PROGRAM ZAJĘĆ WYKŁADY I ĆWICZENIA

PROGRAM ZAJĘĆ WYKŁADY I ĆWICZENIA III ROK WYDZIAŁ FIZJOTERAPII JEDNOLITE STUDIA STACJONARNE MAGISTERSKIE Łódź 2007

REDAKCJA: prof. dr hab. n. med. Jurek Olszewski dr hab. n. med. prof. nadzw. Jolanta Kujawa mgr inż. Barbara Zbrzezna Opracowanie programów: prof. dr hab. n. med. Krystian Żołyński dr hab. n. med. prof. nadzw. Elżbieta Poziomska-Piątkowska prof. dr hab. n. med. Krzysztof Buczyłko dr hab. n. med. prof. nadzw. Anna Jegier prof. dr hab. n. med. Ewa Majewska prof. dr hab. n. med. Jurek Olszewski dr hab. n. med. prof. nadzw. Jan Czernicki dr n. ekon. Janusz Śmigielski prof. dr hab. n. med. Adam Dziki prof. dr hab. n. med. Lucjan Pawlicki prof. dr hab. n. med. Antoni Florkowski prof. dr hab. n. med. Grażyna Broniarczyk-Dyła 1

Przedmioty str Kinezjologia... 3 Kształcenie umiejętności ruchu (2)... 12 Metodologia badań naukowych... 20 Etyka...... 23 Medycyna sportowa... 25 Patofizjologia ogólna.... 27 Kwalifikowana pierwsza pomoc medyczna.... 31 Fizykoterapia i masaż (1)... 37 Kinezyterapia (1)... 40 Biostatystyka... 43 Kliniczne podstawy fizjoterapii w chirurgii... 45 Kliniczne podstawy fizjoterapii w kardiologii 47 Kliniczne podstawy fizjoterapii w ortopedii i traumatologii.. 49 Kliniczne podstawy fizjoterapii w psychiatrii i geriatrii 52 Kliniczne podstawy fizjoterapii w dermatologii. 55 2

KINEZJOLOGIA Rozliczenie godzinowe Rok studiów Semestr Liczba godzin łącznie wykłady ćwiczenia seminaria III V 50 20 30 - Forma zaliczenia Zaliczenie z oceną Cele dydaktyczne: Celem nauczania tego przedmiotu, studentów I roku jest: - powtórzenie i rozwinięcie zagadnień z zakresu anatomii funkcjonalnej i biomechaniki, które stanowią dla fizjoterapeutów bazę, konieczną do nauki tzw. badania czynnościowego i motoryczności człowieka - [poznanie syntetycznej teorii układu ruchu i najistotniejszych elementów kontrolnosterującej roli układu nerwowego oraz poziomów integracji w OUN, cechy ruchu jako właściwości jego przebiegu w czasie i przestrzeni; - ocena aktów ruchowych w aspekcie kinezjologicznym i ergonomicznym. Badanie proprio(re)cepcji i koordynacji wzrokowo-przestrzennej; - poznanie współdziałanie mechanizmów kontroli postawy ciała. Edukacja i reedukacja posturalna; - nauka oceny pacjentów z dysfunkcjami narządu ruchu w aspekcie podstawowych pojęć klinicznych: patologia (pathology), zaburzenie (impariment), upośledzenie funkcji, sprawności czynnościowej (disability) i ograniczenie lub brak możliwości realizacji czynności w takim zakresie, jaki uważany jest za prawidłowy; - poznanie podstawowych zagadnień z zakresu kinezyterapii podstawy uczenia się i nauczania czynności ruchowych. Treści programowe: Wykłady: Wykład: 1 Temat: Motoryczność człowieka jej struktura, uwarunkowania i przejawy. Podstawowe informacje i definicje: anatomia czynnościowa, mechanika, biomechanika. Podstawy biomechaniki klinicznej: statyka, dynamika, kinetyka, kinematyka, osteokinematyka, artrokinematyka. Siła, moment siły, stan równowagi (stabilny, niestabilny, neutralny), siła grawitacji i środek ciężkości. Maszyny proste. Sprawność motoryczna. Plan budowy ciała ludzkiego, symetria i asymetria ustroju. Okolice ciała. Terminologia opisowa: określenia orientacyjne w przestrzeni (pozycja podstawowa, osie i płaszczyzny ciała, kierunki oraz położenia w przestrzeni). Układy narządów istotnych dla aktywności ruchowej człowieka: szkieletowy, mięśniowy, oddechowy, krążenia (sercowo naczyniowy), nerwowy i wewnątrzwydzielniczy (dokrewny) oraz narządy zmysłów. Wykład: 2 Temat: Cechy ruchu jako właściwości jego przebiegu w czasie i przestrzeni. Akty ruchowe w aspekcie: rozwojowym, kinezjologicznym i ergonomicznym. Rodzaje ruchów: linearny (translatoryczny), prostoliniowy (rectilinearny) krzywoliniowy (curvilinearny), kątowy 3

