Jolanta Herczyk Andrzej Rożnowicz Edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie Program dla szkoły podstawowej dla klas I-VI USTROŃ 2001 1
SPIS TREŚCI I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU 3 II CELE EDUKACYJNE 5 IV TREŚCI NAUCZANIA KLASA IV-VI 9 V PRZEWIDYWANE EFEKTY KOŃCOWE 13 VI LITERATURA, Z KTÓRĄ WARTO SIĘ ZAPOZNAĆ 14 2
I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU Program niniejszy został sformułowany w oparciu o Podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i jest zgodny z dokumentami MEN Dziedzictwo kulturowe w regionie" oraz ustawą o Systemie Oświaty. Główną ideą programu Jest odejście od systemu klasowo-lekcyjnego i od encyklopedycznego przekazu wiadomości. Wiedza ucznia powinna mieć charakter funkcjonalny i prowadzić do umiejętności wyszukiwania i doboru informacji, jak również kształtować samodzielność, logiczne myślenie i nawyk samokształcenia. Program ma służyć nauczycielom-wychowawcom i nauczycielom przedmiotów według potrzeb środowiska klasowego, szkolnego, rodzinnego ucznia i społeczności, w której funkcjonuje. Jest przyjazny nauczycielowi, ponieważ daje możliwość uczenia i wprowadzania treści w sposób twórczy, umożliwiając jednocześnie dostosowanie sposobów i materiałów nauczania do możliwości percepcyjnych dzieci, mając jednocześnie na uwadze skuteczność i efektywność pracy z uczniem. Nauczyciel powinien pełnić w procesie kształcenia i wychowania rolę przewodnika. To właśnie nauczyciel- przewodnik winien stwarzać odpowiednie warunki, dzięki którym uczniowie mogą samodzielnie odkrywać i szukać rozwiązań. Dobór właściwych metod nauczania i warunki pracy wprowadzają pozytywne relacje między wychowawcą i uczniem, rodzą wzajemne zaufanie, uczą pracy zespołowej. Sprawiają, że zajęcia mają charakter motywujący i są dostosowane do różnych stylów uczenia. Stworzony przez nas program przede wszystkim powinien jednak służyć ciekawemu świata, otwartemu na wiedzę i aktywnemu dziecku. Realizacja programu powinna stworzyć możliwość zapoznania się z własnym dziedzictwem kulturowym. Wprowadzać w tradycję kultury narodowej i europejskiej. Przygotowywać do aktywnego i twórczego uczestniczenia w życiu kulturalnym własnego regionu, a nade wszystko zaś, uczyć szacunku dla kultury rodzimej i innych kultur. Kształtować postawę patriotyzmu i poczucia przynależności do środowiska lokalnego, regionu, narodu, a wreszcie społeczności międzynarodowej. Do przedstawienia zawartości programu wykorzystano ujęcie tabelaryczne w przekonaniu, iż zapewni ono czytelność, wygodę i przejrzystość podczas korzystania. Do zagadnień i tematyki zajęć dostosowano szereg zadań edukacyjnych, które można modyfikować w zależności od potrzeb. Program zakłada współpracę zespołów przedmiotowych wynikającą z zaproponowanego sposobu realizacji zagadnień i tematyki zajęć. Przy zaproponowanym sposobie realizacji celów programowych kierowano się zasadą stopniowania trudności, rozpoczynając od najprostszych zadań i stopniowo przechodząc do realizacji coraz trudniejszych elementów. Zachowanie kolejności realizacji haseł programowych nie jest obligatoryjne na poziomie danej klasy. Istnieje również możliwość doboru treści w zależności od zainteresowań uczniów. 3
