UTWORZENIE I ZMIANY ORGANIZACYJNE ARCHIWUM WOJSKOWEGO W LATACH 1918 1939

Jerzy Ciesielski UTWORZENIE I ZMIANY ORGANIZACYJNE ARCHIWUM WOJSKOWEGO W LATACH 1918 1939 Zadanie utworzenia archiwum wojskowego postawiła, przypuszczalnie w październiku 1918 roku, Sekcja Naukowa Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu 1. Do tej problematyki wrócono z chwilą powołania naczelnych władz wojskowych, po odzyskaniu niepodległości. W odradzającym się państwie polskim siły zbrojne miały do spełnienia bardzo ważną rolę. Był to oczywiście wysiłek zbrojny skierowany na wytyczenie i obronę granic. Istnienie Wojska Polskiego zapoczątkowane zostało decyzją Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z dnia 12.10.1918 roku, a podstawowym organem planowania operacyjnego i dowodzenia był Sztab Generalny. Oddział VII Sztabu Generalnego (w marcu 1919 roku przeszedł do Ministerstwa Spraw Wojskowych) zajmował się m.in. regulaminami wojskowymi, wyszkoleniem oficerów i badaniami historyczno wojskowymi. Była Sekcja Naukowa b. Komisji Wojskowej wraz z referatem archiwalnym została podporządkowana 7 grudnia 1918 roku Oddziałowi VII Sztabu Generalnego 2. Nieco wcześniej, bo 4 listopada 1918 roku, por. dr Bronisław Pawłowski rozkazem szefa 1 Rzecznikiem idei istnienia archiwum wojskowego był kierownik Komisji Wojskowej, prof. Wacław Tokarz, który powołał zespół do opracowania wytycznych w celu utworzenia komórki zajmującej się zbieraniem i zabezpieczaniem akt. Skutkiem tych działań było utworzenie, w kwietniu 1918 roku, wydziału (inaczej zwanego referatem) archiwalnego Komisji Wojskowej. Archiwum Wojskowe. I. Powstanie i rozwój. II. Zbiory archiwum wojskowego. III. Informacje, kwerendy, poświadczenia służby, Warszawa 1937, s. 4. CAW, Zespół akt Archiwum Wojskowego I.341.2. teczki: 1, 30, 58, 80, 83, 115. 2 Dziennik Rozporządzeń MSWojsk. nr 9/18.

Sztabu Generalnego został przydzielony do Sekcji Naukowej Komisji Wojskowej jako referent do spraw archiwalnych z zadaniem utworzenia instytucji archiwalnej i zebrania archiwaliów 3. W kilka dni później, 14 grudnia 1918 roku 4, w ramach Sztabu Generalnego, powstał Instytut Historyczno-Wojskowy 5, a jego referat archiwalny otrzymał nazwę Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) 6. Kierownikiem CAW został por. dr Bronisław Pawłowski 7. W skład personelu weszli ponadto: archiwiści ppor. Stanisław Winiarski, urzędnik Kazimierz Bratoszewski, pomocnicy archiwistów sierż. Eugeniusz Loewel, plut. Stanisław Massalski, urzędnik Irena Gudzachówna, Janusz Buki (słuchacz prawa), Stanisław Nowakowski (słuchacz filozofii) 8. Nieco później do pracy w CAW przyjęci zostali: dr Eugeniusz Wawrzkowicz, ppor. Józef Pomarański i ppor. dr Józef Seruga 9. Personelowi temu przypadła w udziale praca polegająca nie tylko na gromadzeniu i porządkowaniu akt, lecz również i załatwianiu kwerend osobowych. W 1919 roku Instytut Historyczno-Wojskowy wszedł w skład Departamentu V Naukowo-Szkolnego MSWojsk. jako jego sekcja 4 i w tym też roku 10 ustalona została po raz pierwszy organizacja i szczegółowe zadania dla Centralnego Archiwum Wojskowego 11. CAW powstałe w ramach Instytutu Historyczno-Wojskowego było instytucją odrębną i autonomiczną. Było również instytucją zwierzchnią nad wszystkimi 3 CAW, I.341.2.115. 4 Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 12/18. 5 Była to b. Sekcja Naukowa Komisji Wojskowej TRS. 6 Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 12/18 oraz CAW, I.341.2.85. 7 Dr Bronisław Pawłowski stanowisko kierownika CAW objął w stopniu porucznika, ale w czerwcu 1919 roku został awansowany do stopnia podpułkownika. Stało się tak dlatego, że Komisja Weryfikacyjna zaliczyła por. Pawłowskiego do oficerów starszych, ze starszeństwem od 1.06.1919 roku. Patrz: Rocznik Oficerski 1923, a także: B. W o s z c z y ń s k i, B r o n i s ł a w P a w ł o w s k i organizator i dyrektor Centralnego Archiwum Wojskowego, (w:) Sesja naukowa poświęcona B. Pawłowskiemu w setną rocznicę urodzin, Toruń 1988, s. 28. 8 CAW, I.341.2.115. 9 Archiwum Wojskowe, op. cit., s.5. 10 Rozk. Dzienny MSWojsk. nr 195 z dnia 22.08.1919 roku. 11 Zgodnie z rozkazem nr 195 CAW posiadało w swojej strukturze wewnętrznej 4 referaty: archiwum prasowe, akta dawne, akta formacji wschodnich, i akta wojsk Polski Odrodzonej, co było uwarunkowane zgromadzonymi już aktami (CAW, I.341.2.13). Równocześnie otrzymało zadanie gromadzenia, przechowywania i porządkowania rozkazów i najważniejszych akt szczególnie organizacyjnych, operacyjnych polskich władz wojskowych, formacji wschodnich i związków polskich z czasów wojny 1914 1918 oraz akt wojskowych z czasów dawniejszych; pozostałych na obszarze państwa polskiego dokumentów b. wojskowych władz zaborczych i okupacyjnych; wszystkich akt oddanych w depozyty, a dotyczących wojskowości polskiej; wycinków z prasy periodycznej zawierających artykuły dotyczące spraw wojskowych (CAW, I.341.2.30).

