Recenzent naukowy: prof. dr hab. Anna Brzezińska Redakcja i korekta: Beata Bińko Projekt okładki: Marta Kurczewska ISBN 978-83-7383-291-6 Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008 Wydanie książki zostało dofinansowane przez Uniwersytet im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax 022 826 59 21, 022 828 95 63, 022 828 93 91 dział handlowy: jak wyżej, w. 105, 108 e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl http://www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski) Druk i oprawa: Paper & Tinta
SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 9 ROZDZIAŁ I. PROBLEM NIEŚMIAŁOŚCI U DZIECI... 13 1.1. Opisowe ujęcie nieśmiałości... 13 1.2. Interpretacyjne ujęcia nieśmiałości... 15 1.2.1. Ujęcie organiczne... 15 1.2.2. Ujęcie osobowościowe... 16 1.2.3. Środowiskowe uwarunkowania nieśmiałości... 19 1.3. Pomocowe ujęcie nieśmiałości... 23 1.4. Podsumowanie... 25 ROZDZIAŁ II. KONCEPCJA DIAGNOZOWANIA SYTUACJI SPOŁECZNEJ DZIECI NIEŚMIAŁYCH... 27 2.1. Wybór dzieci nieśmiałych... 28 2.2. Diagnozowanie aktywności społecznej... 31 2.2.1. Postrzeganie sytuacji zadaniowej... 35 2.2.2. Samopoczucie podczas zadania rozwiązywanego zespołowo... 36 2.3. Diagnozowanie kompetencji społecznych... 37 2.4. Poziom i adekwatność samooceny... 42 2.5. Styl wyjaśniania przyczyn zdarzeń... 45 2.6. Podsumowanie... 47 ROZDZIAŁ III. PROGRAM PRZEZWYCIĘŻANIA NIEŚMIAŁOŚCI U DZIECI... 49 3.1. Założenia teoretyczne... 49 3.1.1. Teoria rozbieżności informacyjnej Wiesława Łukaszewskiego... 49 3.1.2. Teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury... 51 3.2. Cele programu... 53 3.2.1. Podejmowanie aktywności społecznej... 54 3.2.2. Rozwijanie kompetencji społecznych... 56 3.2.3. Kształtowanie wyższej i bardziej adekwatnej samooceny... 58 3.2.4. Kształtowanie optymistycznego stylu wyjaśniania przyczyn zdarzeń... 60 3.3. Metody i formy pracy... 63 3.4. Podsumowanie... 68 5
ROZDZIAŁ IV. BADANIE SKUTECZNOŚCI ODDZIAŁYWAŃ... 69 4.1. Plan i etapy badań... 69 4.2. Trafność planu eksperymentalnego i czynniki ją zakłócające... 71 4.2.1. Trafność wewnętrzna... 71 4.2.2. Trafność zewnętrzna... 73 4.3. Analiza wyników badań... 74 4.3.1. Poziom nieśmiałości u dzieci... 75 4.3.2. Zmiany w aktywności społecznej u dzieci nieśmiałych objętych oddziaływaniami i w grupie kontrolnej... 78 4.3.3. Zmiany w kompetencjach społecznych u dzieci nieśmiałych w grupie objętej oddziaływaniami i w grupie kontrolnej... 81 4.3.4. Zmiany w poziomie samooceny u dzieci nieśmiałych w grupie objętej oddziaływaniami i w grupie kontrolnej... 83 4.3.5. Zmiany w stylu wyjaśniania przyczyn zdarzeń u dzieci nieśmiałych w grupie objętej oddziaływaniami i w grupie kontrolnej... 84 4.4. Podsumowanie... 86 ROZDZIAŁ V. WSKAZÓWKI DLA REALIZATORÓW PROGRAMU... 91 5.1. Język nieakceptacji, czyli zachowania niesprzyjające pracy z dziećmi... 91 5.2. Język akceptacji co zamiast barier?... 94 5.2.1. Empatyczne zrozumienie... 95 5.2.2. Autentyczność w relacji z dziećmi... 98 5.2.3. Bezwarunkowa akceptacja... 100 5.3. Trudności, jakie mogą wystąpić podczas realizacji programu... 101 5.3.1. Czas... 101 5.3.2. Brak aktywności... 102 5.3.3. Cisza... 103 5.3.4. Poruszanie trudnych sytuacji, delikatnych spraw... 103 5.3.5. Niesłuchanie siebie... 104 5.3.6. Błaznowanie... 104 5.4. Podsumowanie... 105 ROZDZIAŁ VI. SCENARIUSZE ZAJĘĆ... 107 Scenariusz 1... 109 Scenariusz 2... 111 Scenariusz 3... 114 Scenariusz 4... 117 Scenariusz 5... 120 Scenariusz 6... 125 Scenariusz 7... 130 Scenariusz 8... 134 Scenariusz 9... 138