Te same tematy i zagadnienia powtarzają się i są systematycznie coraz bardziej pogłębiane bez przerywania ciągłości, w celu stopniowego poszerzania wiedzy i umiejętności ucznia. Program ułożony został z myślą o Regionie Cieszyńskim i miejscowości, w której pracujemy. Nauczyciele z innych terenów Polski mogą go potraktować jako plan ramowy i zmieniać tematykę zajęć oraz sposób realizacji. Mamy nadzieję, że korzystanie z zaproponowanego przez nas programu przyniesie wiele satysfakcji zarówno uczniom, jak i nauczycielom. Autorzy 4
II CELE EDUKACYJNE Chcemy, aby uczniowie naszego regionu po ukończeniu szkoły podstawowej: poznali i zainteresowali się kulturą i tradycjami własnego regionu i jej związkami z kulturą narodową i europejską; byli świadomi własnej tożsamości narodowej i kształtowali więzi oparte na wspólnocie historycznej, kulturowej i terytorialnej; rozwijali w sobie postawy patriotyczne związane z tożsamością kultury regionalnej i narodowej; dostrzegali i pogłębiali kulturowe wartości rodzinne w powiązaniu z kulturą wspólnoty lokalnej; rozumieli znaczenie związków łączących tradycje rodzinne z tradycjami regionu i potrafili rozwijać więź uczuciową ze swój ą miejscowością i regionem; zostali przygotowani do pełnienia określonych ról w rodzinie i społeczeństwie; właściwie interpretowali wydarzenia z kręgu rodzinnego, środowiska lokalnego i narodowego; zostali przysposobieni do uczestnictwa w kulturze, dostrzegali ciągłość jej rozwoju i trwałość ludzkich osiągnięć; byli otwarci na różnorodność kultur i ludzkich postaw; potrafili korzystać z dorobku kulturowego; zostali wyposażeni w wiedzę o człowieku, życiu i świecie z perspektywy tradycji i współczesności; nabyli umiejętność korzystania z kronik, roczników, czasopism regionalnych i innych źródeł informacji. 5
Zagadnienia Tematyka zajęć 1. Moja rodzinna miejscowość położenie i jej dzielnice. 2. Mała ojczyzna i region. Sposób realizacji Klasa I Klasa II Klasa III Wycieczka po Zapoznanie się z Gazetka Jak najbliższej okolicy. ważniejszymi wygląda moja obiektami miejscowość?" znajdującymi się w Ustroniu. Spotkanie z gawędziarzem w stroju regionalnym. Poznanie zwyczajów, muzyki, tańców i ubiorów. Wykonanie ze szmatek Ustroniaczka" - symbolu miasta. Układanie słów do melodii piosenek regionalnych. Zaprojektowanie i wykonanie proporczyka swojego regionu. I Moja miejscowość i jej historia II Nasza miejscowość w Polsce i za granicą. 3. Uwarunkowania geograficzne i rozwój tradycyjnej gospodarki. 4. Dzieje mojej miejscowości Spotkanie z górnikiem. Zapoznanie z legendami o powstaniu miasta Ustronia. 5. Moja rodzina. Wykonanie rysunku na temat Moja rodzina". 6. Poznanie zabytków kultury i poszukiwanie śladów przeszłości. 7.Przyroda i krajobraz. 8.Związki naszej miejscowości z kulturą, historią i gospodarką Polski. Zwiedzanie zabytkowego kościółka Św. Anny w Ustroniu- Nierodzimiu. Pogadanka nauczyciela historii na temat pracy i dawnego budownictwa na naszym terenie. Wykonanie herbów miasta Ustronia - technika dowolna. Uzupełnianie drzewa genealogicznego swojej rodziny. Wycieczka szlakiem starych budynków, młynów, kuźni i kościołów. Wycieczka: Ścieżka ekologiczna - Skalica" Tradycje innych regionów Polski"- czytanie fragmentów opowieści o polskiej kulturze ludowej. Czytanie baśni i legend pochodzących z różnych regionów. Wyjazd do Muzeum Regionalnego Stara zagroda". Zapoznanie z fragmentami dokumentów historycznych dotyczących powstania naszego miasta. Wyszukiwanie pamiątek rodzinnych -wystawa. Fotoreportaż o zabytkach naszego miasta - układanie podpisów pod zdjęciami. Korzyści ze współpracy gospodarczej z regionami naszego kraju - mapka. 6