archiwami wojskowymi i referatami archiwalnymi Dowództw Okręgów Generalnych (DOGen.) 12. Po zlikwidowaniu stanowisk referentów archiwalnych sformowane zostały referaty archiwalne przy DOG-enach oraz utworzono cztery zarządy archiwalne (nazywano je również referatami) we Lwowie, Krakowie, Poznaniu i Przemyślu. Zadaniem tych instytucji było zgromadzenie i zabezpieczenie akt pozostałych po zaborcach. W wydanym na tę okoliczność rozkazie czytamy, że na mocy rozkazów Sztabu Generalnego nr 36 z dnia 2.12.1918 roku i nr 9 z dnia 7.01.1919 roku Centralne Archiwum Wojskowe gromadzi wszystkie akta wojskowe powstałe na ziemiach polskich wytworzone przez wojskowe władze państw zaborczych. W celu uregulowania prac nad ochroną i tymczasowym zabezpieczeniem tych materiałów rozproszonych po rozmaitych miejscowościach państwa polskiego, a zarazem odpowiedniego przygotowania ich do późniejszego przyjęcia przez to Archiwum, zarządzam co następuje: Wszystkie DOG-eny niezwłocznie wyznaczą referentów archiwalnych ewentualnie powierzą ich czynności referentom oświatowym uniwersytetów żołnierskich i wyznaczą im lokale suche, jasne, zabezpieczone od pożaru na tymczasowe składy akt 13. Najwcześniej powstał referat archiwalny we Lwowie, zorganizowany przez docenta Uniwersytetu Lwowskiego, dr. Modelskiego, który już w grudniu 1918 roku rozpoczął prace nad gromadzeniem i zabezpieczeniem akt b. władz austriackich w tym mieście. Referat ten miał największą obsadę etatową (pod koniec działalności pracowały tam 32 osoby), ale zgromadzony zasób aktowy w poważnej części został zniszczony podczas wojny polsko-ukraińskiej, o czym kierownik referatu meldował dyrektorowi CAW. Nieco później powstały referaty archiwalne w Krakowie, Przemyślu i Poznaniu. Ten ostatni zgromadził akta V Korpusu niemieckiego i jednostek jemu podległych. Po utworzeniu Zarządu Archiwalnego w Krakowie, na kontrolę pojechał dr Józef Seruga w kwietniu 1920 roku. W wyniku kontroli okazało się, że wiele akt 12 CAW, I.341.2.115. 13 Zob.: Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 64 z dnia 10.06.1919 roku.

poaustriackich sprzedano jako makulaturę lub zniszczono, zachowując tylko arkusze ewidencyjne żołnierzy. Kontrolujący zdołał uchronić od zniszczenia archiwalia sądów austriackich i część planów twierdzy Kraków. Do Poznania pojechał dyrektor Pawłowski, który stwierdził, że porządkowaniem aktów nikt się nie zajmował. Pobieżnie i dorywczo je tylko przejrzano i wydobyto z nich pewną ilość tajnych instrukcji służbowych. Do końca 1921 roku w tym referacie zgromadzono ogółem 200.000 woluminów, 4.500 kg akt luźnych, 600 kg książeczek wojskowych oraz 1.127 różnych dokumentów personalnych 14. Referaty archiwalne przy DOG-enach, powstałe w latach 1918 1920 w miejsce referentów archiwalnych, praktycznie były filiami Centralnego Archiwum Wojskowego. Działalność służbowa referatów archiwalnych i ich obsada etatowa została uregulowana kilkoma zarządzeniami i rozkazami MSWojsk., często sprzecznymi ze sobą. W zasobie archiwalnym CAW znajduje się dokument (projekt rozkazu dla referatów archiwalnych DOK) z dnia 21.10.1921 roku, nakazujący dowódcom Okręgów Korpusów (OK) włączenie referatów archiwalnych do kancelarii głównych OK oraz udzielenie pomocy kierownikom referatów. Pomoc ta miała polegać na odkomenderowaniu do dyspozycji kierownika referatu odpowiednio wykształconych pracowników archiwalnych, którzy mieli porządkować akta. Jednak, jak napisał w swoim sprawozdaniu kierownik referatu archiwalnego przy DOK w Krakowie, do pomocy przy porządkowaniu akt skierowano żołnierzy, którzy w ogóle nie znali się na tego typu pracach, a i oficerowie nie byli należycie przygotowani do prac archiwalnych 15. Mimo tych niedociągnięć naczelne władze wojskowe wszelkimi sposobami starały się zabezpieczyć wszystkie akta wytworzone przez wojsko polskie i wojska obce. Dowodem na to jest zarządzenie MSWojsk., w którym czytamy, że Celem nie przerywania prac nad zabezpieczeniem i porządkowaniem akt wojskowych, a specjalnie państw zaborczych, tymczasowe zarządy archiwalne należy w całości wcielić do kancelarii głównej OK. Personel zajęty obecnie w zarządach archiwalnych, w miarę możliwości, zatrzymać ten sam dla dalszej pracy w archiwum, 14 CAW, I.341.2.619. 15 Pismo nr L 888/21/Pf, CAW, WBH, t. 676 S.