(rotacyjny, obrotowy). Ruchy w stawach połączeniach maziowych (osteokinematyka i artrokinematyka): zgięcie, wyprost, odwodzenie, przywodzenie, obwodzenie, rotacje (nawracanie i odwracanie), obwodzenie, protrakcja, retrakcja, horyzontalne odwodzenie i przywodzenie, dewiacja łokciowa i promieniowa, boczne pochylenie tułowia. Wykład: 3 Temat: Układ kostny (szkieletowy). Czynność kośćca. Typy szkieletu. Budowa i czynność kości. Kształt kości: długie, płaskie, krótkie, różnokształtne, trzeszczki, pneumatyczne. Czynnościowa architektonika i właściwości fizyczne kości. Właściwości biologiczne kości. Budowa ogólna połączeń kości. Typu połączeń kości: połączenia ścisłe (więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty). Połączenia wolne kości, czyli stawy (połączenia maziowe). Stałe (powierzchnie stawowe, jama stawowa, torebka stawowa) i niestałe składniki stawów (więzadła, obrąbki, krążki i łąkotki). Mechanika stawów rodzaje ruchów: nieosiowe, jedno-, dwu-, wieloosiowe (stawy o jednym, dwóch i trzech stopniach swobody). Rodzaje ukształtowania powierzchni stawowych: stawy zawiasowe, obrotowe, śrubowe, kłykciowe (elipsoidalne), siodełkowe, kuliste wolne i panewkowe, płaskie (półścisłe) i nieregularne. Wykład: 4 Temat: Układ mięśniowy i jego podziały. Ogólna budowa i skład mięśni. Makroskopowa charakterystyka mięśni szkieletowych: kształt, ścięgna, przyczepy. Stosunki brzuśca do ścięgna. Zmienność osobnicza w budowie układu mięśniowego. Struktura mikroskopowa mięśni. Narządy pomocnicze (powięzie, kaletki maziowe, pochewki ścięgien, bloczki mięśni, trzeszczki. Fizyczna i biologiczna charakterystyka mięśni. Mechanika mięśni (jedno-, dwu -, i wielostanowe). Charakterystyka rodzajów pracy mięśni. Kształtowanie ruchów. Koordynacja ruchów. Linia działania siły. Działanie siły na ścięgno. Siła mięśnia. Praca mięśnia. Czynnościowa charakterystyka tkanki mięśniowej. Niewydolność czynna i bierna mięśni. Stretching. Rodzaje skurczów mięśni: izometryczny, izotoniczny, koncentryczny, ekscentryczny. Czynnościowy podział mięśni: agonizm, antagonizm, kokontrakcja, stabilizacja, neutralizacja, synergizm. Łańcuchy kinetyczne: zamknięty, otwarty. Wykład: 5 Temat: Układ nerwowy. Tkanka nerwowa i cytologia układu nerwowego. Charakterystyka wypustek nerwowych Budowa i czynność synaps. Podziały układu nerwowego: rozwojowy (ontogenetyczny), topograficzny (anatomiczny), czynnościowy, kliniczny. Ośrodkowy (mózg i rdzeń kręgowy) i obwodowy (nerwy czaszkowe i rdzeniowe) układ nerwowy: ich struktura i czynność. Definicja dróg nerwowych. Kora ruchowa, droga piramidowa i rdzeniowo mięśniowa. Układ pozapiramidowy. Móżdżek. Proprio(re)cepcja. Doświadczenia sensomotoryczne. Somatognozja. Zaburzenia układu piramidowego spastyczność. Uszkodzenie układu pozapiramidowego sztywność. Zaburzenia czynności móżdżku - asynergia. Zaburzenia czucia głębokiego - ataksja. Plastyczność mózgu. Kompensacja i adaptacja. Wykład: 6 Temat: Syntetyczna teoria układu ruchu ( bierny, czynny i najistotniejsze elementy kontrolno sterującej roli układu nerwowego). Poziomy integracji układu nerwowego. Wzorce ruchowe (stereotypy dynamiczne). Rozwój koordynacji wzrokowo przestrzennej. Apraksja. Nawyki i automatyzacja czynności ruchowych w motoryczności człowieka. Zdolności siła, wytrzymałość, szybkość i zwinność jako podstawowe kategorie motoryczne. Gibkość jako właściwość morfofunkcjonalna człowieka. Koordynacyjne zdolności motoryczne ich struktura i uwarunkowania. Umiejętności jako zdolności specyficzne człowieka. Proces uczenia się i nauczania czynności ruchowych istota, uwarunkowania, fazy i zasady stymulacji. 4

Wykład: 7 Temat: Podstawowe kinezjologiczne pojęcia kliniczne: - Patologia (pathology) - rodzaj uszkodzenia układu ruchu (lokalizacja i wielkość) strukturalne i / lub czynnościowe; - Zaburzenie (impariment) podmiotowe lub przedmiotowe objawy uszkodzenia układu ruchu; - Upośledzenie funkcji, sprawności czynnościowej (disability) ograniczenie lub brak możliwości realizacji czynności w takim zakresie, jaki uważany jest za prawidłowy; - Niepełnosprawność (handicap) niekorzystne następstwa upośledzenia funkcji, przeszkadzające lub uniemożliwiające wypełnianie ról społecznych stosownych do wieku, płci, pozycji społecznej i uwarunkowań społeczno kulturowych. Analiza kinezjologiczna zaburzeń w zakresie układu ruchu: - Neurogenne. Dotyczące górnego neuronu spastyczność [udar mózgu, choroba Parkinsona, stwardnienie zanikowe boczne (SLA), stwardnienie rozsiane (SM), uszkodzenie pnia mózgu, przerwanie dróg nerwowych rdzenia kręgowego] i dolnego neuronu [izolowane dysfunkcje nerwów obwodowych czaszkowych i rdzeniowych, poliomyelitis, zespół post polio, choroba Guillaina Barrégo, polineuropatie, zaburzenia transmisji synaptycznej nerwowo mięśniowej (miastenia)]. - Miogenne. Miopatie (dystrofie, miotonie). Wykład: 8 Temat: Urazy ośrodkowego ( górnego ) neuronu ruchowego. Urazy ośrodkowego układu nerwowego. Mózgowe porażenie dziecięce. Udary mózgu (połowicze porażenia spastyczne hemipareza, jako skutek incydentu naczyniowego w korze ruchowej i tylnej odnodze torebki wewnętrznej), uszkodzenie pnia mózgu (mozaikowe porażenie spastyczne). Urazy rdzenia kręgowego (przerwanie dróg nerwowych rdzenia). Charakterystyka obrazu klinicznego w zależności od poziomu i zakresu uszkodzenia. Dysfunkcje motoryczne i analizy potencjalnych możliwości lokomocyjnych. Powikłania teraplegii (tetraplazy): krążeniowe (hipotonia ortostatyczna), oddechowe (hypowentylacja, infekcje), dysfunkcje układu moczowego płciowego (tzw. Pęcherz neurogenny) i skórne (odleżyny). Wykład: 9 Temat: Podstawowe informacje i definicje: anatomia czynnościowa, mechanika, biomechanika. Podstawy biomechaniki klinicznej: statystyka, dynamika, kinetyka, kinematyka, osteokinematyka, artrokinematyka. Siła, moment siły, stan równowagi (stabilny, niestabilny, neutralny), siła grawitacji i środek ciężkości. Maszyny proste. Wykład: 10 Temat: Syntetyczna teoria układu ruchu ( bierny, czynny i najistotniejsze elementy kontrolno sterującej roli układu nerwowego). Poziomy integracji układu nerwowego. Kora ruchowa, droga piramidowa i rdzeniowo mięśniowa. Układ pozapiramidowy. Móżdżek. Propriocepcja. Wzorce ruchowe. Plastyczność mózgu. Kompensacja i adaptacja. Podstawowe kinezjologiczne pojęcia kliniczne: - Patologia (pathology) - rodzaj uszkodzenia układu ruchu (lokalizacja i wielkość) strukturalne i / lub czynnościowe; - Zaburzenie (impariment) podmiotowe lub przedmiotowe objawy uszkodzenia układu ruchu; - Upośledzenie funkcji, sprawności czynnościowej (disability) ograniczenie lub brak możliwości realizacji czynności w takim zakresie, jaki uważany jest za prawidłowy; 5

Ćwiczenia: Ćwiczenie: 1 Temat: Zagadnienia ogólne. Odniesienie zasad mechaniki do żywego organizmu człowieka. Ćwiczenie:2 Temat: I. Struktura narządu ruchu. Elementy składowe układu jednostawowego: Połączenie sztywne elementów układu jednostanowego; Połączenia wolne kości, czyli stawy (połączenia maziowe); Mięsień; Neuron; Receptory czucia. Ad.1. Połączenie sztywne: podstawowymi elementami tworzącymi sztywne (nieruchome) połączenia poszczególnych elementów układu jednostawowego są kości, więzadła i ścięgna. a/ Kości rola w wyzwalaniu ruchu; b/ Więzadła budowa i właściwości biomechaniczne (zależność naprężenie - rozciągnięcie ). Biomechaniczna rola więzadeł połączenia kości między sobą. Typu połączeń kości: połączenia ścisłe (więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty), stawy (połączenia maziowe) około 206 kości tworzy około 200 stawów. Stałe (powierzchnie stawowe, jama stawowa, torebka stawowa) i niestałe składniki stawów (więzadła, obrąbki, krążki i łąkotki). Rodzaje stawów. Mechanika stawów rodzaje ruchów: nieosiowe, jedno-, dwu-, wieloosiowe (stawy o jednym, dwóch i trzech stopniach swobody). Rodzaje ukształtowania powierzchni stawowych: stawy zawiasowe, obrotowe, śrubowe, kłykciowe (elipsoidalne), siodełkowe, kuliste wolne i panewkowe, płaskie (półścisłe) i nieregularne. Czynność stawu jest pierwotnie określona przez kształt i różnice w poziomach stykających się ze sobą powierzchni stawowych, a szczególnie przez stopień ich dopasowania do siebie, czy przystawalności (kongruencji), ale również sposób, w jaki powierzchnie te są złączone. Wytwarzanie powierzchni stawowych przez linie rotujące wokół osi zewnętrznych: rotująca linia prosta powierzchnie cylindryczne lub stożkowe; ruch okrężny postępujący powierzchnia spiralna; krzywa mniejsza niż półokrąg rotujący wokół jej ścięgna powierzchnie owalne; hyperbola rotująca wokół wyimaginowanej osi powierzchnia siodełkowata. Ruch wynikiem siły rozwijanej przez mięśnie. Warunki przejawiania siły mięśniowej. Siły oddziaływania pomiędzy dwoma kośćmi. Znaczenie miejsc przyczepu mięśni. Zależność moment siły - ramię działania siły. II. Przyleganie powierzchni stawowych zapewniają: 1. więzadła stawowe, szczególnie w stawach zawiasowych (takie jak poboczne więzadła stawu łokciowego lub kolanowego i w stawach śródręczno - paliczkowych). Napięcie tych więzadeł zmniejsza się w pozycji pośredniej stawów, gdy wzajemny ucisk powierzchni stawowych jest najmniejszy; 2. napięcie mięśni, których składowe stabilizujące sił wyzwalanych przez nie przyczyniają się do integralności stawu; 3. struktury powięziowe, które pokrywają otaczające staw mięśnie, np. powięź szeroka uda; 4. ciśnienie atmosferyczne. III. Typy ruchu stawowego: 1. ślizgowy; - powierzchniowy (ruch obręczy kończyny górnej po ścianie klatki piersiowej, stawy międzykręgowe); - liniowy (stawy śródręczno paliczkowe); 2. toczenia się (kołyskowy) początkowy ruch zgięcia w stawie kolanowym (15 20 o ); 3. kombinowany ruch zgięcia w stawie kolanowym; 6

4. rotacji osiowej (staw ramienno promieniowy). Liczba stopni swobody zależy od liczby prostopadłych płaszczyzn, w których może być wykonany: - staw ramienno - łokciowy 1 stopień; - staw kolanowy 2 stopnie; - staw biodrowy 3 stopnie. Ćwiczenie: 3 Temat: I. Mięsień. Układ mięśniowy i jego podziały. Ogólna budowa i skład mięśni. 1/ Budowa makroskopowa 2/ Struktura mikroskopowa - budowa sarkomeru (białka strukturalne - szkielet komórki mięśniowej; białka kurczliwe miofibryle, miofilamenty) - układ sarkotubularny: siateczka sarkoplazmatyczna, kanaliki T, triada Makroskopowa charakterystyka mięśni szkieletowych: kształt, ścięgna, ścięgna budowa przyczepów mięśniowych (połączeń mięśni z kośćmi). Stosunki brzuśca do ścięgna. Narządy pomocnicze (powięzie, kaletki maziowe, pochewki ścięgien, bloczki mięśni, trzeszczki. Fizyczna i biologiczna charakterystyka mięśni. Biomechanika mięśni. Morfologiczne przystosowanie mięśnia: - budowa dla siły krótkie, liczne włókna o pierzastym układzie; - budowa dla szybkości długie i mniej liczne włókna o równoległym układzie. Mechaniczne przystosowanie mięśnia: - dla siły przyczepy w większej odległości od środka ruchu, większe ramię dźwigni; - dla szybkości przyczepy w bliższej odległości, krótsze ramię dźwigni. II. Odmiany pracy mięśniowej: 1. tonus ciągły lekki skurcz włókien mięśniowych bez wywoływania ruchu, wynika ze stałego przepływu impulsów, jest przyrodzoną właściwością wszystkich żywych mięśni poprzecznie prążkowanych; jest różny w różnych mięśniach i w różnych stanach zdrowia fizycznego i psychicznego; 2. praca koncentryczna zbliża przyczepy kurczących się mięśni do siebie; w większości przypadków to przyczep końcowy zbliża się do ustabilizowanego przyczepu początkowego, ale nie jest to regułą; 3. praca ekscentryczna mięsień kurczy się a mimo to jego przyczepy oddalają się, włókna mięśniowe wydłużają się kontrolując ruch kończyny przeciw grawitacji; 4. praca statyczna brak ruchu, jednak kończyna jest utrzymywana w określonej pozycji ustalonej w wyniku skurczu mięśni; od tonusu różni się udziałem świadomości. III. Czynność jednostawowego aparatu ruchu. Jednostka motoryczna (Sherringtona) jako podstawowa element funkcjonalny jednostawowego aparatu ruchu. 1. Budowa jednostki motorycznej a) komponent nerwowy: α - motoneuron i jego wypustki, wielkość alfa motoneuronów a ich pobudliwość, szybkość przewodzenie impulsu, zjawisko sumowanie w czasie i przestrzeni, procesy torowania i hamowania czynności neuronów, konwergencja i dywergencja; b) komponent mięśniowy: ilość włókien mięśniowych w jednostkach ruchowych (wskaźnik unerwienia), ilość jednostek motorycznych w mięśniach, terytorium zajmowane przez włókna mięśniowe danej jednostki motorycznej w różnych mięśniach, skurcz pojedynczy i tężcowy (czas skurczu, relaksacja itp.). 2. Podział jednostek motorycznych ze względu na testy czynnościowe: ich charakterystyka czynnościowa i implikacje czynnościowe. Różnice w wielkości alfa - motoneuronów różnych 7