Scenariusz 10... 143 Scenariusz 11... 146 Scenariusz 12... 151 Scenariusz 13... 154 Scenariusz 14... 157 Scenariusz 15... 159 LITERATURA... 163 ANEKS... 169
WPROWADZENIE Życie społeczne wymaga komunikowania się z innymi. Dzieci nie przychodzą na świat z gotowymi umiejętnościami w tej dziedzinie. Uczą się ich w codziennych interakcjach i zależnie od przebiegu oraz warunków tego uczenia się, a także w pewnym stopniu od predyspozycji osobowościowych, różnią się między sobą sprawnością w posługiwaniu się nimi (Grochulska 1992, s. 8). Niektóre dzieci radzą sobie dobrze w kontaktach społecznych. Potrafią wyrażać emocje, emocjonalnie dostrajać się do rówieśników, refleksyjnie analizować własne i cudze zachowania, spokojnie reagować w trudnych sytuacjach, bronić swoich praw bez naruszania cudzych. Dzieci nieśmiałe nie mają tych umiejętności, co więcej, kontakt z innymi wzbudza w nich tak silny lęk, że wolą raczej pozostawać na uboczu, unikać interakcji. Książka ta jest przeznaczona dla pedagogów, socjoterapeutów, nauczycieli i wychowawców poszukujących sposobów pracy z tymi właśnie dziećmi. Jej celem jest przede wszystkim przedstawienie autorskiego programu wspomagania rozwoju psychospołecznego dzieci nieśmiałych oraz wyników badania skuteczności podjętych oddziaływań 1. Wprawdzie w literaturze pedagogicznej jest wiele badań dotyczących opisu i wyjaśnienia, jak funkcjonują dzieci nieśmiałe, ale brakuje koncepcji pomocy tym dzieciom, które zawierałyby też propozycje oceny efektywności takich programów. Podjęcie przeze mnie problematyki wspomagania rozwoju dzieci nieśmiałych jest próbą wypeł nienia luki w tym nurcie badań. Ukazany w rozdziale pierwszym obraz dziecka nieśmiałego uzasadnia ko - nieczność podejmowania działań mających na celu przezwyciężanie nieśmiałości. Dzieci nieśmiałe mają wiele cech charakteryzujących dzieci zagrożone: niską samoocenę, brak umiejętności komunikowania się z innymi, radzenia sobie z lękiem. Oznacza to zarazem niską odporność lub jej brak (McWhirter 2001). Edith Grötberg (2000, s. 14) definiuje odporność jako zdolność do zapobiegania, minimalizowania lub pokonywania szkodliwych efektów doświadczanego nieszczęścia. Jej zdaniem, dzieci czerpią z trzech źródeł odporności: ja mam, 1 Koncepcja powstała w ramach pracy doktorskiej pt. Wspomaganie rozwoju psycho społecznego dzieci nieśmiałych, napisanej pod kierunkiem dr hab. Marii Deptuły, prof. UKW. Część projektu została sfinansowana ze środków KBN w ramach grantu promotorskiego 1 H01F 103 26. Na realizację projektu otrzymałam również środki z Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. 9