nie przekraczając jednak przepisanego etatu 16. Jak wynika z tych dwóch dokumentów, w początkowym okresie działalności referatów archiwalnych zadbano o przydzielenie dla nich odpowiedniego personelu i nakazano również przygotować pomieszczenia magazynowe na akta, które powinny spełniać należyte warunki do ich przechowywania. Ten w miarę dobry stan rzeczy nie trwał długo. Następne z kolei pismo 17 omawia częściową reorganizację referatów archiwalnych i podaje ich nowy, niestety zmniejszony etat 18. W dokumencie tym nakazano z powrotem wydzielić referaty archiwalne z kancelarii głównych DOK, a personel nadetatowy powinien do 1 listopada 1922 roku wydzielić z archiwaliów materiał ewidencyjny i przekazać do poszczególnych Powiatowych Komend Uzupełnień (PKU). Po tym terminie personel nadetatowy należało zwolnić. W piśmie tym zasygnalizowano również likwidację referatów archiwalnych, bowiem ostateczna likwidacja referatów archiwalnych przeprowadzona będzie na podstawie specjalnych szczegółowych instrukcji MSWojsk. (CAW), z tym jednak, że czas jej nie może przekroczyć następujących terminów: dla referatu archiwalnego w Poznaniu i Przemyślu 1.09.1924 roku, dla referatu archiwalnego w Krakowie i Lwowie 1.09.1925 roku 19. Prace przygotowawcze do likwidacji referatów archiwalnych przy DOK trwały prawie dwa lata. 31 stycznia 1924 roku Minister Spraw Wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski podpisał pismo nakazujące likwidację tych podstawowych komórek archiwalnych 20. Dowódcy Okręgów Korpusów otrzymali zadanie, aby w miesiącach lutym i marcu dokonać podziału materiału aktowego na poszczególne działy budownictwa, rachunkowy, sanitarny, ewidencyjny i personalny. Materiał ten mieli przejrzeć szefowie służb i wybrać akta przydatne do prowadzenia spraw bieżących oraz wybrać archiwalia posiadające wartość historyczną. Akta personalne byłych 16 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 47, poz. 844 z dnia 29.11.1921 roku. 17 Pismo Oddz. I Szt. Gen. nr L 3936/org z dnia 21.07.1922 roku, CAW, WBH, t. 676 S, a także dodatek tajny nr 26, poz. 132 do Dz. Rozk. nr 42 z dnia 24.10.1922. 18 Etat ten przewidywał następującą obsadę personalną referatów archiwalnych: kierownik major lub urzędnik wojskowy kat. III, referent kapitan lub porucznik, lub urzędnik wojskowy kat. IX X, kancelista sierż lub urzędnik cywilny kat. XI, pisarz kapral lub plutonowy, woźny cywil. 19 Zob. przypis 17. 20 Pismo Oddz. I Szt. Gen. nr L 12981/org., CAW, WBH, t. 676 S.

poddanych niemieckich, po sporządzeniu spisów, polecono rozkazem MSWojsk. przekazać do kancelarii głównych DOK, celem późniejszego oddania ich władzom niemieckim po zakończeniu rokowań pomiędzy Polską a Niemcami 21. Akta bezwartościowe (makulaturę) znajdujące się w referatach archiwalnych polecono przekazać szefom intendentury OK celem ich dalszego wykorzystania, a książki, dzienniki rozkazów itp. należało przekazać do Centralnej Biblioteki Wojskowej 22. Ostatecznie referaty archiwalne zlikwidowano 31 maja 1924 roku z jednym wyjątkiem. Otóż w miejsce referatu archiwalnego przy DOK VII (Poznań) powstało archiwum Referatu Historycznego DOK VII, przechowujące m.in. akta personalne powstańców wielkopolskich 23. Zaznaczyć należy, że referaty archiwalne, mimo stosunkowo szczupłej i niefachowej obsady etatowej, wykonały olbrzymią pracę przy zbieraniu, zabezpieczaniu, a nawet częściowym opracowaniu (Kraków) materiałów archiwalnych dotyczących polskich formacji wojskowych. Praca ta nie była łatwa ze względu na częste wyjazdy w teren, trudności transportowe oraz brak odpowiednich lokali na archiwa 24. Centralne Archiwum Wojskowe w latach 1919 1920 nie przechodziło żadnych reorganizacji wewnętrznych. Zmieniło natomiast podległość służbową, bowiem w kwietniu 1920 roku nastąpiła reorganizacja Instytutu Historyczno- Wojskowego, który odtąd jako Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy (WINW) podlegał szefowi Oddziału III Sztabu Generalnego 25. Centralne Archiwum Wojskowe znalazło się w składzie WINW-u jako jego Wydział III, z bardzo małą obsadą etatową w stosunku do zadań jakie na CAW nałożono 26. Do bardzo ważnych zadań, wcześniej nałożonych na CAW rozkazem nr 195 z dnia 22.08.1919 roku 27, doszło jeszcze szereg 21 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 28, poz. 628 z dnia 10.08.1920 roku. 22 CAW, I.341.2.115. 23 CAW, I.341.2.1, 83 i 131. 24 Zob.: CAW, WBH, t. 676 S. 25 Dz. Rozk. Tajnych nr 5/20. 26 Dodatek Tajny nr 27 z dnia 29.11.1921 roku do Dz. Rozk. nr 47. Etat CAW przedstawiał się następująco: kierownik płk 1, referenci ppłk mjr 1, mjr kpt. 2, personel pomocniczy plut. 1, woźny i goniec 2 prac. cywilnych. 27 Zob. przypis 11.

innych, określonych w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 47 28. Zgodnie z tym dokumentem CAW stało się jedyną instytucją w wojsku, która miała gromadzić, przechowywać i porządkować akta wojskowe. Ponadto wszystkie urzędy, zakłady wojskowe oraz oddziały od pułku wzwyż otrzymały zadanie przesyłania do Archiwum po jednym egzemplarzu wydanych przez siebie rozkazów. Autor jest przekonany, że nie był to dobry pomysł, bowiem po pewnym czasie całość akt danej instytucji lub jednostki trafiała do CAW i tym samym Archiwum posiadało dwa egzemplarze tego samego materiału, w sztuczny sposób zapełniając regały. Również i formacje wojskowe ulegające likwidacji miały obowiązek przekazać swoje akta. Nie dziwi więc fakt, że przy tak szczupłym personelu i tak szerokim zakresie zadań, nie było mowy o planowej, metodycznie prowadzonej pracy archiwalnej, która z tego też względu miała charakter wybitnie doraźny. Było to bowiem tylko gromadzenie akt w magazynach CAW w Forcie Legionów i wydzielanie akt bez wartości historycznej. Praca ta była szczególnie ciężka, gdyż akta nadchodziły z jednostek w nieładzie, nieuporządkowane, zakurzone lub przesiąknięte wilgocią 29. Szefem wspomnianego wyżej Oddziału III Sztabu Generalnego, pod który podlegał WINW wraz z CAW, był gen. Julian Stachiewicz 30. Mimo, że trwały już prace i przygotowania do tego, by CAW było jedyną instytucją odpowiedzialną za akta wojskowe, w lipcu i sierpniu 1919 roku podjął on próbę zorganizowania pracy badawczej nad dziejami toczącej się wojny oraz zabezpieczenia materiałów archiwalnych. W tym celu zaproponował utworzenie specjalnej sekcji Historyczno- Operacyjnej (Sekcja H-O) przy tym Oddziale 31. Utworzona w sierpniu 1919 roku Sekcja H-O miała za zadanie gromadzenie i porządkowanie akt dotyczących bojów i operacji już zakończonych. 28 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 47, poz. 773 z dnia 2.11.1921 roku. 29 Archiwum wojskowe..., op. cit., s. 6. 30 Gen. Julian Stachiewicz ur. 26.07.1890 roku we Lwowie, zm. 20.09.1934 roku w Warszawie, brat Wacława (również generała, w latach 1935 1939 szefa Sztabu Głównego). Przed I wojną światową działał w polskich organizacjach wojskowo-niepodległościowych, od 1914 roku w Legionach Polskich, od 1916 roku w POW. Był bliskim współpracownikiem Piłsudskiego. W latach 1923 1924 i od 1926 szef WBH. Od 1928 roku był sekretarzem generalnym Instytutu Badań Najnowszej Historii Polski. 31 S. P o m a r a ń s k i, Gen. Julian Stachiewicz twórca archiwów Wojska Polskiego, [w:] Archeion T. XIII, Warszawa 1935, s. 1 10.

Ogólnie rzecz biorąc, przy wydaniu tego zarządzenia popełniono duży błąd w sztuce archiwalnej, bowiem w sposób sztuczny podzielono akta poszczególnych twórców na materiały operacyjne i pozostałe. Decyzja ta spowodowała duże straty, bowiem ani CAW, ani Sekcja nie zdołały w sposób należyty przeprowadzić gromadzenia akt z działań wojennych prowadzonych przez Polskę. Odmiennego zdania był Stefan Pomarański, który napisał, że dzięki tej inicjatywie stał się [gen. Stachiewicz] twórcą archiwum wojen polskich, oddał sprawie archiwalnej i historycznej tych czasów usługę pierwszorzędnej wagi ocalił dla badań naukowych wielkie ilości materiału źródłowego 32. Autor nie może zgodzić się z taką opinią. Wprowadzono bowiem sztuczny podział rzeczowy materiałów archiwalnych w zupełnym oderwaniu od struktur organizacyjnych wojska, a także bez zrozumienia sztuki archiwalnej. Na domiar złego tenże sam gen. Stachiewicz spowodował, że wydany został następny, błędny pod względem merytorycznym, rozkaz o utworzeniu Archiwum Oficerskich Dokumentów Personalnych 33. Utworzenie tego archiwum spowodowało dalszy sztuczny podział archiwaliów, które powinny znaleźć się w całości w odpowiednim dla nich miejscu czyli w Centralnym Archiwum Wojskowym. W obu przypadkach przy utworzeniu archiwum Sekcji H-O i Archiwum Oficerskich Dokumentów Personalnych naruszono podstawową zasadę archiwalną zasadę przynależności zespołowej 34. Nie był więc gen. Stachiewicz tak świetnym szefem archiwów wojskowych za jakiego uważali go jemu współcześni. Ponadto i samo opracowywanie akt w Sekcji H-O przeczyło ogólnie przyjętym zasadom archiwalnym. Jak wcześniej wspomniano, opracowano w Sekcji H-O projekt instrukcji o porządkowaniu akt według tzw. autorstwa. Zgodnie z nią opracowywanie akt prowadzono w 3 fazach: I faza układano akta według dowództw i oddziałów względnie instytucji, II faza stosowano układ akt według ich rodzaju (np. operacyjne, organizacyjne, personalne itp.), 32 Ibidem. 33 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 36, poz. 397 z dnia 22.12 1928 roku. 34 Zasada przynależności zespołowej zasada poszanowania związku materiałów archiwalnych wchodzących w skład zespołu archiwalnego z jego twórcą, decydująca zarazem o niepodzielności tego zespołu, Polski Słownik Archiwalny, s. 90.

III faza układano akta chronologicznie. Taki sposób opracowywania akt wprowadził przemieszanie wszystkich zespołów ze sobą, a w rezultacie ich całkowite rozbicie 35. Rzecz dziś zupełnie nie do przyjęcia i nikt nie odważyłby się na takie rozwiązanie. Pamiętać jednak należy, że brak było w tym czasie jakichkolwiek przepisów archiwalnych, a nawet gdyby były, gen. J. Stachiewicz i tak doprowadziłby do realizacji swego projektu. Dziwić może tylko fakt, że nie było żadnej reakcji dyrektora CAW na tego rodzaju działania (nie ma śladu w źródłach), który był z wykształcenia archiwistą, studiującym tę dziedzinę wiedzy m.in. w Wiedniu. W lutym 1921 roku zakończył działalność Wydział Archiwum Legionów Polskich przy Oddziale V Sztabu Generalnego i wraz z Centralnym Urzędem Ewidencyjnym, mieszczącym się dotychczas w Piotrkowie Trybunalskim, został włączony do CAW razem z wszystkimi aktami 36. W końcu 1921 roku, jak już wcześniej wspomniano, ustalono pokojową organizację WINW-u i CAW 37. Jednak, jak na posiadany już w magazynach zasób aktowy obsada personalna była niewystarczająca, aby podołać nałożonym na instytucję obowiązkom (opracowywanie akt i załatwianie kwerend osobowych). Po zlikwidowaniu w 1924 roku referatów archiwalnych, CAW zostało dosłownie zalane aktami i praca w Archiwum ograniczała się de facto tylko do ich przyjmowania 38. Co prawda, najwyższe władze wojskowe widziały potrzebę istnienia Archiwum jako instytucji naukowej i jedynej, powołanej do gromadzenia akt w Wojsku Polskim 39, ale za tym nie szły decyzje, które spowodowałyby przyjmowanie do pracy w CAW osób z 35 CAW, I.341.2.106. 36 CAW, I.341.2.1, 30 i 115. 37 Zob. przypis 26. 38 W sierpniu 1920 roku zasób liczył 92.012 fascykułów (wiązek akt) uporządkowanych, 10 wagonów, 50 skrzyń i 16 paczek akt nieuporządkowanych. W lutym 1921 roku CAW przyjęło kartotekę Centtralnego Urzędu Ewidencyjnego Legionów Polskich liczącą ok. 1.000.000 kart osobowych. CAW, I.341.2.30 i 85. 39 W Dz. Rozk. MSWojsk. nr 46, poz. 955 z dnia 7.12.1920 roku nakazano, że ze względu na naukowy charakter CAW i CBW oraz ze względu na ich stałe stosunki z innymi instytucjami naukowymi zarządzam w organizacji wewnętrznej tych instytucji następującą zmianę tytułów funkcji, których winni używać stale wszyscy pracownicy niezależnie od stopni, rang wojskowych za wzorem innych archiwów i bibliotek naukowych: 1) kierownikowi III Wydziału WINW czyli CAW przysługuje tytuł dyrektora, 2) st. referentowi st. archiwariusza, 3) referentom archiwariusza, 4) st. kancelistom zastępców archiwariusza.