III Codzienne życie rodziny. IV Tradycje, zwyczaje, obrzędy. 9.Europejskie tradycje kulturowe. 10.Ustrońska rodzina dawniej i dziś. 11.Religie i obrzędy religijne. 12.Obecne zajęcia ludności. 13. Życie kulturalne w naszym mieście. 14. Święta religijne i związane z nimi zwyczaje. 15. Tradycje związane z porami roku. 16. Rocznice narodowe i lokalne. Prezentacja miast partnerskich. Wystawka - Zdjęcia rodziny wielopokoleniowej" Wystawa folderów z miast partnerskich. Rysunek - Życie dawniej i dziś w naszych rodzinach" na podstawie rozmowy z dziadkami. Gazetka ścienna o współpracy z miastami partnerskimi. Nagranie wywiadu z osobą ze starszego pokolenia według przygotowanych przez klasę pytań. Konkurs rysunkowy Obrzędy religijne w moim regionie". Mój wymarzony zawód" - praca wykonana techniką kolażu, na podstawie oglądanych ilustracji. Zgromadzenie widokówek, prospektów i informatorów dotyczących Ustronia jako miasta uzdrowiskowego i turystycznego - wykonanie zakładki. Kim chciałbym zostać w przyszłości?" - odgrywanie scenek dramowych. Udział w imprezach: Dzieci dzieciom, dzieci rodzicom", w występach regionalnych zespołów dziecięcych, w imprezie miejskiej z okazji Dnia Dziecka - Ustroniaczek". Wyjazd do kina. Wyjazd do teatru im. A. Mickiewicza w Cieszynie. Współpraca z MDK Prażakówka". Dzień Wszystkich Świętych - pomoc w sprzątaniu cmentarzy. Przygotowanie Wigilijki klasowej. Udział w jasełkach. Nauka kolęd i pieśni adwentowych - Ekumeniczny Koncert Kolęd. Ubieranie choinki. Malowanie pisanek. Dożynki - udział wspólnie z rodzicami. Wieczór andrzejkowy - zabawa szkolna. Topienie Marzanny. Sobótka - wspólne ognisko. Noc Świętojańska - przygotowanie i puszczanie wianków. Szkubaczki - wydzieranka. Udział w uroczystościach organizowanych przez Urząd Miejski i szkoły: 9 Listopada - rocznica rozstrzelania mieszkańców Ustronia. Święto Niepodległości. Rocznica Wyzwolenia Ustronia. Święto Konstytucji 3 Maja. Święto Patrona Szkoły. Powstanie Śląskie. 7
V Sylwetki ludzi, którzy rozsławili naszą miejscowość. 17. Wierzenia, wróżby, przepowiednie, przesądy, leczenie. 18. Specyfika folkloru naszego regionu. 19. Gwara w codziennym użytku. 20. Wybitni Ustroniacy. Omówienie przysłów z naszego regionu. Nauka piosenek regionalnych. Przedstawienie tekstów gwarowych. Patron naszej szkołyprzybliżenie sylwetki Józefa Kreta poprzez oglądanie szkolnej wystawy. Wróżby i przesądy - wywiad ze starszym pokoleniem. Wycieczka Pętlą Beskidzką. Rozmawiamy gwarą - konkurs na najlepszy dialog Dzieła twórców ludowych. Wykonanie rzeźby w mydle. Haftowanie serwetek. Nauka gry melodii ludowych na flecie. Wykonanie listownika lub chwastnika. Zwiedzanie Muzeum Koronkarstwa w Koniakowie. Konkurs znajomości gwary - tłumaczenie. Sylwetka Jana Cholewy walczącego o wolność i niepodległość Polski złożenie kwiatów pod pomnikiem. 8
III TREŚCI NAUCZANIA KLASA IV-VI Zagadnienia I Historia rodziny i mojej miejscowości. II Charakterystyka historyczna i geograficzna. Tematyka zajęć l. Moja rodzina - pochodzenie i losy 2. Praca i zawody członków rodziny. 3. Uroczystości rodzinne. 4. Pochodzenie nazwy miejscowości. 5. Moja rodzinna miejscowość - położenie i jej dzielnice. 6. Mała ojczyzna i region. 7. Symbole miasta i regionu. 8. Dzieje mojej miejscowości. 9. Uwarunkowania geograficzne i rozwój tradycyjnej gospodarki. 10. Specyfika budownictwa i folkloru. Sposób realizacji Klasa IV Klasa V Klasa VI Wykonanie drzewa Nagranie piosenek Zbiór tradycji i genealogicznegotechnika śpiewanych w zwyczajów dowolna. czasie uroczystości rodzinnych-opis. rodzinnych. Praca moich rodziców" - wyklejanka. Opowiadanie: Jaki zawód mi się najbardziej podoba?" Wyszukiwanie pamiątek rodzinnych - wystawa. Praca ze słownikiem regionalnym. Praca ze słownikiem etymologicznym. Gazetka ścienna - Ustroń w oczach ucznia". Zapoznanie z twórczością Zofii Kossak-Szczuckiej. Zapoznanie z życiem i twórczością poetki Wandy Mider. Dyskusja: Czy praca moich rodziców jest potrzebna?" Moja własna legenda wyjaśniająca pochodzenie nazw: Ustroń, Nierodzim. Zapoznanie z życiem i twórczością poetki Emilii Michalskiej. Konkurs recytatorski wierszy poetów regionalnych. Wyjazd na występy zespołów Równica" i Czantoria". Wykonanie symboli Wykonanie Artykuł do Kroniki Ustronia symboli Ustronia Szkolnej na temat i Nierodzimia (herb, i Nierodzimia oraz powstania symboli flaga, Ustroniaczek). ich opis. miasta i regionu. Konkurs znajomości historii Ustronia. Ilustracja z opisem. Makieta. Informator. Zwiedzanie Muzeum Kuźnictwa i Hutnictwa (coroczna zmiana ekspozycji). Zwiedzanie kościołów, starych budynków, kuźni, młynów i warsztatów. 9
III Moja miejscowość w Polsce i za granicą. IV Historia, tradycje i obyczaje. 11. Poznanie zabytków kultury i poszukiwanie śladów przeszłości. 12. Przyroda i krajobraz. 13. Związki naszej miejscowości z kulturą i historią Polski. 14. Związki naszej miejscowości z gospodarką Polski. 15. Europejskie tradycje kulturowe. 16. Kontakty z miastami partnerskimi. 17. Ustrońska rodzina dawniej i dziś. Gromadzenie fotografii dotyczących zabytków najbliższej okolicy. Opis wybranych zabytków znajdujących się w Ustroniu. Wykonanie makiety. Wycieczka na Równicę. Prezentacja: Jestem przewodnikiem po mojej miejscowości. Wycieczka na Małą Wycieczka na Czantorię. Czantorię. Zwiedzanie zabytków Cieszyna (m.in. Studnia Trzech Braci, Wieża Piastowska itp.) Zwiedzanie Muzeum Zwiedzanie Zofii Kossak Muzeum w Górkach Wielkich. Beskidzkiego Czytanie Legend w Wiśle. Nauka śląskich" pieśni związanych G.Morcinka. z Powstaniami Powstanie Śląskie Śląskimi. i plebiscyt w poezji i sztuce - przygotowanie materiałów. Śląskiego. Zwiedzanie Muzeum im. Gustawa Morcinka. Zapoznanie z historią Powstań Śląskich. Przygotowanie Akademii w rocznicę III Powstania Ilustrowanie mapy wybranego regionu - konkurs międzyklasowy Zawody mieszkańców naszego miasta, konkurs rysunkowy. Oglądanie albumów i słuchanie piosenek ludowych z innych krajów. Tradycje zawodu górniczego i hutniczego na naszym terenie i powiązania z Górnym Śląskiem "-pogadanka. Oglądanie filmów wideo z odwiedzin w miastach partnerskich. Górnicze motywy w twórczości G.Morcinka" - wystawa. Dyskusja: Wpływ Europy na naszą kulturę". Zwiedzanie Oddziału Muzeum Zbiory M. Skalickiej". Spotkanie z przedstawicielem Towarzystwa Kontaktów z Zagranicą. Rysunek przedmiotów używanych dawniej i dzisiaj. Rozmowa ze starszym i młodszym pokoleniem (dziadkowie, rodzice i rówieśnicy). Wywiad z Dyrektorem Muzeum Regionalnego. Urządzenie kącika regionalnego (strój, wyposażenie, opowiastki gwarowe, portrety, itp.). 10
18. Odzyskanie niepodległości przez Polskę. 19. Walka Ustroniaków z okupantem hitlerowskim. Młodzi ludzie też walczyli o niepodległość" - gazetka ścienna. Złożenie kwiatów pod pomnikiem pomordowanych mieszkańców Ustronia. Przygotowanie uroczystej Akademii z okazji Święta Niepodległości. Spotkanie z kombatantami. Dyskusja: Jestem legionistą-moja postawa patriotyczna". Organizacja Akademii z okazji Rocznicy Wyzwolenia Ustronia. V Historia i funkcja szkoły 20. Rocznice narodowe i lokalne. 21. Religie i obrzędy religijne. 22. Święta religijne i związane z nimi zwyczaje. 23. Tradycje związane z porami roku. 24. Wierzenia, wróżby, przepowiednie, przesądy, leczenie. 24. Wierzenia, wróżby, przepowiednie, przesądy, leczenie. 26. Udział szkoły w życiu miejscowości. 27. Codzienne życie społeczności szkolnej. Przygotowanie Akademii z okazji Święta Niepodległości. Uczczenie Święta Patrona Szkołypomoe przy organizacji festynu szkolnego. Organizacja Akademii z okazji uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Spotkanie z księżmi wyznania katolickiego i ewangelickiego. Opieka nad opuszczonymi grobami. Organizacja Ekumenicznego Wieczoru Kolęd. Wystawienie jasełek. Przygotowanie i uczestnictwo w Wigilijce klasowej. Indywidualny udział w dożynkach. Organizacja Andrzejkowego Wieczoru. Wykonanie i topienie Marzanny. Gromadzenie starych przysłów i tworzenie nowych. Zapoznanie z życiem i twórczością patrona szkoły. Ilustracja: Przyroda wiosną. Opracowanie kalendarza przysłów, przepowiedni i przesądów. Czym Józef Kret zasłużył sobie na miano Patrona Szkoły?" - opowiadanie twórcze. Topienie Marzanny" - dyskusja na temat historii i tradycji. Wykonanie zielnika. Opis zwyczajów ludowych - śmigus (karwacze), dyngus, szkubaczki. Wywiad z osobami pamiętającymi Józefa Kreta. Akcja - Sprzątamy Świat. Udział w organizacji imprez szkolnych i środowiskowych. Opowiadanie: Mój najlepszy szkolny kolega. Opis przyjaciela. Scenki dramowe o szkolnej przyjaźni. 11
28. Władze miasta i organizacja życia mieszkańców. 29. Życia kulturalne w naszej miejscowości. Spotkanie z radnym Ustronia. Wyjazd do kina. Wykonanie wizytówki naszego miasta. Folder - Ustroń miastem turystycznym". 30. Gwara w codziennym użytku. Konkurs czytania tekstów gwarowych. Recytacja wierszy pisanych gwarą. Układanie ilustrowanego słownika gwarowego. VI Mieszkańcy na tle regionu. 31. Możliwość nauki i pracy. 32. Udział mieszkańców w rozwoju miejscowości i regionu. Dyskusja: Zawody naszych rodziców''. Poznajemy nazwiska ludzi zasłużonych dla naszego miasta - zapoznanie się z rocznikami Kalendarzy Ustrońskich". Jaki zawód pragnę zdobyć?" - folder. Twórczość Oswalda Szczurka, Jana Szczepańskiego i Jana Nowaka - praca w grupach, prezentacja z wykorzystaniem Internetu. Kim chciałbym zostać w przyszłości?" spotkanie z przedstawicielami różnych zawodów. Działalność Józefa Pilcha udział w konkursie miejskim. 12