WPROWADZENIE 10 ja jestem i ja mogę. Obszar ja mam dotyczy ludzi, którzy udzielają dziecku wsparcia, którzy je kochają, od których uczy się nowych umiejętności. Ja jestem dotyczy tego, jak dziecko myśli o sobie, natomiast ja mogę dotyczy umiejętności, jakich nabyło. Dzieciom nieśmiałym brakuje cech zapewniających odporność. Często mają wokół siebie ludzi, którzy nie zaspokajają ich podstawowych potrzeb, mają w stosunku do nich nadmierne wymagania, stosują też surowe kary za niespełnienie tych wymagań, nie przestrzegają ustalonych przez samych siebie reguł postępowania, ograniczają ich samodzielność (j a m a m ). Same zaś myślą o sobie jako o osobie bezwartościowej, beznadziejnej, sprawiającej innym zawód, która nie zasługuje na przyjaźń i miłość (ja jestem). Dzieci te nie potrafią rozmawiać z innymi o rzeczach, które je niepokoją i zajmują, znaleźć rozwiązania problemu, zdecydować, kiedy należy z kimś porozmawiać lub podjąć działanie, znaleźć kogoś, kto udzieli im pomocy (j a m o g ę ). Stwarzanie dzieciom nieśmiałym okazji do rozwijania umiejętności poznawczych, społecznych i emocjonalnych może otworzyć im drogę do przyjaźni, pomóc im przezwyciężyć bierność, bezradność, wzmocnić ich wewnętrzne siły. Umiejętności te nie są ukształtowane z góry i dane nam w gotowej postaci raz na zawsze. Stwarzając odpowiednie warunki, można je kształtować lub doskonalić (Goleman 1997). W rozdziale pierwszym przedstawiłam argumenty przemawiające za potrzebą zwiększenia zainteresowania pedagogów problemem nieśmiałości u dzieci. W rozdziale drugim zaprezentowałam koncepcję diagnozowania sytuacji społecznej dzieci w klasie szkolnej. Scharakteryzowałam techniki i narzędzia ba - dawcze, które umożliwiają poznanie sytuacji społecznej dzieci (nie tylko nieśmiałych) oraz mogą być wykorzystane do oceny skuteczności podejmowanych oddziaływań. Rozdział trzeci dotyczy autorskiego programu. Przedstawiłam w nim teoretyczne podstawy programu, cele i sposoby ich osiągania, jak również wykorzystywane w trakcie zajęć metody pracy. W rozdziale czwartym ukazałam wybrane wyniki badania skuteczności oddziaływań. Rozdział piąty zawiera wskazówki metodyczne dla realizatorów programu. Dotyczą one zarówno pożądanej w trakcie realizacji zajęć postawy prowadzącego, jak i trudności, jakie mogą wystąpić w trakcie realizacji programu oraz możliwych sposobów radzenia sobie z nimi. Na końcu zaprezentowałam scenariusze zajęć wraz z załącznikami. Pragnę serdecznie podziękować Pani Profesor Marii Deptule promotorowi mojej pracy doktorskiej. Jej życzliwość, zaangażowanie oraz uważne i krytyczne podejście do tekstu bardzo mi pomogły w napisaniu tej książki. Słowa podziękowania składam pierwszym Recenzentkom tej pracy: Pani Profesor Annie Brzezińskiej oraz Pani Profesor Marii Kuchcińskiej za słowa uznania i konstruktywne uwagi, które pomogły mi w doskonaleniu koncepcji.
WPROWADZENIE Dziękuję wszystkim studentkom Pedagogiki Opiekuńczo-Wychowawczej Akademii Bydgoskiej, prowadzącym pod moim kierunkiem w 2003 roku badania, których wyniki są częścią tej pracy. Dziękuję również Pani Dorocie Ptak i Pani Małgorzacie Nowak za zaangażowanie w tworzenie dzieciom nieśmiałym warunków sprzyjających rozwojowi. Serdecznie dziękuję też mojemu mężowi Pawłowi za wsparcie, wyrozumiałość i wiarę we mnie.
Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie