ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W ASPEKCIE ŚRODOWISKOWYM

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2009: t. 9 z. 3 (27) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 187 194 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2009 ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH W ASPEKCIE ŚRODOWISKOWYM Mariola STANIAK Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach Słowa kluczowe: obszary wiejskie, środowisko przyrodnicze, zrównoważony rozwój S t r e s z c z e n i e Bogactwo przyrodnicze i krajobrazowe Polski jest bardzo wysoko oceniane w skali Europy. Pogodzenie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich z ochroną środowiska i krajobrazu jest jednak zadaniem bardzo trudnym do zrealizowania. Strategia rozwoju zrównoważonego ma na celu zapewnienie równowagi ekologicznej, ekonomicznej i społecznej. Zapobieganie degradacji krajobrazu i utrzymywanie jego poprawnego funkcjonowania, z jednoczesnym wykorzystaniem funkcji produkcyjnej wymaga działań wielokierunkowych, z których najważniejsze to odpowiednie ukształtowanie struktury przestrzennej krajobrazu oraz stosowanie odpowiedniego zestawu praktyk rolniczych. WSTĘP Przez wieki rolnictwo przyczyniało się do tworzenia i zachowania szerokiej gamy siedlisk półnaturalnych i krajobrazów wiejskich, charakteryzujących się bogatą różnorodnością przyrodniczą. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat zaszły znaczące zmiany w rolnictwie europejskim. Specjalizacja, intensywna gospodarka rolna oraz rozwój technologiczny umożliwił rolnikom zwiększenie plonów, dzięki czemu rolnictwo stało się bardziej konkurencyjne. Z drugiej strony wspólna polityka rolna (WPR), dysponująca różnymi instrumentami połączonymi z atrakcyjnym wsparciem finansowym, stała się ważną siłą sprawczą, decydującą o rozwoju sektora rolnego. Zmiany w sposobie użytkowania gruntów oraz w praktykach rolniczych miały jednak niekorzystny wpływ na środowisko wodne, glebowe, jakość powietrza, różnorodność biologiczną i krajobraz wiejski [KOZŁOWSKI, 2004]. Adres do korespondencji: dr M. Staniak, Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB, ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy; tel. +48 (81) 886-34-21 w. 351, e-mail: staniakm@iung.pulawy.pl

188 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 9 z. 3 (27) Również zaniechanie działalności rolniczej na terenach mniej przydatnych do produkcji rolnej, powodowane czynnikami społecznymi i ekonomicznymi, stanowi poważne zagrożenie środowiska i krajobrazu wiejskiego [DUER, 2007]. Odpowiedzią na te niekorzystne zmiany stały się reformy WPR, których celem jest m.in. zmniejszenie negatywnego oddziaływania rolnictwa na środowisko przyrodnicze. Początek poważnych przemian w Europie nastąpił w 1992 r. po reformie McSharry ego, która prowadziła do oddzielenia dopłat od produkcji i zwrócenia większej uwagi na obszary wiejskie jako element ściśle powiązany z rolnictwem. W grudniu 1999 r. na posiedzeniu w Helsinkach Rada Europejska przyjęła strategię włączania problematyki środowiskowej do WPR. Strategia ta określa cele odnoszące się do wody, użytkowania gruntów, zmian klimatycznych i jakości powietrza, a także krajobrazu i różnorodności biologicznej, podkreślając, że ochrona zasobów naturalnych jest kluczowym elementem zrównoważonego rozwoju rolnictwa w perspektywie długoterminowej. Na posiedzeniu w Göteborgu w czerwcu 2001 r. Rada Europejska zatwierdziła strategię zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, która zawiera wymóg uwzględnienia wpływu wszystkich polityk na gospodarkę, społeczeństwo i środowisko naturalne w procesie podejmowania decyzji. Przyjęła również konkluzję Rady ds. Rolnictwa, dotyczącą włączenia ochrony środowiska oraz zrównoważonego rozwoju do WPR i opracowania zestawu wskaźników rolnośrodowiskowych. Zasady zrównoważonego rozwoju znalazły swoje umocowanie w najważniejszych aktach prawnych i stały się wymogiem prawnym we wszystkich krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce. REALIZACJA ZAŁOŻEŃ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Nadrzędnym, strategicznym celem polityki ekologicznej państwa [Polityka, 2008] jest zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego kraju i tworzenie podstaw do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Światowa Komisja ds. Środowiska Naturalnego i Rozwoju w 1996 r. uznała, że sednem koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju jest taki rozwój, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia, nie ograniczając możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń. Istotą zrównoważonego rozwoju jest zachowanie równowagi między celami produkcyjnymi, ekonomicznymi i ekologicznymi. Cel produkcyjny polega na wytworzeniu w odpowiedniej ilości produktów rolnych o właściwościach wymaganych przez konsumenta lub przemysł przetwórczy. Celem ekonomicznym jest wypracowanie dochodu rolniczego, zapewniającego godziwy poziom życia rolnika i umożliwiającego rozwój gospodarstwa rolnego, natomiast cel ekologiczny polega na zapewnieniu, w dłuższym czasie, równowagi agroekosystemu i zapobieganiu degradacji środowiska naturalnego [HARASIM, 2000]. Zasada zrównoważonego rozwoju stała się konstytucyjną normą rozwoju Polski, obowiązującą we wszystkich

M. Staniak: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w aspekcie środowiskowym 189 obszarach gospodarki i wszelkich płaszczyznach strategicznego planowania [ADAMOWICZ, 2005]. W Strategii rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007 2013 (z elementami prognozy do roku 2020) [2005], zgodnie z kierunkiem reformy WPR, kładzie się większy niż dotychczas nacisk na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Celem nadrzędnym tej strategii jest poprawa warunków życia i pracy mieszkańców wsi poprzez wzrost gospodarczy, z uwzględnieniem wymogów ochrony środowiska. Cel ten ma być osiągnięty przez realizację celów szczegółowych strategii, takich jak: wspieranie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, poprawa konkurencyjności rolnictwa oraz wzmocnienie przetwórstwa rolno- -spożywczego w kierunku poprawy jakości i bezpieczeństwa żywności. Wspieranie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich nastąpi m.in. poprzez kształtowanie produkcji rolnej w zgodzie z wymogami środowiska i z zachowaniem walorów krajobrazowych. BOGACTWO PRZYRODNICZE OBSZARÓW WIEJSKICH Obszary wiejskie stanowią ok. 93,2% powierzchni Polski, mają zatem znaczący wpływ na stan środowiska całego kraju [Rolnictwo, 2006]. Typowy, tradycyjny krajobraz rolniczy to mozaika użytków rolnych z lasami i osadnictwem wiejskim oraz zróżnicowanym udziałem trwałych użytków zielonych. Ważnym składnikiem krajobrazu są jeziora i mokradła, natomiast stosunkowo małe znaczenie mają sady [FABER, 2001]. Wartość przyrodnicza i krajobrazowa terenów rolniczych Polski jest bardzo wysoko oceniana w skali Europy. Około połowy z 365 zespołów roślinnych stwierdzonych w Polsce jest związane z obszarami rolniczymi, z czego ok. 120 jest użytkowanych jako łąki i pastwiska [Różnorodność, 2003]. Bogactwo przyrodnicze Polski polega m.in. na występowaniu półnaturalnych, unikatowych siedlisk, zanikających w krajobrazie Europy, na których znajdują się ostoje rzadkich i zagrożonych gatunków flory i fauny. Dlatego wielu konsumentów w Unii Europejskiej postrzega nasz kraj jako region, w którym wspieranie przyjaznego środowisku sposobu prowadzenia działalności rolniczej umożliwia ocalenie wielu ginących gatunków i siedlisk terenów otwartych. Rozwój obszarów wiejskich w kierunku intensyfikacji produkcji roślinnej i zwierzęcej stanowi duże zagrożenie utrzymania cennych przyrodniczo terenów [KOZŁOWSKI, 2004]. Głównymi zagrożeniami zachowania różnorodności biologicznej, wynikającymi z rozwoju rolnictwa, jest zanikanie tradycyjnych krajobrazów rolniczych na rzecz wielkoobszarowych monokultur uprawowych, degradacja i zanikanie dzikich siedlisk, zanieczyszczenia wód, erozja gleb [RYSZKOWSKI, 1996]. Ochrona zasobów naturalnych jest więc kluczowym elementem zrównoważonego rozwoju rolnictwa w perspektywie długoterminowej. Zapobieganie degradacji krajobrazu i utrzymywanie jego poprawnego funkcjonowania, z jednocze

190 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 9 z. 3 (27) snym wykorzystaniem funkcji produkcyjnej wymaga działań wielokierunkowych, z których najważniejsze to odpowiednie ukształtowanie struktury przestrzennej krajobrazu oraz stosowanie odpowiedniego zestawu praktyk rolniczych [Krajowa strategia, 2003]. STRUKTURA KRAJOBRAZU WIEJSKIEGO W KONTEKŚCIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Poprawnie ukształtowany krajobraz wiejski powinien zawierać, obok użytków rolnych, sieci osadniczej i sieci drogowej, takie elementy krajobrazu, jak: zadrzewienia i zalesienia, mało- i średniopowierzchniowe ekosystemy o charakterze naturalnym i półnaturalnym, korytarze ekologiczne, strefy buforowe i ekotony na granicach poszczególnych ekosystemów. Liczba i rozmieszczenie tych elementów powinny być tak dobrane, aby zapewniony został mozaikowy układ krajobrazu [STANIAK, FELEDYN-SZEWCZYK, BOJARSZCZUK, 2007]. Jednym z podstawowych elementów krajobrazu rolniczego są zadrzewienia śródpolne i śródłąkowe, które kształtują warunki mikroklimatyczne, ograniczają zanieczyszczenia obszarowe oraz hamują erozję wodną i wietrzną. Poza tym zwiększają zdolności retencyjne terenu oraz ograniczają spływ pierwiastków biogennych z pól. Zadrzewienia są miejscem schronienia, rozrodu i żerowania zwierząt, w tym wielu ptaków, oraz ostoją dla owadów niszczonych na polach przez niektóre zabiegi agrotechniczne, zwłaszcza niewłaściwe, lub stosowanie środków ochrony roślin. W okresach migracji zwierząt są miejscem zdobywania pokarmu i schronienia, a także trasą przemieszczania się między większymi kompleksami leśnymi. Tworzą również siedliska występowania wielu gatunków roślin. Małe ekosystemy naturalne i półnaturalne to głównie nieużytki bądź tereny użytkowane ekstensywnie i sporadycznie. Mogą to być: wilgotne łąki, oczka wodne, zabagnienia, ziołorośla, miedze, torfowiska, suche murawy piaskowe i wiele innych. Ich obecność w krajobrazie wiejskim bardzo znacznie zwiększa różnorodność typologiczną krajobrazu oraz bogactwo gatunkowe roślin i zwierząt, a ich odrębność siedliskowa decyduje o przetrwaniu wielu rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków i ich zbiorowisk [ANDRZEJEWSKI, 1996]. Elementem struktury krajobrazu, istotnym dla utrzymania bogactwa biologicznego, są korytarze ekologiczne, które łączą ze sobą izolowane ekosystemy, tzw. wyspy środowiskowe. Dają one możliwość przemieszczania się osobników między poszczególnymi ekosystemami, co zwiększa trwałość występowania wielu gatunków. Z kolei strefy buforowe to bariery ochraniające cenne przyrodniczo ekosystemy, izolujące je od negatywnych wpływów agrotechnicznych, zwłaszcza zanieczyszczeń chemicznych generowanych przez intensywne rolnictwo. Na styku różnych ekosystemów tworzą się ekotony, w których dochodzi do konfrontacji wpływów obu środowisk graniczących ze sobą. Jest to zazwyczaj środowisko o dużym

M. Staniak: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w aspekcie środowiskowym 191 bogactwie gatunkowym, mające szczególne znaczenie dla zachowania bogatej różnorodności biologicznej [RICHLING, SOLON, 1996]. Funkcjonowanie tzw. krajobrazu zrównoważonego jest związane również z właściwą gospodarką zasobami wodnymi. Prawidłowo prowadzona gospodarka wodna polega na odpowiednim zagospodarowaniu zlewni cząstkowych, właściwych zabiegach melioracyjnych, opartych na możliwości regulacji stosunków wodnych gleby i zwiększających zdolności retencyjne terenu. Powinna również uwzględniać pozostawienie w krajobrazie dużych fragmentów ekosystemów bagiennych i mokradeł, które są także jednym z elementów ekologicznych metod ochrony przeciwpowodziowej [MIODUSZEWSKI, 2006]. Zróżnicowany krajobraz rolniczy o odpowiednio ukształtowanej strukturze charakteryzuje się większym bogactwem i bioróżnorodnością niż krajobraz niezróżnicowany. Jest on także bardziej stabilny i odporny na działanie niekorzystnych czynników biotycznych (choroby, szkodniki). PRAKTYKI ROLNICZE W ZRÓWNOWAŻONYM GOSPODAROWANIU Trwały rozwój rolnictwa, oparty o metody produkcji przyjazne środowisku, zapewnia utrzymanie bogatej różnorodności gatunkowej i krajobrazu. Praktyki rolnicze, będące elementem zrównoważonego rozwoju rolnictwa, zostały sformułowane m.in. w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej [DUER, FOTYMA, MADEJ, 2004]. Zwykła dobra praktyka rolnicza (ZDPR) to system organizacji i technologii produkcji, które realizowane na poziomie gospodarstwa zapewniają uzyskiwanie określonych dochodów i utrzymywanie równowagi w agroekosystemach. Przestrzeganie ZDPR warunkuje otrzymywanie wsparcia finansowego na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), a beneficjenci programu rolnośrodowiskowego otrzymują rekompensaty finansowe za działania wykraczające poza ZDPR. Program rolnośrodowiskowy jest instrumentem ekorozwoju obszarów wiejskich, który powstał w celu ograniczenia negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko. Jego zadaniem jest zachęcanie rolników do podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska w obrębie swojego gospodarstwa. Rolnikom, którzy dobrowolnie zobowiązują się do udziału w tym programie, udzielana jest pomoc finansowa, rekompensująca utracony dochód i poniesione koszty oraz stanowiąca dodatkową zachętę [LIRO, 2003]. Zrównoważone gospodarowanie na terenach rolniczych powinno uwzględniać przede wszystkim prawidłowy płodozmian, dobór właściwych nawozów i terminów ich stosowania, stosowanie nawozów organicznych, odpowiednią rotację roślin, właściwe stosowanie środków ochrony roślin [RUNOWSKI, 2000]. ZDPR może być w pełni realizowana jedynie w gospodarstwach prowadzących produkcję roślinną i zwierzęcą. Liczba i dobór gatunków zwierząt powinny być dostosowane do podstawowej powierzchni paszowej, zaś wyprodukowane nawozy naturalne powinny pokrywać w znacznej

192 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 9 z. 3 (27) mierze potrzeby pokarmowe roślin oraz być źródłem substancji organicznej w glebie [DUER, FOTYMA, MADEJ, 2004]. Integrowana ochrona roślin zapewnia opłacalność produkcji, wysokiej jakości plony oraz umożliwia zachowanie bioróżnorodności na terenach rolniczych. Jej celem jest utrzymanie populacji organizmów szkodliwych poniżej progu ich ekonomicznej szkodliwości, za pomocą różnych metod zapobiegania i zwalczania, z możliwie jak największym wykorzystaniem lokalnych czynników naturalnych i mechanizmów samoregulujących środowisko. Ważnym aspektem środowiskowym na terenach rolniczych jest przeciwdziałanie niepożądanej sukcesji na obszarach cennych przyrodniczo. Od kilku dziesięcioleci obserwuje się spadek zainteresowania koszeniem łąk o małych walorach paszowych, które nieużytkowane szybko przekształcają się w uboższe gatunkowo zbiorowiska. Są to bardzo często łąki o dużym bogactwie florystycznym i faunistycznym. Zaniechanie użytkowania i pozostawienie działek naturalnej sukcesji powoduje wkraczanie roślinności wysokiej i pojawianie się uciążliwych chwastów. Uniemożliwia to rozwój innych roślin oraz stwarza ostoję dla szkodników sąsiednich upraw. W celu utrzymania i zwiększania różnorodności biologicznej konieczne jest przywrócenie i podtrzymanie użytkowania łąk jednokośnych oraz dwukośnych łąk wilgotnych. Również zrównoważone użytkowanie pastwiskowe służy ochronie różnorodności fitocenoz trawiastych na obszarach wiejskich. Dostosowanie sposobu użytkowania do warunków siedliskowych sprzyja trwałości użytku, a jakość produktów zwierzęcych uzyskiwanych od zwierząt wypasanych jest lepsza od żywionych w alkierzu. Należy jednak uwzględnić właściwe użytkowanie pastwiska, a więc termin wypasu, obsadę zwierząt, zabiegi pielęgnacyjne [RI CHLING, SOLON, 1996]. PODSUMOWANIE Polityka ochrony środowiska jest traktowana przez Unię Europejską jako nieodłączny element trwałego i zrównoważonego rozwoju. Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich wymaga jednak reorientacji priorytetów oraz zastosowania rozwiązań długoterminowych. Rozwój gospodarczy i społeczny musi uwzględniać aspekty ekologiczne, ponieważ istotnie wpływa na jakość zasobów środowiska przyrodniczego. Sukces w integrowaniu ochrony środowiska z funkcją produkcyjną na poziomie gospodarstwa jest możliwy m.in. poprzez odpowiednie ukształtowanie struktury przestrzennej krajobrazu oraz stosowanie odpowiedniego zestawu praktyk rolniczych. Do producentów rolnych, którzy chcą się przyczynić do poprawy jakości środowiska i zachowania walorów przyrodniczych obszarów wiejskich, skierowane są działania rolnośrodowiskowe, które w krajach UE wdrażane są od 1992 r. Program rolnośrodowiskowy jest podstawowym instrumentem finansowym planu rozwoju obszarów wiejskich każdego

M. Staniak: Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w aspekcie środowiskowym 193 kraju członkowskiego UE. Świadczy to o wysokiej randze instrumentu rolnośrodowiskowego w strategii zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich Unii Europejskiej. LITERATURA ADAMOWICZ M., 2005. Zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia. Ann. UMCS Sect. E 60 s. 71 91. ANDRZEJEWSKI R., 1996. Ekologiczne problemy ochrony różnorodności biologicznej. Różnorodność biologiczna: pojęcia, oceny, zagadnienia ochrony i kształtowania. Zesz. Nauk. PAN Komit. Nauk. Człow. Środ. 15 s. 71 86. DUER I., FOTYMA M., MADEJ A., 2004. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. Warszawa: FAPA ss. 92. DUER I., 2007. Wskaźniki rolnośrodowiskowe jako narzędzie oceniające oddziaływanie Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na środowisko. W: Możliwości międzynarodowej współpracy w dziedzinie ochrony środowiska i wdrażania zrównoważonego rozwoju w nowym okresie programowania Unii Europejskiej (2007 2013). Pr. zbior. Red. K. Giordano, P. Legutko-Kobus. Lublin: KUL s. 117 128. FABER A., 2001. Bioróżnorodność w krajobrazie rolniczym Polski. Biul. Inf. IUNG 15 s. 4 9. HARASIM A., 2000. Gospodarowanie zrównoważone na poziomie pola produkcyjnego. Rocz. Nauk. SERiA t. 2 z. 5 s. 177 181. KOZŁOWSKI S., 2004. Ochrona różnorodności biologicznej i georóżnorodności jako element zrównoważonego rozwoju Europy. W: Problemy organizacji i funkcjonowania systemu ostoi siedliskowych Natura 2000 w Polsce. Pr. zbior. Red. T.J. Chmielewski. Zesz. Nauk. PAN Komit. Nauk. Człow. Środ. 38 s. 13 34. Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej, 2003. Warszawa: MŚ ss. 71. LIRO A., 2003. Program rolnośrodowiskowy jako instrument wielofunkcyjnego rozwoju wsi i ekologizacji polskiego rolnictwa. Wieś Rol. 2 (119) s. 96-117. MIODUSZEWSKI W., 2006. Hydrologiczne funkcje mokradeł rola torfowisk w kształtowaniu zasobów wodnych. W: Woda w krajobrazie rolniczym. Woda Środ. Obsz. Wiej. Rozpr. nauk. monogr. 18 s. 60 69. Polityka ekologiczna państwa w latach 2009 2012 z perspektywą do roku 2016, 2008. Warszawa: MŚ ss. 57. RICHLING A., SOLON J., 1996. Ekologia krajobrazu. Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN ss. 318. Rolnictwo. Rocznik statystyczny, 2006. Warszawa: GUS. Różnorodność biologiczna Polski, 2003. Pr. zbior. Red. R. Andrzejewski, A. Weigle. Warszawa: Wydaw. Narod. Fund. Ochr. Środ. ss. 284. RUNOWSKI H., 2000. Zrównoważony rozwój gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych. Rocz. Nauk. SERiA t. 2 z. 1 s. 94 102. RYSZKOWSKI L., 1996. Problemy ochrony różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej. Różnorodność biologiczna: pojęcia, oceny, zagadnienia ochrony i kształtowania. Zesz. Nauk. PAN Komit. Nauk. Człow. Środ. 15 s. 111 128. STANIAK M., FELEDYN-SZEWCZYK B., BOJARSZCZUK J., 2007. Bioróżnorodność jako ważny element planowania obszarów wiejskich. W: Możliwości międzynarodowej współpracy w dziedzinie ochrony środowiska i wdrażania zrównoważonego rozwoju w nowym okresie programowania Unii Europejskiej (2007 2013). Pr. zbior. Red. K. Giordano, P. Legutko-Kobus. Lublin: KUL s. 110 116.

194 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 9 z. 3 (27) Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007 2013 (z elementami prognozy do roku 2020). Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 czerwca 2005 r. Warszawa: MRiRW ss. 92. Mariola STANIAK SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS IN ENVIRONMENTAL ASPECT Key words: environment, rural areas, sustainable development S u m m a r y Biological and landscape diversity in Poland is highly estimated in Europe. Reconciling agricultural and rural development with environmental and landscape protection is, however, not easy. The strategy of sustainable development is aimed at the assurance of ecological, economic and social equilibrium. According to this principle, agriculture should prevent from the degradation of natural resources while maintaining all its functions. One of the instruments connecting the ecological and productive functions of agriculture is an appropriate formation of agricultural landscape and application of good farming practices. It is especially important in protected areas. Recenzenci: doc. dr hab. Jerzy Barszczewski mgr Anna Klisowska Praca wpłynęła do Redakcji 29.04.2009 r.