wykształceniem archiwalnym. Praktycznie więc to zarządzenie nie zmieniło sytuacji kadrowej w CAW. Instytucja w zasadzie sama borykała się ze swymi problemami. Skala tych problemów była różna począwszy od braków podstawowych urządzeń do wyposażenia pomieszczeń dla archiwistów, braku przestrzeni magazynowej, a skończywszy na braku odpowiednio (pod względem archiwalnym) wyszkolonego personelu. Autor uważa, że jako naród mieliśmy złe przyzwyczajenia do niewłaściwego obchodzenia się z aktami i można było zaobserwować nie tylko brak poszanowania akt, lecz również bardzo częste zjawisko przywłaszczanie dokumentów. Szczególnie dotyczyło to akt zdobycznych, zaś wydane rozkazy nie zawsze pomagały. Po przewrocie majowym nastąpił nowy okres w działalności sił zbrojnych, gdyż Józef Piłsudski, jako minister spraw wojskowych, przesłał wniosek do Prezydenta RP o mianowanie go przewodniczącym Ścisłej Rady Wojennej. W dwa miesiące później, 6.08.1926 roku, ukazał się dekret prezydenta mówiący m.in. o ustanowieniu urzędu Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. W myśl tego dekretu szef Sztabu Generalnego podlegał Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych, a nie ministrowi spraw wojskowych. Piłsudskiemu chodziło o to, aby Sztab Generalny w razie konfliktu mógł być, bez żadnych zmian, sztabem Naczelnego Wodza. Za tymi zmianami poszły również i inne na niższych szczeblach struktur organizacyjnych wojska. Centralne Archiwum Wojskowe, które swą nazwę zachowało do czerwca 1927 roku, zostało wyłączone ze składu i podległości Wojskowego Instytutu Naukowo- Wydawniczego. Od tego momentu otrzymało nową nazwę Archiwum Wojskowe (AW). W jego skład weszło (zmiana ta była zapowiadana od 1919 roku) archiwum podręczne Biura Historycznego Sztabu Generalnego (b. archiwum Sekcji H-O Oddziału III Sztabu Generalnego) i jako całość podlegało szefowi WBH 40. Nową organizację, skład osobowy i zadania Archiwum Wojskowego ustalono Dziennikiem Rozkazów nr 34/27 w którym podano, że AW jest instytucją centralną i jednostką niesamodzielną (personel oficerski i personel cywilny Archiwum posiada 40 Dz. Rozk. nr 19, poz. 226 z dnia 28.06.1927 roku.

przynależność do płatnika GISZ 41. Struktura wewnętrzna AW, tak jak do tej pory, została oparta na referatach. Do roku 1927 Archiwum dzieliło się na 5 referatów: Referat I akta dawne (od najdawniejszych do powstania 1863 roku), Referat II akta związków i formacji wojskowych po powstaniu 1863 roku aż do I wojny światowej, Referat III akta operacyjne polskie, Referat IV akta wojskowe polskie bez operacyjnych, Referat V akta obce (austriackie, niemieckie i rosyjskie) 42. Od 1928 roku zmieniono strukturę wewnętrzną CAW, dokonując zmiany numeracji referatów, wprowadzając do struktury wewnętrznej kierownictwo AW oraz jeszcze jeden referat 43. Równocześnie rozkazem wewnętrznym nr 9 z dnia 23.10.1928 roku 44 utworzono Samodzielny Referat Archiwalny, będący częścią składową AW, a mieszczący się w lokalu WBH. Zadaniem tego referatu było przechowywanie, porządkowanie, brakowanie i katalogowanie akt należących do działu III Archiwum (były to akta operacyjne i mające związek z operacjami wojennymi). Referat miał przyjmować również tego typu akta z zewnątrz w imieniu dyrektora oraz dostarczać pracownikom WBH materiałów archiwalnych niezbędnych do prowadzenia prac określonych przez szefa WBH. W roku 1929, z chwilą, gdy AW zaczęło przejmować akta z lat 1918 1928 od instytucji centralnych, utworzono Referat VII zaś Referat V przemianowano na 41 Dz. Rozk. nr 34, poz. 398 z dnia 29.11.1927 roku przewidywał dla AW następujący etat: dyrektor 1 oficer, kustosz 1 oficer, starsi archiwiści 3 oficerów, archiwiści 4 urzędników II kat., pomocnicy archiwistów 8 urzędników III kat., kierownik kancelarii 1 oficer, kanceliści 2 urzędników III kat., woźni 3 niższych funkcjonariuszy państwowych. Natomiast w Dz. Rozk. nr 5/28 (CAW, I.341.2.115.) etat ten zmieniono i przedstawiał się następująco: dyrektor 1 oficer, kustosz 1 oficer, starsi archiwiści 3 oficerów, archiwiści cywilni 2 pracowników cywilnych, pomocnicy archiwistów 10 pracowników cywilnych, kierownik kancelarii 1 oficer,kanceliści 2 pracowników cywilnych. Łączna liczba pracowników pozostała taka sama, jednak inaczej kształtowały się stanowiska (drugim rozkazem wprowadzono 2 zamiast 4 archiwistów cywilnych i 10 zamiast 8 pomocników archiwistów). W niecały rok później (marzec 1929 roku) pomcników archiwistów było już 14, zob.: CAW, I.341.2.40. 42 CAW, I.341.2.80. 43 Struktura AW przedstawiała się następująco: kierownictwo, referat I dział akt dawnych do 1863 roku i biblioteka, referat II dział akt formacji i związków wojskowych w okresie wojny światowej (do 1918 roku), referat III Samodzielny Referat Archiwalny akta operacyjne z okresu Polski Niepodległej (od 1918 roku), mieścił się przy WBH, referat IV akta wojskowe administracyjne (od 1918 roku), referat V akta wojskowe władz i instytucji centralnych od 1918 roku, referat VI akta wojskowe obce. CAW, I.341.2.24. 44 Już zresztą utworzony wcześniej, CAW, WBH, t 676 S.

