byciu otwartym, 506

6 2009, 62, 6 Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym spojrzeniu na rzeczywistość oczyma dziećmi wraz z uwzględnieniem ich oczekiwań, potrzeb i pragnień. Z naszych obserwacji wynika jednak, że kluczowe dla osiągnięcia sukcesu w edukacji dzieci w wieku przedszkolnym są dwa elementy: przedszkole, jako miejsce przeprowadzenia akcji oraz czynny udział opiekunek grup, z którymi dzieci przebywają wiele godzin i które darzą dużym zaufaniem. Zrealizowanie programu edukacyjnego na terenie przedszkola zwiększa komfort psychiczny dzieci. Dla dziecka przedszkole jest miejscem autonomicznym, w którym czuje się bezpiecznie. My, jako osoby spoza społeczności przedszkola musimy się dostosować do reguł panujących w tej grupie. Drugim ważnym elementem jest czynny udział pedagogów podczas przeprowadzania akcji. Opierając się na ich autorytecie i wykorzystując wieź emocjonalną, jaka często łączy dzieci z wychowawcami, chcieliśmy dodatkowo zwiększyć efektywność akcji. Wnioski 1. Analiza danych potwierdza potrzebę zintensyfikowania działań profilaktyczno-leczniczych skierowanych do tej grupy pacjentów. 2. Programy edukacyjne z zakresu higieny jamy ustnej powinny być realizowane wśród dzieci już na etapie przedszkola. Piśmiennictwo 1. Adamowicz-Klepalska B, Wierzbicka M, Strużycka I: Założenia i cele zdrowia jamy ustnej w kraju na lata Czas Stomatol 2005, LVIII, 6: Borysewicz-Lewicka M, Koralewska H: Kształtowanie nawyku wykonywania stomatologicznych zabiegów higienicznych u dzieci. Stomatol Współcz 1995, 2, 2: Borysewicz-Lewicka M, Kruszyńska-Rosada M, Bobrzyk S, Dybkowska E: Stomatologiczna edukacja prozdrowotna małych dzieci w wypowiedziach nauczycieli przedszkolnych. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 2000, 2, 30: Bruzda-Zwiech A, Szydłowska-Walendowska B, Wochna-Sobańska M, Daszkowska M, Filipińska-Skąpska R, Hilt A, Lubowiedzka- Gontarek B: Wpływ nawyków higienicznych i żywieniowych na stan uzębienia dzieci w wieku przedszkolnym. Dent Med Probl 2005, 42, 2: Kruszyńska-Rosada M, Borysewicz-Lewicka M: Kliniczna ocena zaawansowania próchnicy zębów mlecznych u dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2000, LIII, 6: Kruszyńska-Rosada M, Koralewska H, Morek K, Przystańska A: Ocena skuteczności dwóch programów oświatowych przeznaczonych dla dzieci w wieku przedszkolnym. Poz Stom 1993, 1: Giermakowska A, Gielniewska E, Chraniuk Z, Kawka P, Okoński P, Frelek B, Wysocki R: Wpływ higieny i diety na występowanie próchnicy u dzieci po 3 roku życia. Mag Stomatol 1994, 9, 39: Gromadzińska-Zapłata E, Pawlaczyk T, Chłapowska J, Borowicz-Andrzejewska E: Stan uzębienia dzieci w wieku przedszkolnym zamieszkujących środowisko miejskie. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1996, 2-3, 14-15: Janczuk Z, Manowiec J: Czy program codziennego nadzorowanego szczotkowania zębów przez dzieci w przedszkolach jest skuteczny? Mag Stomatol 1998, 8, 10: Morreale S P, Spitzberg B H, Barge J K: Komunikacja między ludźmi. Motywacja, wiedza i umiejętności. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2007, str Ogólnopolski Monitoring Zdrowia Jamy Ustnej i Jego Uwarunkowań. Polska Ministerstwo Zdrowia. AM Warszawa. AM 507

7 B. Leda i in. Czas. Stomatol., Łódź Olczak-Kowalczyk D: Ocena stanu higieny jamy ustnej i uzębienia u dzieci warszawskich w wieku od 3 do 7 roku życia. Nowa Stomatol 2001, 4, 18: Proc P, Filipińska-Skąpska R: Ocena stanu uzębienia dzieci oraz stomatologicznych potrzeb leczniczych dzieci łódzkich do lat 5. Nowa Stomatol 2003, 8: Sołtan E, Herman K, Jankowska K, Kowalczyk- Zając M: Ocena stanu uzębienia u 4-5-letnich dzieci wrocławskich. Dent Med Probl 2004, 41, 3: Strużycka I, Małkowska A, Stopa J: Efektywne sposoby promocji zdrowia jamy ustnej. Czas Stomatol 2005, LVIII, 6: Szatko F, Rabęda A, Bromblik A: Ocena skuteczności systemu opieki stomatologicznej na podstawie analizy porównawczej stanu uzębienia i potrzeb stomatologicznych dzieci w wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2008, 61, 1: Szczepańska J: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynników ryzyka część I. Nowa Stomatol 2001, 4, 18: Szczepańska J: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynników ryzyka część II. Nowa Stomatol 2002, 1, 19: Szczurek D, Weyna E, Grocholowicz K, Rulkowska H: Ocena skuteczności programów profilaktycznych u 7-8-letnich dzieci. Analiza korelacji wybranych parametrów klinicznych i ankietowych. Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1997, 2, 18: Tanasiewicz M: Czy coroczne przeglądy jamy ustnej dzieci będących pod opieką zespołu profilaktyczno-stomatologicznego Wesoły Ząbek w miejscu nauczania odgrywają znaczącą rolę w upowszechnianiu profilaktyki? Mag Stomatol 2003, 1: Wierzbicka M, Szatko F, Pierzynowska E, Zawadziński M, Dybiżbańska E, Małkiewicz E, Ganowicz M, Strużycka I, Iwanicka- Frankowska E: Świadomość i zachowania zdrowotne matek małych dzieci w Polsce z początkiem nowego tysiąclecia. Stomatol Współcz 2003, 10, 4: Otrzymano: dnia 3.XII.2008 r. Adres autorów: Poznań, ul. Bukowska 70 Tel.: bartosz.leda@gmail.com 508