typów jednostek motorycznych. Zróżnicowanie morfologiczne włókien mięśniowych licznych typów jednostek motorycznych. 3. Zjawisko polaryzacji błon komórkowych ( błony pobudliwe ) a/ Neurotrofizm; b/ Potencjał błonowy (spoczynkowy) i jego geneza (czynność pomp jonowych). Potencjał czynnościowy i jego powstanie (depolaryzacja i repolaryzacja); 4 Mechanizm przewodzenia w synapsie nerwowo - nerwowej pobudzającej i hamującej; 5. Mechanizm transmisji mediatorów w synapsie nerwowo - mięśniowej; 6. Elektromiografia (EMG). IV. Sprzężenie elektromechaniczne i skurcz mięśnia 1/ Procesy prowadzące do łączenia się aktyny i miozyny ( odblokowanie jonów wapnia) czyli sprzężenie elektromechaniczne; 2/ Skurcz mięśnia teoria ślizgowa skurczu wg Huxley a (cykl pracy mostka ); Ćwiczenie: 4 Temat: I. Tkanka nerwowa i cytologia układu nerwowego. 1. Neuron. a/ Budowa neuronu: ciało komórki, dendryt, neuryt, struktura osłonki mielinowej; b/ Czynnościowa klasyfikacja neuronów: aferentne, interneurony, eferentne; c/ Rodzaje synaps; d/ Budowa i czynność synaps (nerwowo - nerwowej, nerwowo - mięśniowej czyli płytki motorycznej). 2. Receptory czucia a/ Podział receptorów; b/ Budowa receptorów mięśniowych i wrzeciona nerwowo - mięśniowego (klasyfikacja włókien nerwowych); c/ Budowa receptorów / narządów ścięgnistych; d/ Budowa receptorów stawowych; e/ Budowa mechanoreceptorów skóry (receptorów termicznych, dotyku, bólu); II. Ośrodkowy układ nerwowy. 1. Kora mózgowa: - budowa mikroskopowa kory mózgu; - lokalizacja czynnościowa w korze mózgu; - kora ruchowa (pierwszorzędowa reprezentacja ruchowa); - drugorzędowa reprezentacja ruchowa; - kora czuciowa. 2. Jądra podkorowe (historyczne zwane zwojami podstawy ); 3. Pień mózgu; 4. Móżdżek: - kora móżdżku; - organizacja neuronalna kory móżdżku; - podział móżdżku (robak i półkule) i drogi łączące móżdżek z korą mózgową i wzgórzem, z rdzeniem i jądrami przedsionkowymi oraz z jądrem czerwiennym i tworem siatkowatym; - funkcja móżdżku. Ćwiczenie: 5 Temat: Uaktywnianie jednostawowego aparatu ruchu. III. Udział informacji aferentych z receptorów czucia w wyzwalaniu aktywności ruchowej 1/ Budowa łuku odruchowego: receptor, droga dośrodkowa, analizator (ośrodek nerwowy), droga odśrodkowa, efektor; czynność wrzeciona nerwowo - mięśniowego, narządów ścięgnistych oraz receptorów stawowych. 2/ Odruchy. Definicja i rodzaje: Odruch miotatyczny (rozciągowy, tzw. odruch własny mięśnia ) np. - odruch kolanowy; 8

- odruch Hoffmanna (H) wywoływany sztucznie; - odruch cofania (zginania) w odpowiedzi na bodziec bólowy i towarzyszący mu skrzyżowany (kończyna kontralateralna) odruch prostowania. 3/ Rola komórek Renshawa i interneuronów hamujących w procesach odruchowych: -połączenia interneuronu hamującego Ia z α - motoneuronem mięśni antagonistycznych, nazywane odruchem wzajemnego hamowania α - motoneuronów mięśni antagonistycznych -hamowanie interneuronów między sobą (interneurony hamujące Ia w łukach odruchowych zginaczy i prostowników); - rola aferentacji Ib z narządów ścięgnistych (aferentacje z narządów ścięgnistych, przewodzone włóknami Ib, docierają do interneuronów hamujących α - motoneurony jednostek ruchowych mięśnia macierzystego i jego synergistów, które uzyskują również impulsy aferentne ze stawów i skóry; - rola aferentacji typu II z wrzecion mięśniowych [odruch zginania w odpowiedzi na bodziec bólowy (cofania) i towarzyszący mu skrzyżowany (kończyna drugostronna) odruch prostowania); rola aferentacji skórnych w procesach odruchowych (odruch zginania)]. 4/ Rola proprio(re)ceptorów w czynnościach odruchowych. - Czynniki nerwowe a) Rekrutacja jednostek motorycznych; b) Częstotliwość pobudzeń; c) Wzorce pobudzeń. - Czynniki mięśniowe. Właściwości mechaniczne mięśni. Analiza krzywej F(t) w skurczu pojedynczym i w skurczu dowolnym; Zależność pomiędzy długością mięśnia a wielkością rozwijanej siły; Szybkość zmian długości (prędkość). Zależność F V; Moc mięśnia. 5/ Architektura mięśni - biomechaniczny model budowy: - sarkomer; - włókno mięśniowe; - mięsień. Ćwiczenie: 6 Temat: Organizacja neuronalna wielostawowego aparatu ruchu. 1. Drogi wstępujące; 2. Drogi zstępujące; 3. Układ piramidowy; 4. Układ pozapiramidowy; 5. Twór (i układ) siatkowaty: - wstępujący układ siatkowaty; - zstępujący układ siatkowaty. Zmysł wzroku: budowa i czynność oka, kontrola ruchów gałek ocznych, ośrodkowy mechanizm percepcji wrażeń wzrokowych, rola wrażeń wzrokowych w ruchach dowolnych człowieka. Kontrola postawy ciała: pozycja pionowa (wertykalizacja), narząd równowagi, jądra przedsionkowe jako ośrodek odruchów statokinetycznych, rola wrażeń wzrokowych w kontroli postawy ciała, zaburzenia w pionowej postawie ciała i jej korekcja, współdziałanie mechanizmów kontroli postawy ciała. Edukacja i reedukacja posturalna. Podział pozycji wyjściowych ze względu na usytuowanie środka ciężkości: niskie (leżące i siady), średnie, czyli półwysokie (klęczne i przysiady), wysokie (stojąca). Ćwiczenie: 7 Temat: Organizacja układu mięśniowo szkieletowego wielostawowego aparatu ruchu. Kombinacja szeregu stawów łączących sukcesywnie segmenty kostne tworzące łańcuch kinematyczny: 9

- otwarty (obwodowy segment kostny kończy się wolno w przestrzeni); - zamknięty (końcowe segmenty są połączone i tworzą pierścień lub zamknięty obwód, np. obwód miednicy, klatka piersiowa oraz każda sytuacja, gdy staw obwodowy łańcucha napotyka na duży opór). Potencjalne możliwości ruchowe; stopnie swobody. Sumowanie stopni swobody stawów kończyn: - kończyna górna: 11 stopni od palców do obręczy kończyny górnej; 17 stopni od opuszek palców do tułowia; - kończyna dolna: 6 stopni jako całości do tułowia. Mięśnie wielostawowe (klasa aktonu). Lokomocja, czyli umiejętność przemieszczania się w przestrzeni: przetaczanie (apedalna), kwadripedalna (pełzanie, czworakowanie, z podporem kończyn górnych na meblach), dwunożna (dipedalna). Analiza chodu: fazy, wyznaczniki. Edukacja i reedukacja chodu. Przygotowanie do nauki chodzenia. Kształcenie ruchowe w kontekście możliwości i zdolności motorycznych: umiejętności ruchowe i wydolność energetyczna. Koordynacja ruchowa (zwinność): zdolności zróżnicowania kinestetycznego, poczucia równowagi, szybkiej reakcji, orientacji czasowo przestrzennej i rytmizacji. Właściwa nauka chodu zróżnicowana, zależnie od indywidualnych potrzeb pacjenta (odciążenie i stabilizacja). Pomoce stabilne (specjalne poręcze) i niestabilne ( balkoniki, ambony z podpasznikami, kule: pachowe, łokciowe, trójnogi, laski etc.). Wstawanie z krzesła i rodzaje chodu o kulach wzorce dwu-, trzy-, czterotaktowe. Lokomocja na wózkach. Kinezyterapia. Ogólna systematyka ćwiczeń: somato anatomiczne, fizjologiczne, strukturalne, funkcjonalne, stosowane (praktyczne). Podział ćwiczeń uwzględniający zaangażowanie osoby ćwiczącej: czynne wolne, czynne z oporem lub w odciążeniu oraz w odciążeniu z oporem. Warunki uzyskania odciążenia: uniwersalny gabinet usprawniania leczniczego (UGUL), TherapiMaster, środowisko wodne, za pomocą rąk terapeuty. Różnice w nazewnictwie typowym dla gimnastyki i kinezyterapii (wybrane przykłady). Stopniowanie trudności ćwiczeń za pomocą pozycji. Ćwiczenia kształtujące (ogólnorozwojowe): wolne, z przyborami, na przyrządach, ze współćwiczącym. Kształtowanie siły, wytrzymałości, wydolności, gibkości. Kształtowanie zdolności koordynacyjnych i równowagi. Gry i zabawy ruchowe: formy muzyczno ruchowe, w środowisku wodnym. Ćwiczenia w terenie. Kształtowanie integracji sensomotorycznej. Umiejętności poprawnego wykonywania codziennych czynności np. tzw. szkoła pleców. Ćwiczenie: 8 Temat: Lokomocja, czyli umiejętność przemieszczania się w przestrzeni: przetaczanie (apedalna), kwadripedalna (pełzanie, czworakowanie, z podporem kończyn górnych na meblach), dwunożna (dipedalna). Analiza chodu: fazy, wyznaczniki. Edukacja i reedukacja chodu. Przygotowanie do nauki chodzenia. Kształcenie ruchowe w kontekście możliwości i zdolności motorycznych: umiejętności ruchowe i wydolność energetyczna. Koordynacja ruchowa (zwinność): zdolność zróżnicowania kinestetycznego, poczucia równowagi, szybkiej reakcji, orientacji czasowo przestrzennej i rytmizacji. Właściwa nauka chodu zróżnicowana, zależnie od indywidualnych potrzeb pacjenta (obciążanie i stabilizacja). Pomoce stabilne (specjalne poręcze) i niestabilne ( balkoniki, ambony z podpaskami, kule). Wstawanie z krzesła i rodzaje chodu o kulach wzorce dwu -, trzy -, czterotaktowe. Lokomocja na wózkach. Literatura: 1. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka pt. 1. PZWL, Warszawa 1996 10

2. Kinalski R.: Kompendium rehabilitacji i fizjoterapii dla studentów oddziałów fizjoterapii akademii medycznych. Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wrocław 2002. 3. Nowotny J. (red.): Edukacja i reedukacja ruchowa. Wydawnictwo Kasper, Kraków 2003. 4. Nowotny J., Saulicz E.: Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja. Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego Remark, Katowice 1990. 5. Szopa J.: Zarys antropomotoryki. Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie. Wydawnictwo Skryptowe Nr 117, Kraków 1993. 6. Sherborne W.: Ruch rozwijający dla dzieci. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. 11

KSZTAŁCENIE UMIEJĘTNOŚCI RUCHU (2) Rozliczenie godzinowe Rok Liczba godzin Forma Semestr studiów łącznie wykłady ćwiczenia seminaria zaliczenia III V 90 30 60 - egzamin Cele dydaktyczne: Umiejętności: Student potrafi: wykorzystać różne aktywności w nauczaniu ruchów oraz planowania i kontrolowania procesu opanowania czynności sportowych, wykonać podstawowe ćwiczenia z zakresu gimnastyki podstawowej, zespołowych gier sportowych, ćwiczeń lekkoatletycznych i pływania posiada ukształtowany poziom sprawności fizycznej do prowadzenia zajęć ruchowych z osobami chorymi Wiadomości: student posiada wiedzę niezbędną do kształtowania zdolności motorycznych osób w różnym wieku Treści programowe: Wykłady Wykład 1. Temat: Aktywność fizyczna a termoregulacja Źródła ciepła w organizmie człowieka. Możliwości odprowadzania ciepła. Bilans cieplny. Fizjologiczne mechanizmy termoregulacyjne. Wytwarzanie ciepła podczas pracy fizycznej. Mechanizmy wysiłkowe równowagi cieplnej. Hipotermia i jej typy. Hipertermia. Zasady postępowania w tych stanach. Wykład 2. Temat: Ogólna teoria zespołowych gier sportowych cz. 1. Specyfika gier drużynowych. Znaczenie gier drużynowych. Sport klasyfikowany i jego determinanty. Zespołowe gry sportowe jako dyscypliny sportu klasyfikowanego. Organizacyjne formy zespołowych gier sportowych w Polsce. Wykład 3. Temat: Ogólna teoria zespołowych gier sportowych cz. 2. Zespołowa gra sportowa: wartości gry, zespołowa gra jako widowisko sportowe, reguły gry, sędzia zawodów. Możność działania gracza: sytuacyjna możność działania gracza, dyspozycyjna możność działania gracza, kompletne możliwości działania gracza. Kształcenie gracza: fazy kariery zawodniczej, wieloetapowe kształcenie gracza. Etapy kształcenia gracza: etap wstępny, etap podstawowy, etap specjalny, etap profesjonalizacji. 12