Referat VI 45. Równocześnie zwiększono liczbę pracowników AW o 4 urzędników kat. III w grupie pomocników archiwistów 46. Zadania nałożone na Archiwum Wojskowe wspomnianym już rozkazem nr 34 z dnia 29.11.1927 roku przedstawiały się następująco: 1) gromadzenie, inwentaryzacja i przechowywanie akt, posiadających znaczenie dla historii wojskowości polskiej, a w szczególności: akt dotyczących wojskowości polskiej przed upadkiem państwa oraz w okresie powstań narodowych, akt, które dotyczą wojskowości polskiej organizacji, związków i formacji wojskowych w okresie 1914 1918, akt wojskowych po powstaniu państwa polskiego, akt wojsk obcych, a pozostających w związku w wojskiem polskim, 2) rejestracja akt wojskowych przechowywanych w archiwach państwowych oraz w bibliotekach państwowych, publicznych i prywatnych, 3) wydawanie katalogów akt wojskowych i wydawnictw specjalnych, 4) sprawowanie nadzoru merytorycznego nad registraturami wojskowymi (składnicami akt) i opracowywanie dla nich przepisów i instrukcji, 5) załatwianie kwerend dla władz, urzędów i osób prywatnych z tym zastrzeżeniem, że kwerendy dla osób prywatnych opracowywane na podstawie akt tajnych mogą być załatwione po uzyskaniu zezwolenia szefa Sztabu Generalnego, 6) uwierzytelnianie i wydawanie odpisów i wyciągów z akt 47. Wspomniano tu o składnicach akt. Kierownictwo AW po zlikwidowaniu referatów archiwalnych przy DOK 48 czyniło starania o utworzenie w terenie komórek pośrednich między twórcami akt a Archiwum Wojskowym. Takie właśnie komórki pośrednie zaczęto tworzyć przy poszczególnych DOK i dla MSWojsk. od 1931 roku zgodnie z ustaleniami zawartymi w Przepisach o biurowości w wojsku (Biur 1) 49. 45 CAW, I.341.2.80. 46 Dz. Rozk. MSWojsk. nr 1, poz. 5 z dnia 15.01.1929 roku. 47 Dz. Rozk. nr 19, poz. 226 z dnia 28.06.1927 roku. 48 Zob. przypis 20. 49 Dz. Rozk. nr 25, poz. 318 z dnia 13.08.1931 roku.

Zadania składnic zostały dokładnie określone w Przepisach o przechowywaniu akt w urzędach administracji rządowej (Monitor Polski nr 2 z 1932 roku), a ponieważ AW dostosowywało się często do przepisów obowiązujących w państwowej służbie archiwalnej, można również było przyjąć je do stosowania w wojsku. We wspomnianych przepisach składnicę akt określono jako przedsionek archiwum historycznego, które przechowuje w zasadzie tylko akta kat. A. Głównym jej zadaniem jest przechowywanie akt, które nie są potrzebne do użytku bieżącego. Zauważyć jednak należy (sądząc na podstawie sprawozdań z czynności AW), że nie wszystkie zadania nałożone na Archiwum były należcie wykonywane. Odnosi się to przede wszystkim do prac typowo archiwalnych, a więc do opracowywania akt, w rezultacie czego mogą być udostępnione do badań w pracowni naukowej. Zaniedbanie tych prac było wynikiem napływu wielkiej liczby kwerend osobowych, do których angażowany był prawie cały personel AW, łącznie z pracownikami z referatów, których zadaniem było właśnie opracowywanie (porządkowanie) akt. Oprócz tego, wciąż rozwijające się Wojskowe Biuro Historyczne, otrzymujące coraz więcej zadań do wykonania, żądało pomocy ze strony archiwistów w przygotowywaniu akt do opracowań naukowo-historycznych. Te żądania poparte były autorytetem szefa WBH gen. J. Stachiewicza. Zażądał on ponadto od dyrektora AW opracowania projektu zmniejszenia napływu kwerend osobowych. Zdaniem autora, pomysł był tak samo niewykonalny i nierealny. Jaki bowiem mógł mieć wpływ dyrektor AW na ilość napływających kwerend? Ten stan rzeczy zmienił się nieco, gdy dyrektorem AW został mjr Bolesław Waligóra 50. On to właśnie zarządził z dniem 1.11.1933 roku utworzenie referatu ogólnego, którego pracownicy załatwiali tylko kwerendy osobowe, a tym samym odciążeni od tych prac zostali pracownicy innych referatów 51. Ta nowa organizacja wewnętrzna w żaden sposób nie naruszała regulaminu wewnętrznego Archiwum, a okazała się bardziej funkcjonalna, bowiem choć napływ kwerend nie zmniejszył się, to liczba spraw nie załatwionych nie zwiększała się 52. 50 Mjr Bolesław Waligóra przybył do AW na stanowisko kustaosza 30.06.1933 roku, a z dniem 1.12.1933 roku został wyznaczony na stanowisko dyrektora, CAW, I.341.2.45. 51 CAW, I.341.2.45. 52 Ibidem.