IV PRZEWIDYWANE EFEKTY KOŃCOWE Uważamy, że aby założone przez nas cele zostały zrealizowane, uczniowie powinni: posiąść podstawową wiedzę o regionie, narodzie i Europie; znać ważniejsze daty i wydarzenia historyczne związane z naszym regionem i krajem; znać symbole narodowe wybranych państw i instytucji międzynarodowych; dostrzegać wpływ wartości związanych z kulturą regionu na życie poszczególnych ludzi; prezentować wybitne postacie naszego regionu i podejmować próbę oceny ich dokonań; przedstawiać sytuację ludzkości lokalnej w walce o odzyskanie niepodległości; wyszukiwać pozapodręcznikowe źródła wiedzy regionalnej (pamiątki rodzinne, pocztówki, prasa, albumy, filmy, sztuki teatralne, literatura) oraz na ich podstawie przygotowywać informacje na określony temat; podczas prezentowania własnego regionu, jego walorów i cech wyróżniających stosować różnorodne techniki; działać na rzecz ochrony regionalnego dziedzictwa kulturowego i brać udział w lokalnych inicjatywach kulturalnych; rozpoznawać cechy charakteryzujące region (tańce, śpiew, stroje, tradycje itp.); świadomie i aktywnie uczestniczyć w życiu wspólnoty lokalnej, w zachowaniu i pomnażaniu dziedzictwa kulturowego; odczytywać związki łączące tradycję rodzinną i kształtować poczucie więzi ze społecznością lokalną i regionem; budować wypowiedzi z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń. 13
V LITERATURA, Z KTÓRĄ WARTO SIĘ ZAPOZNAĆ 1. Bogdan Suchodolski, Dzieje kultury polskiej. Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1986 2. Historia Śląska (opr. Zbiorowe) PAN, Wrocław 1960 3. Kazimierz Popiolek, Śląskie dzieje, PWN Warszawa-Kraków 1981 4. Mieczysław Tobiasz, Pionierzy odrodzenia narodowego i politycznego na Śląsku, Katowice 1945 5. Jerzy Pośpiech, Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku, Instytut Śląski w Opolu 1987 6. Jan Tacina, Śląskie tańce ludowe, Bielsko-Biała 1981 7. Aleksander Widera, Od Cieszyna do Gogolina (Gawędy, baśnie, legendy) Instytut Śląski w Opolu 1978 8. Franciszek Popiołek, Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim Wydawnictwo Instytutu Śląskiego 1939 9. Śląsk Cieszyński. Geografia i przyroda. Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 1997 10. Franciszek Popiołek, Studia z dziejów Śląska Cieszyńskiego, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach 1938 11. Jan Wantła, Karty z dziejów ludu Śląska Cieszyńskiego, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1954 12. Robert Mrózek, Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego, Katowice 1984 13. Józef Golec, Stefania Bojda, Słownik biograficzny Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 1993 14. Józef Ondrusz, Przysłowia i przemówienia ze Śląska Cieszyńskiego, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1960 15. Kalendarz Beskidzki 1.1-7, Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Białej 16. Zwyczaje na Śląsku Cieszyńskim 17. Wybór źródeł do dziejów Ustronia t. 1-2, Polskie Towarzystwo Historyczne oddział w Cieszynie 1997-1999 18. Pamiętniki Ustrońskie 1.1-10, Towarzystwo Miłośników Ustronia 19. Kalendarz Ustroński t. 1-3 14