Wykład 4. Temat: Podstawy treningu zdrowotnego. Trening zdrowotny: definicje, cele, struktura treningu, obciążenia treningowe (intensywność, objętość, częstość), rodzaje treningu, zapis obciążeń i modele treningu zdrowotnego. Wykład 5. Temat: Organizacyjno-metodyczne zasady procesu treningowego. Etapy szkolenia sportowego ich cele i zadania. Uwarunkowania procesu treningowego w różnych dyscyplinach sportu. Czasowa struktura treningu. Podstawy programowania jednostek treningowych w poszczególnych mikrocyklach, mezocyklach, cyklach rocznych i olimpijskich. Wykład 6. Temat: Kontrola treningu zdrowotnego Cele i zadania kontroli treningu. Ocena proporcji masy i wysokości ciała: wskaźnik BMI, wskaźnik Rohrera. Ocena sprawności fizycznej: ocena wytrzymałości, ocena siły kończyn górnych, ocena siły mięśni brzucha. Ocena wydolności fizycznej. Zasady bezpieczeństwa treningu zdrowotnego. Przeciwwskazania do treningu i zagrożenia wynikające ze zbyt dużych obciążeń. Wykład 7. Temat: Żywienie w treningu zdrowotnym Całkowita przemiana materii. Podstawowa przemiana materii. Przyrost czynnościowy. Wybrane metody badania przemiany materii. Bilans energetyczny. Wykorzystanie podstawowych składników dietetycznych w pokrywaniu zapotrzebowania energetycznego. Białka I i II grupy. Aminokwasy egzogenne. Substancje mineralne i witaminy. Wybrane hiperwitaminozy. Ogólne zasady żywienia. Aktywność ruchowa w stanach niedożywienia. Wykład 8. Temat: Podstawy rekreacji ruchowej Biologiczne podstawy rekreacji ruchowej. Psychologiczne podstawy rekreacji ruchowej. Społeczne i kulturowe podstawy rekreacji ruchowej. Środowiskowe uwarunkowania rekreacji ruchowej. Czynniki rozwoju rekreacji. Funkcje rekreacji ruchowej. Wykład 9. Temat: Wybrane zagadnienia rekreacji osób niepełnosprawnych Wiadomości ogólne. Rola rekreacji w zaspokajaniu minimum aktywności ruchowej. Zasady prowadzenia działalności rekreacyjnej osób niepełnosprawnych. Organizacja rekreacji osób niepełnosprawnych. Bariery ograniczające udział ludzi niepełnosprawnych w rekreacji oraz sposoby ich przezwyciężania. Podstawowe formy działalności rekreacyjnej osób niepełnosprawnych. Rekreacja w wybranych grupach niesprawności: rekreacja ruchowa osób z dysfunkcją narządu ruchu; rekreacja ruchowa osób z upośledzeniem umysłowym; rekreacja ruchowa w rewalidacji inwalidów wzroku. Wykład 10. Temat: Organizacja imprezy rekreacyjnej osób niepełnosprawnych Planowanie strategiczne imprezy rekreacyjnej. Planowanie operacyjne imprezy rekreacyjnej. Regulamin imprezy rekreacyjnej. Obowiązki prawne organizatorów imprez rekreacyjnych. Podstawowe warunki zapewnienia bezpieczeństwa i higieny imprez rekreacyjnych: uwagi ogólne; opieka medyczna; zabezpieczenie obiektów, urządzeń i sprzętu; 13

specjalne wymogi higieniczne. Promocja imprez sportowych: pojęcie i struktura promocji; cele, zadania i zasady kształtowania promocji; główne rodzaje promocji. Wykład 11. Temat: Długofalowe konsekwencje treningu zdrowotnego dla organizmu człowieka cz. 1. Regulacja i adaptacja czynności układu oddechowego i krążenia w długoterminowym procesie treningu zdrowotnego. Profilaktyczne funkcje treningu zdrowotnego wobec zagrożeń cywilizacyjnych układu oddechowego i krążenia. Wykład 12. Temat: Długofalowe konsekwencje treningu zdrowotnego dla organizmu człowieka cz. 2. Profilaktyczne funkcje treningu zdrowotnego wobec stałości środowiska wewnętrznego organizmu. Termogenne działanie aktywności ruchowej a tempo przemiany materii. Trening zdrowotny w kuracji odchudzającej. Systematyczna aktywność ruchowa a łaknienie, tolerancja glukozy i uwalnianie kwasów tłuszczowych. Wykład 13. Temat: Udział aktywności ruchowej w prewencji i leczeniu układu kostnego oraz w zapobieganiu przedwczesnym procesom starzenia Wpływ wysiłku i treningu fizycznego na tkankę kostną. Definicja osteoporozy i możliwość jej powstawania. Aktywność fizyczna w zapobieganiu powstawania osteoporozy. Możliwość zastosowania pracy fizycznej w jej leczeniu. Osteoporoza u sportowców. Proces starzenia się. Aktywność fizyczna w opóźnianiu procesów starzenia się. Wykład 14. Temat: Podstawy turystyki. Regiony turystyczne w Polsce, ich walory poznawcze i zdrowotne. Możliwości wykorzystania walorów regionów turystycznych w fizjoterapii. Wykład 15. Temat: Turystyka osób niepełnosprawnych. Istota turystyki osób niepełnosprawnych. Bariery ograniczające udział osób niepełnosprawnych w turystyce. Podstawowe formy aktywności turystycznej osób niepełnosprawnych. Turystyka w wybranych grupach niepełnosprawności. Zasady i formy aktywności turystycznej osób niepełnosprawnych. Ćwiczenia:: (28 godz. ćwiczeń praktycznych na pływalni, 10 godz. ćwiczeń praktycznych na hali sportowej, 22 godz. ćwiczeń teoretycznych) Ćwiczenie 1 Temat: Środowisko wodne, BHP zajęć w wodzie. miejsce pływania w hydrokinezyterapii charakterystyka ogólna środowiska wodnego wpływ środowiska na organizm człowieka przeciwwskazania i zagrożenia środowiskowe utopienie się a utonięcie, proces tonięcia jako proces umierania bezpieczeństwo i higiena zajęć w wodzie zasady postępowania, wymogi prawne, wyposażenie, regulamin 14