Według ustnej relacji prof. Henryka Jabłońskigo (zatrudniony został w AW pod koniec 1934 roku), dopiero po objęciu stanowiska dyrektora przez mjr. Waligórę Archiwum Wojskowe zaczęło spełniać te wszystkie zadania, do których zostało powołane 53. Choć mjr Waligóra nie miał wyższego wykształcenia, był dobrym organizatorem pracy i potrafił stworzyć dobry klimat, oraz zatrudnił w Archiwum pracowników z wyższym wykształceniem 54. W Archiwum rozpoczęto wewnętrzne szkolenie personelu, przygotowywano się do opracowania i wydania instrukcji archiwalnej oraz prowadzono prace przygotowawcze do szczegółowej inwentaryzacji zasobu, co miało dać podstawę do naukowego opracowywania akt. Wynikiem tych wszystkich prac była kolejna wewnętrzna reorganizacja AW od stycznia 1936 roku, ogłoszona rozkazem dyrektora Archiwum 55. Zadaniem Archiwum Wojskowego, jak głosił rozkaz jest gromadzenie, przechowywanie i konserwowanie akt wojskowych, mających trwałe znaczenie dla interesów państwa, historii i praw obywateli oraz udostępnianie ich do prac naukowych i służbowych lub celów związanych ze służbą wojskową. W czynnościach swych Archiwum Wojskowe stosuje się do zarządzeń szefa Wojskowego Biura Historycznego oraz przepisów archiwalnych, wydawanych przez Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po raz pierwszy w zadaniach dla AW zwrócono uwagę na konserwację akt jako jednego z ważnych czynników zachowania dla przyszłych pokoleń zgromadzonego zasobu aktowego. 53 Autor uzyskał ustną relację o AW od prof. Henryka Jabłońskiego w czerwcu 1990 roku. 54 Dowodem na to jest rozkaz wewnętrzny AW nr 5 z dnia 27.11.1935 roku, a w nim obsada personalna, gdzie wymienieni zostali: dr dr Henryk Jabłoński, Edmund Oppman, Lucjan Russyan, Kalikst Morawski, mgr Roch Morcinek (doktoryzował się w 1938 roku, po wojnie pierwszy kierownik CAW), mgr Jadwiga Majchrzakówna, mgr Marta Wierzbicka, CAW, I.341.2.4. 55 Tę nową organizację ogłoszono w rozkazie nr 6 (CAW, I.341.2.4.). Zbiory AW podzielono na: 1) akta władz wojskowych, 2) akta polskich organizacji wojskowych, 3) wszelkie inne materiały archiwalne, które nie mają charakteru urzędowego lub wymagają oddzielnej inwentaryzacji (m.in. rękopisy, szkice, plany) oraz materiały prywatne, 4) biblioteka. Natomiast podział na komórki wchodzące w skład AW przedstawiał się następująco: kierownictwo Archiwum, dział ogólny z referatem I i biblioteką, dział naukowo-archiwalny z referatami II, III, IV, V i VI, dział administracyjno-ewidencyjny z referatem ewidencyjnym i sekretariatem.

W rozkazie tym określono w sposób bardzo szczegółowy zadania i zakres czynności dla poszczególnych osób funkcyjnych i każdego pracownika. Znalazł się tam również swoisty kodeks postępowania archiwisty wojskowego. Czytamy w nim, że archiwista wojskowy jest strażnikiem prawdy dziejowej, zawartej w powierzonych mu dokumentach. Zadaniem jego jest porządkowanie i przechowywanie wszystkiego, co może mieć znaczenie dla historii, interesu państwa i praw obywateli i to jedynie kryterium obowiązuje go przy ocenie, porządkowaniu i brakowaniu akt. Do akt powinien odnosić się z jak największą pieczołowitością i ostrożnością 56. Archiwistom nie wolno trudnić się handlowaniem archiwaliami ani też gromadzić prywatnych zbiorów. Jeżeli zaś posiadaliby jakieś akta lub zbiory przed przystąpieniem do pracy w archiwum, byli zobowiązani do przedstawienia dokładnego ich spisu dyrektorowi. Archiwistów, co było szczególnie zaakcentowane, zobowiązywał ten rozkaz do doskonalenia się w zawodzie archiwalnym drogą pogłębiania wiedzy teoretycznej, odbycia kursu archiwalnego oraz studiowania organizacji wojska polskiego. W roku 1938 opracowano w Archiwum Wojskowym Przepis służbowy o organizacji i toku pracy AW w czasie pokoju 57. Obowiązki nałożone na Archiwum tym dokumentem określono w sposób następujący: Zadaniem Archiwum Wojskowego jest gromadzenie, przechowywanie i konserwacja materiałów archiwalnych: wojska Polski Odrodzonej, wojskowych władz okupacyjnych i zaborczych, polskich formacji wojskowych przedwojennych. Zaakceptowano również poprzednią strukturę wewnętrzną instytucji dokonując tylko niewielkich zmian 58. Natomiast zasób aktowy Archiwum podzielono (już ostatecznie) na 4 grupy: a) grupa I akta polskich związków przedwojennych, formacji polskich z okresu wojny (Legiony Polskie, Polski Korpus Posiłkowy, Polska Siła 56 Ibidem. 57 CAW, I.341.2.26. 58 Określono tym przepisem, że AW posiada następujący podział wewnętrzny: dyrektor, wydział ogólny, wydział naukowo-archiwalny, sekretariat.

Zbrojna, Armia gen. Hallera), powstań śląskich, Komisji Wojskowej TRS, Polskiej Organizacji Wojskowej. b) grupa II akta zdobyczne i wojskowych władz zaborczych. c) grupa III akta Polski Odrodzonej m.in. naczelnych władz wojskowych, związków operacyjnych i taktycznych, terytorialnych władz wojskowych, dowództw etapowych, wartowniczych, granicznych i celnych, instytucji i zakładów gospodarczych. d) grupa IV (kolekcje) rękopisów (wspomnienia, relacje, pamiętniki), materiały drukowane (wycinki prasowe, prasa), rozkazów dziennych, map, fotografii i zbiory prywatne 59. Ogólne zasady działania wojskowej służby archiwalnej opierały się na takich samych zasadach, jakie obowiązywały w cywinej służbie archiwalnej. Ponadto pod koniec 1938 roku została zatwierdzona Instrukcja o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt, której wydanie zapowiadano od chwili powstania Archiwum 60. Instrukcja weszła w życie z dniem 1 stycznia 1939 roku. Dyrektor AW podporządkowany był szefowi WBH, a także podlegał Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych MWR i OP w zakresie przestrzegania regulaminów i instrukcji archiwalnych oraz kwalifikacji personelu z wyjątkiem żołnierzy zawodowych. Ta ostatnia grupa pracowników AW podlegała szefowi WBH, personel cywilny Biuru Personalnemu, a całość pod względem uposażenia podlegała pod GISZ. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości akta wojskowe na któtko złożono w pałacu Pod Blachą przy Placu Zamkowym. Na przełomie lat 1920/1921 zasób Centralnego Archiwum Wojskowego przeniesiony został na ul. Zakroczymską do Fortu Legionów (dawny Fort Włodzimierza). Obiekt ten nie był przygotowany do złożenia w nim akt. Co prawda wcześniej rosyjskie władze przechowywały w nim akta, ale budynek nie nadawał się na magazyny archiwalne, bowiem panowała w nim wilgoć, brak było urządzeń do przewietrzania magazynów oraz podstawowych 59 CAW, I.341.2.1. 60 Instrukcja o przechowywaniu, wydzielaniu i niszczeniu akt, sygn. 1005/P.S., Warszawa, 22.12.1938.

urządzeń magazynowych czyli półek na akta. Z biegiem czasu, dzięki staraniom dyrektora Pawłowskiego wyremontowano cały obiekt, magazyny wyposażono w półki, a pokoje dla pracowników w niezbędny sprzęt biurowy. W rezultacie w górnej kondygnacji fortu znajdowało się 9 sal na akta, pokoje dla pracowników i pracownia naukowa. W dziewięciu salach rozmieszczono najstarsze materiały: akta Legionów Polskich, Polskiego Korpusu Posiłkowego, Polskiej Siły Zbrojnej, Korpusu Wschodniego, powstań górnośląskich, Armii gen. Hallera, sądów polowych, akta wszystkich DOK, materiały austriackie, niemieckie i władz centralnych. Natomiast w dolnej części były 32 sale na akta, w któtych rozmieszczono akta Oddziału II, rosyjskie, ukraińskie, pułków i szkół wojskowych, rozkazy dzienne, akta szpitali polowych, obozów jeńców i internowanych, a także baonów Straży Granicznej i pułków strzelców granicznych. Sale magazynowe w Forcie Legionów nazywano umownie magazynem nr 1. Magazyn nr 2 mieścił się w WBH razem z Referatem III (Samodzielnym Referatem Archiwalnym). Ponieważ CAW zgodziło się przyjąć akta z instytucji centralnych, a brak było już miejsca na ich magazynowanie, kierownictwo CAW czyniło starania o uzyskanie dodatkowych pomieszczeń oraz budowę nowego budynku dla Archiwum. Niestety, w budżecie wojskowym nie przewidywano takich wydatków, w lipcu 1931 roku przydzielono AW 7 sal na magazyny przy ul. Pokornej 12, w pobliżu Fortu Legionów. Do przyjęcia tego obiektu zmusił dyrektora AW gen. Stachiewicz, chociaż otrzymał meldunek o jego bardzo złym stanie technicznym. Jak później się okazało, akta tam umieszczone musiano przenieść do fortu. Dopiero po pewnym czasie wykonano remont i uzyskano 3 duże sale magazynowe, pracownię naukową i pokój dla pracowników 61. W tym magazynie zgromadzono m. in. akta Oddziału III i IV Sztabu Generalnego, Biura Inspekcji GISZ, wyższych szkół wojskowych, departamentów MSWojsk. i Kierownictwa Marynarki Wojennej. Ogółem w 3 magazynach AW były 43 sale na akta, które posiadały 374 stelaże i szafy z ogólną liczbą 25 076 przegródek na archiwalia. Łącznie było 7020 mb półek, na których mogły być umieszczone akt 62. 61 CAW, I.341.2.67. i I.341.1.619. 62 Archiwum Wojskowe..., op. cit., s. 19.

Tak wyglądało Archiwum w przededniu wybuchu II wojny światowej. Przez kilka pierwszych dni wojny AW przygotowywało się do ewakuacji. Spakowano kilkanaście skrzyń i dwoma transportami w dniu 5 września wywieziono akta z Warszawy. Jeden transport pojechał w kierunku Brześcia (tymi aktami opiekował się mjr Waligóra), a drugi transport udał się w kierunku Lublina. Za te akta odpowiedzialny był por. rez. Otokar Dąbrowski, pracownik AW 63. Ponadto w przypadku podejścia nieprzyjaciela w pobliże Archiwum, pozostałe w magazynach akta dyrektor polecił przetransportować na prawy brzeg Wisły. Jak wiadomo wykonanie tego polecenia okazało się niemożliwe. Nie wszystkie akta, które ewakuował mjr Waligóra i por. Dąbrowski, znalazły się poza granicami kraju. Część z nich uległa spaleniu podczas transportu (przy bombardowaniu), a część spalono przed przekroczeniem granicy 64. Ostatecznie tylko niewielka ilość ewakuowanych akt znalazła się w m. Baile Herculane w Rumunii. Ponieważ istniało niebezpieczeństwo odebrania Polakom tych akt, mjr Waligóra postanowił przekazać je polskim generałom, (w swojej relacji Waligóra napisał, że z tym dniem 17 listopada 1939 roku Archiwum Wojskowe przestało istnieć), którzy po pewnym czasie, poprzez Francję, przewieźli je do Londynu i do Nowego Jorku. 63 Relacja mjr. Waligóry pt. Archiwum Wojskowe od 31.08. do 17.11.1939 roku, archiwum Instytutu im. gen. Sikorskiego w Londynie, sygn. B I 12h. 64 Zob.: relacja mjr. Waligóry.