Ćwiczenie 2 Temat: Podstawowe pojęcia, terminologia i formułowanie celów nauczania 1. różnice w formułowaniu celów nauczania przez osoby uczestniczące w procesie nauczania pływania 2. podział pływania ze względu na: cel i rodzaj aktywności ruchowej 3. sposób, technika i styl, podział technik i stylów 4. podstawowe mianownictwo pływackie z uwzględnieniem technik kombinowanych 5. szczególne wartości dydaktyczne dokładanek Ćwiczenie 3 Temat: Formy i metody w nauczaniu pływania, organizacja i przebieg lekcji pływania i pływania korekcyjnego. 1. metody nauczania elementów technik pływackich 2. szczególna wartość metody analitycznej w rehabilitacji oraz nauczaniu pływania korekcyjnego 3. metody nauczania elementów technik pływackich ze względu na sposób wymiany informacji między fizjoterapeutą a pacjentem 4. formy ćwiczeń praktycznych w pływaniu z uwzględnieniem pływania korekcyjnego i rehabilitacyjnego 5. lekcja pływania a lekcja pływania korekcyjnego struktura i cele, krzywa natężenia wysiłku, osnowa i konspekt lekcji Ćwiczenie 4 Temat: Ciągi postępowania metodycznego w nauczaniu pływania i pływania korekcyjnego, podstawowe techniki pływackie 1. film dydaktyczny Ciągi metodyczne w nauczaniu podstawowych technik pływackich 2. pojęcie oswojenia z wodą 3. bariery psychiczne przed kontaktem ze środowiskiem wodnym 4. postępowanie z osobami lękliwymi 5. etapy oswajania z wodą 6. pojęcie lokomocji w wodzie i preferencje doboru prostych sposobów lokomocji w pływaniu korekcyjnym 7. etapy nauczania pływania Ćwiczenie 5 Temat: pływanie korekcyjne i korekcyjno-kompensacyjne, toki postępowania korekcyjnego 1. etapy nauczania pływania korekcyjnego 2. formułowanie celów, dobór form i metod w nauczaniu pływania korekcyjnego 3. funkcje kompensacyjne pływania 4. analiza biomechaniczna dobór ćwiczeń w pływaniu korekcyjnym 5. wybrane elementy toków postępowania korekcyjnego Ćwiczenie 6 Temat: Etap wstępny oswajania z wodą 1. pierwszy kontakt z wodą tok postępowania 2. adaptacja fizjologiczna do środowiska wodnego 3. ocena poziomu oswojenia z wodą i dobór grup ćwiczebnych Ćwiczenie 7 Temat: Podstawowe umiejętności pływackie 15

1. zanurzanie się, obserwacja i orientacja w środowisku 2. ułożenie ciała i zachowanie równowagi 3. pływackie oddychanie 4. proste sposoby lokomocji Ćwiczenie 8 Temat: Gry i zabawy ruchowe w nauczaniu pływania i pływania korekcyjnego 1. przygotowanie i praktyczne przeprowadzenie wybranych zabaw i gier ruchowych w środowisku wodnym z uwzględnieniem wskazań i przeciwwskazań do wykorzystania ich w nauczaniu pływania korekcyjnego. Ćwiczenie 9 Temat: Pływanie kraulem na grzbiecie cz.1 1. technika i metodyka nauczania pracy kończyn dolnych w kraulu na grzbiecie 2. zastosowanie techniki w konstrukcji ćwiczeń korekcyjnych i rehabilitacyjnych Ćwiczenie 10 Temat: Pływanie kraulem na grzbiecie cz.2 1. technika i metodyka nauczania pracy kończyn górnych w kraulu na grzbiecie 2. koordynacja ruchowo-oddechowa 3. zastosowanie kraulowej techniki pływania na grzbiecie w konstrukcji ćwiczeń korekcyjnych i rehabilitacyjnych Ćwiczenie 11 Temat: Pływanie kraulem na piersiach cz.1 1. technika i metodyka nauczania pracy kończyn dolnych w kraulu na piersiach Ćwiczenie 12 Temat: Pływanie kraulem na piersiach cz.2 1. technika i metodyka nauczania pracy kończyn górnych w kraulu na piersiach Ćwiczenie 13 Temat: Pływanie kraulem na piersiach cz.3 1. koordynacja ruchowo-oddechowa w kraulu na piersiach 2. zastosowanie kraulowej techniki pływania na piersiach w konstrukcji ćwiczeń korekcyjnych i rehabilitacyjnych Ćwiczenie 14 Temat: Pływanie żabką cz.1 1. technika i metodyka nauczania pracy kończyn dolnych w żabce Ćwiczenie 15 Temat: Pływanie żabką cz.2 1. technika i metodyka nauczania pracy kończyn górnych w żabce Ćwiczenie 16 Temat: Pływanie żabką cz.3 1. koordynacja ruchowo-oddechowa w żabce 2. zastosowanie żabkowej techniki pływania w konstrukcji ćwiczeń korekcyjnych i rehabilitacyjnych 16

Ćwiczenie 17 Temat: Pływanie rehabilitacyjne. 1 adaptacja elementów podstawowych technik pływackich dla potrzeb rehabilitacji - ćwiczenia oddechowe - ćwiczenia koordynacyjne - ćwiczenia z oporem - ćwiczenia zwiększające zakres ruchomości stawowej - elementy technik łączonych Ćwiczenie 18 Temat: Pływanie korekcyjne wady w płaszczyźnie strzałkowej 1. pływanie korekcyjne w plecach okrągłych i plecach wklęsłych - ćwiczenia rozciągające mięśnie przykurczone - ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione Ćwiczenie 19 Temat: Pływanie korekcyjne skoliozy i wady kończyn dolnych 1. pływanie korekcyjne w płaskostopiu - ćwiczenia rozciągające mięśnie przykurczone - ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione 2. pływanie korekcyjne w skoliozach - ćwiczenia rozciągające mięśnie po stronie wklęsłej skrzywienia - ćwiczenia wzmacniające mięśnie po stronie wypukłej skrzywienia Ćwiczenie 20 Temat: Boczne skrzywienia kręgosłupa i wady kończyn dolnych 1. Klasyfikacja bocznych skrzywień kręgosłupa. 2. Etiologia bocznych skrzywień kręgosłupa 3. Kompensacja bocznych skrzywień kręgosłupa 4. Stopa płaska statyczna. 5. Kolana koślawe. 6. Kolana szpotawe. Ćwiczenie 21 Temat: Korekcja wad postawy 1. Etapy postępowania korekcyjnego. 2. Zasady ćwiczeń korekcyjnych. 3. Systematyka ćwiczeń korekcyjnych 4. Dobór pozycji wyjściowych w ćwiczeniach korekcyjnych 5. Znaczenie środowiska w korekcji wad postawy Ćwiczenie 22 Temat: Organizacja procesu korygowania wad postawy 1. Cel, zadania, metody ćwiczeń korekcyjnych. 2. Lekcja ćwiczeń korekcyjnych. 3. Tok i osnowa lekcyjna. 4. Zabawowe formy ćwiczeń. 5. Indywidualna praca z dzieckiem i jego rodzicami. Ćwiczenie 23 Temat: Gimnastyka korekcyjna plecy okrągłe 1. Podstawowe postępowanie korekcyjne w plecach okrągłych 17

- ćwiczenia rozciągające mięśnie przykurczone - ćwiczenia kształtujące nawyk prawidłowej postawy - ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione Ćwiczenie 24 Temat: Gimnastyka korekcyjna plecy wklęsłe 1. Podstawowe postępowanie korekcyjne w plecach wklęsłych - ćwiczenia rozciągające mięśnie przykurczone - ćwiczenia kształtujące nawyk prawidłowej postawy - ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione Ćwiczenie 25 Temat: Gimnastyka korekcyjna płaskostopie 1. Podstawowe postępowanie korekcyjne w płaskostopiu - ćwiczenia rozciągające mięśnie przykurczone - ćwiczenia kształtowania i doskonalenia nawyku prawidłowego ustawiania stóp - ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione Ćwiczenie 26 Temat: Gimnastyka korekcyjna skoliozy 1. Podstawowe postępowanie korekcyjne w skoliozach - ćwiczenia rozciągające mięśnie po stronie wklęsłej skrzywienia - ćwiczenia kształtujące i doskonalące nawyk przyjmowania prawidłowej postawy - ćwiczenia wzmacniające mięśnie po stronie wypukłej skrzywienia Ćwiczenie 27 Temat: Ćwiczenia w dysfunkcjach układu oddechowego 1. ćwiczenia oddechowe wolne 2. ćwiczenia oddechowe wspomagane 3. ćwiczenia oddychania torem brzusznym Ćwiczenie 28 Temat: Podstawy rekreacji 1. Podstawowe pojęcia oraz znaczenie rekreacji. 2. Podstawowe formy i metody stosowane w rekreacji. 3. Zasady organizacji imprez rekreacyjnych. 4. Prawne podstawy działalności rekreacyjnej. Ćwiczenie 29 Temat: Podstawy turystyki 1. Podstawowe pojęcia oraz znaczenie turystyki. 2. Rodzaje i formy turystyki. 3. Ogólne zasady organizacji imprez turystycznych. 4. Prawne podstawy działalności turystycznej. Ćwiczenie 30 Temat: Synteza wiadomości i umiejętności z zakresu: 1. pływania 2. pływania korekcyjnego 3. gimnastyki korekcyjnej 18

Literatura 1. Bartkowiak E.:Sportowa technika pływania.warszawa 1995. 2. Bartkowiak E.: I ty możesz pływać. Warszawa 1996. 3. Bułgakowa N. Ż.: Pławanije. Moskwa 1984. 4. Czabański B., Fiłon M.: Elementy teorii pływania. AWF, Wrocław 1991. 5. Czabański B.: Uczenie się czynności ruchowych i regulacja zachowania. Wrocław 1995. 6. Dembo A.G.: Sportiwnaja miedicyna i liecziebnaja fiziczieskaja kultura. Fizkultura i Sport. Moskwa 1979. 7. Dybińska E., Wójcicki A.: Wskazówki metodyczne do nauczania pływania. Kraków 1997 8. Dziennik Ustaw RP 1997 nr 57. 9. Holmer I.: Physiology of swimming man, Acta Psychologica Scandinavica 1974. 10. Iwanowski W., Fecica D.: Wpływ sportu pływackiego na kształtowanie się fizjologicznych krzywizn kręgosłupa u dziewcząt wrocławskich. Kultura Fizyczna, 1979, 8. 11. Kalinowski A.: Technika pływania ludzi niepełnosprawnych uprawiających wyczynowo sport pływacki. Zeszyty Naukowe. AWF, Wrocław 1985, 37. 12. Karpiński R.: Nauczanie pływania. Katowice 1994. 13. Kępiński A.: Lęk, Warszawa 1987. 14. Kołodziej J.: Pływanie korekcyjne. AWF, Kraków 198, 181. 15. Kutzner Kozińska M.: Korekcja wad postawy. WSiP, Warszawa 1976. 16. Kutzner Kozińska M., Demel M.: O pełny zakres i współczesną treść korekty i kompensacji w procesie wychowania fizycznego. W: Korekta i kompensacja w rozwoju młodzieży szkolnej. Warszawa 1977. 17. Kutzner Kozińska M.: Korekcja wad postawy. AWF, Warszawa 1988. 18. Lisowski J., Małachowska-Lisowska M.: Pływanie. W: Podstawy teorii i metodyki kształcenia umiejętności ruchowych. Motylewski S., Poziomska-Piątkowska E., UM Łódź 2003, t. CCLV 19. Lisowski J., Motylewski S., Małachowska-Lisowska M.: Pływanie. Elementy hydrokinezyterapii. PW WAM, Łódź 2001. 20. Matynia J., Rostkowska E.: Zabawy i gry ruchowe w wodzie. Skrypty AWF, Poznań 1979, 37. 21. Matynia J., Rostkowska E.: Zabawy i gry ruchowe w nauczaniu pływania. AWF, Poznań 1989 22. Onoprienko B.J.: Biomiechanika pławanija. Kijów 1981. 23. Osokina T.I.: Kak nauczit dietiej pławat. Moskwa 1985. 24. Owczarek S.: Korekcja wad postawy. Pływanie i ćwiczenia w wodzie. WSiP, Warszawa 1999 25. Poliesja G.B., Pietrienko G.G.: Leczebnoje pławanije. Kijów 1980. 26. Weiss M. (red.): Fizjoterapia. PZWL, Warszawa 1983. 27. Wiesner W.: Próba oceny umiejętności rozpoznawania informacji od dziecka uczącego się pływać przez nauczyciela pływania. W: Pływanie sportowe. Gdańsk 1996. 28. Wiesner W.: Nauczanie uczenie się pływania. AWF, Wrocław 1999. 29. Żukowska Z., Żukowski R.: Pedagogiczne przesłanki swoistych interakcji w procesie nauczania czynności ruchowych. W: Koszczyc T. (red.): Dydaktyka wychowania fizycznego. Wrocław 1995. 19