Terminy i kolejność wyrzynania zębów mlecznych u dzieci łódzkich

Czas. Stomat., 2005, LVIII, 3 Terminy i kolejność wyrzynania zębów mlecznych u dzieci łódzkich Times and sequence of eruption of the deciduous teeth in children from Łódź Renata Filipińska-Skąpska, Patrycja Proc, Magdalena Wochna-Sobańska Z Katedry i Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik : prof.dr hab.n.med. M. Wochna-Sobańska Streszczenie Zęby mleczne w badanej populacji wyrzynały się w takiej samej kolejności i zbliżonych terminach u chłopców i dziewcząt. Obserwowany termin wyrznięcia się pierwszego zęba mlecznego zawarty był w granicach od 3 do 14 miesiąca życia, przy czym największy odsetek dzieci rozpoczynał ząbkowanie w 6 miesiącu życia (26,6%). Przeciętna kolejność wyrzynania się poszczególnych zębów mlecznych jest jednakowa dla chłopców i dziewcząt oraz powtarzalna. Jako pierwszy pojawiał się ząb sieczny dolny przyśrodkowy (i 1 ), potem ząb sieczny górny przyśrodkowy (i 1 ), zęby sieczne boczne w szczęce (i 2 ), zęby sieczne boczne w żuchwie (i 2 ), pierwsze zęby trzonowe w szczęce (m 1 ), potem w żuchwie (m 1 ), kły najpierw w szczęce (c 1 ), potem w żuchwie (c 1 ), drugie zęby trzonowe w szczęce (m 2 ) i w żuchwie (m 2 ). Zakończenie wyrzynania wszystkich grup zębów mlecznych przypada u dzieci obojga płci na 35 miesiąc życia dla zębów górnych oraz na 31 u dziewcząt i 32 miesiąc życia u chłopców dla zębów dolnych. Summary In the population studied, the deciduous teeth erupted in the same sequence and at similar times in boys and girls.the time of eruption observed for the first deciduous tooth was between the 3rd and 14th month, with eruption starting in the 6th month for the greatest proportion of children (26.6%). The sequence of eruption of specific deciduous teeth is the same in boys and in girls, and is repetitive. The lower central incisor (i 1 ) erupted as the first, then the upper central incisor (i 1 ), the upper lateral incisors (i 2 ), the lower lateral incisors (i 2 ), the upper first molars (m 1 ), the lower first molars (m 1 ), the canines first in the maxilla (c 1 ), then in the mandible (c 1 ), the upper second molars (m 2 ) and the lower second molars (m 2 ). Eruption of all groups of deciduous teeth was completed by the 35th month in children of both genders for upper teeth and by the 31st month in girls and the 32nd month in boys for lower teeth. HASŁA INDEKSOWE: pierwsze ząbkowanie, terminy wyrzynania zębów mlecznych KEYWORDS: first eruption, terms of milk teeth eruption Wyrzynanie zębów jest uważane za jeden z mierników rozwoju fizycznego dziecka. Na podstawie zaawansowania procesu ząbkowania, określającego wiek zębowy, obok wieku morfologicznego, szkieletowego (kostnego) i wieku drugorzędnych cech płciowych, można określić wiek biologiczny (rozwojowy) dziecka (3, 7, 8, 9). Zdaniem pediatrów badania dotyczące ustalenia norm rozwoju fizycznego dzieci powinny być aktualizowane co 10 lat (1, 6). C e l e m n i n i e j s z e j p r a c y jest ustalenie aktualnych terminów ząbkowania mlecznego u dzieci. 182

2005, LVIII, 3 Kolejność wyrzynania zębów mlecznych Materiał i metody Badaniem objęto 927 ogólnie zdrowych dzieci w wieku od 8 miesięcy do 5 lat, w tym 511 chłopców i 416 dziewcząt, uczęszczających do żłobków, których jest obecnie na terenie Łodzi 30. Badanie wykonano w oświetleniu lampą czołową, z użyciem lusterka i zgłębnika. Dane uzyskane podczas badań były nanoszone na specjalnie do tego celu opracowane komputerowe karty badania klinicznego.w badaniach dotyczących ząbkowania przyjęto następujące kryteria: 1) za ząb wyrznięty przyjęto każdy ząb widoczny w jamie ustnej niezależnie od stopnia zaawansowania procesu wyrzynania, 2) za początek ząbkowania przyjęto wiek dziecka, od którego odsetek wyrzniętych zębów stale wzrastał, 3) za koniec wyrzynania przyjęto wiek dziecka, w którym odsetek wyrzniętych zębów osiągnął 100%. W drugim etapie badań rodzice badanych dzieci udzielali odpowiedzi na pytania zadane w ankiecie opracowanej według wzorów Światowej Organizacji Zdrowia. Uzyskane odpowiedzi (605 osób) pozwoliły m.in. na określenie terminu wyrznięcia się pierwszego zęba mlecznego. Wyniki badań zostały poddane analizie statystycznej. Do obliczeń wykorzystano komputerowy pakiet statystyczny STATGRAPHIC Plus 5.0. Wyniki badań Wyniki badań przedstawiono w tabelach. W badanej populacji przeciętna kolejność wyrzynania się poszczególnych zębów mlecznych jest następująca: i 1 > i 1 > i 2 > i 2 > m 1 > m 1 > c 1 > c 1 > m 2 > m 2 Jako pierwszy pojawiał się zawsze ząb sieczny dolny przyśrodkowy (i 1 ), potem ząb sieczny górny przyśrodkowy (i 1 ), zęby sieczne boczne w szczęce (i 2 ), zęby sieczne boczne w żuchwie (i 2 ), pierwsze zęby trzonowe w szczęce (m 1 ), potem w żuchwie (m 1 ), kły najpierw w szczęce (c 1 ), potem w żuchwie (c 2 ), drugie zęby trzonowe w szczęce (m 2 ) i w żuchwie (m 2 ). Obserwowany termin wyrznięcia pierwszego zęba mlecznego (na podstawie danych z wywiadu) zawarty był w granicach od 3 do 14 miesiąca życia, zarówno dla chłopców, jak i dla dziewcząt, przy czym u jednych i drugich największy odsetek dzieci rozpoczynał ząbkowanie w 6 miesiącu życia (26,6% badanych: 27,4% dziewcząt i 26% chłopców). Analiza statystyczna wykazała podobny rozkład terminów rozpoczęcia ząbkowania u dziewcząt i chłopców oraz brak istotnej statystycznie zależności pomiędzy terminem pojawienia się pierwszego zęba mlecznego, a płcią badanych osób (x 2 = 088; p > 0,228) (tab. I). Uwzględniając podział terminów rozpoczęcia pierwszego ząbkowania na grupy ząbkowania wg Szpringer-Nodzak (5, 15), uzyskano następujące wyniki (ryc.1): 0 % dzieci z zębami wrodzonymi i noworodkowymi ząbkowanie przedwczesne; 14 % badanych dzieci (85 osób) zaczynało pierwsze ząbkowanie w terminach grupy ząbkowania wczesnego, tj. w 3 i 4 miesiącu życia, 71,1% dzieci (430 osób) w terminach grupy ząbkowania o czasie, tj. między 5 8 miesiącem życia, w terminach grupy ząbkowania opóźnionego, czyli między 9 a 11 miesiącem ząbkowało 12,1% (73 dzieci), a w grupie ząbkowania późnego, po12 miesiącu życia, 2,8% (17 dzieci). Ryc. 1. Procentowy rozkład terminów rozpoczęcia pierwszego ząbkowania z podziałem na grupy ząbkowania. 183

R. Filipińska-Skąpska i in. Czas. Stomat., Ponieważ badane dzieci nie miały mniej niż 8 miesięcy, ustalenie terminów pojawienia się w jamie ustnej zębów siecznych centralnych i bocznych w szczęce oraz żuchwie u części badanych, na podstawie badania klinicznego, nie było możliwe. W przypadku całej grupy przyjęto zatem za dolną granicę pojawienia się pierwszych zębów w szczęce i żuchwie średni termin uzyskany z wywiadu (tj. 6 miesiąc życia).pozwoliło to na ustalenie rozpiętości czasu, w jakim zęby mleczne pojawiają się w jamie ustnej. I tak u dziewcząt zęby przyśrodkowe sieczne w żuchwie miało 100% badanych w wieku 10 miesięcy. Ten termin można zatem uznać za koniec okresu wyrzynania się zębów siecznych przyśrodkowych w żuchwie u dziewcząt. Analogicznie w szczęce: w wieku 14 miesięcy 100% badanych dziewcząt miało zęby sieczne przyśrodkowe górne. U chłopców zęby sieczne przyśrodkowe dolne kończyły wyrzynać się w 9 miesiącu życia, a górne w 12 miesiącu życia. Podobnie z zębami siecznymi bocznymi ustalono, że zakończenie ich wyrzynania przypada dla zębów dolnych u dziewcząt w 17 miesiącu, dla chłopców w 14 miesiącu życia, dla zębów górnych odpowiednio w 15 i 13 miesiącu życia. Kły u dziewcząt zaczynają pojawiać się dopiero w 15 miesiącu życia, zarówno w szczęce, jak i w żuchwie, równocześnie przebiega też okres zakończenia wyrzynania tych zębów, przypadający na 24 miesiąc życia. U chłopców terminy te przypadają na 16 miesiąc dla zębów dolnych i 15 dla górnych. Zakończenie wyrzynania kłów u chłopców to odpowiednio 25 i 26 miesiąc życia. Pierwsze zęby trzonowe u dziewcząt zaczynają pojawiać się w 12 miesiącu życia w żuchwie, w 11 w szczęce. 100% badanych miało zęby trzonowe pierwsze w szczęce i w żuchwie w 17 miesiącu życia. U chłopców odpowiednio zęby tej grupy pojawiają się w szczęce i żuchwie w 13 miesiącu życia, a zakończenie ich wyrzynania przypada na 20 miesiąc dla zębów górnych i dolnych. Ostatnia grupa, czyli zęby trzonowe drugie zaczynają wyrzynać się u dziewcząt i chłopców w 19 miesiącu w szczęce, w 20 w żuchwie. Koniec wyrzynania tej grupy zębów przypada na 35 miesiąc życia dla zębów górnych u dzieci obojga płci, a 31 miesiąc dla zębów dolnych u dziewcząt i 32 u chłopców (tab. II). Ta b e l a I. Rozkład empiryczny terminów rozpoczęcia pierwszego ząbkowania u dzieci z uwzględnieniem podziału według płci Miesiąc wyrznięcia się pierwszego zęba dziewczęta Płeć chłopcy Razem 3 5 (1,9%) 6 (1,7%) 11 (1,8%) 4 28 (10,8%) 46 (13,3%) 74 (12,2%) 5 30 (11,6%) 61 (17,6%) 91 (15,0%) 6 71 (27,4%) 90 (26,0%) 161 (26,6%) 7 48 (18,5%) 60 (17,3%) 108 (17,9%) 8 31 (12,0%) 39 (11,3%) 70 (11,6%) 9 18 (7,0%) 20 (5,8%) 38 (6,3%) 10 16 (6,2%) 9 (2,6%) 25 (4,1%) 11 7 (2,7%) 3 (0,9%) 10 (1,7%) 12 1 (0,4%) 8 (2,3%) 9 (1,5%) 13 2 (0,8%) 2 (0,6%) 4 (0,7%) 14 2 (0,8%) 2 (0,6%) 4 (0,7%) Razem 259 (100%) 346 (100%) 605 (100%) 184

2005, LVIII, 3 Kolejność wyrzynania zębów mlecznych Ta b e l a I I. Czas rozpoczęcia i zakończenia wyrzynania się zębów mlecznych w miesiącach Zęby sieczne przyśrodkowe* Zęby sieczne boczne* Kły Pierwsze zęby trzonowe Drugie zęby trzonowe Dziewczęta szczęka 6 14 6 15 15 24 11 17 19 35 Dziewczęta żuchwa 6 10 6 17 15 24 12 17 20 31 Chłopcy szczęka 6 12 6 13 15 26 13 20 19 35 Chłopcy żuchwa 6 9 6 14 16 25 13 20 20 32 Dzieci obojga płci szczęka 6 12 6 15 15 26 11 20 19 35 Dzieci obojga płci żuchwa 6 10 6 17 15 25 12 20 20 32 Wszystkie zęby 6 14 6 17 15 26 11 20 19 35 * termin rozpoczęcia ząbkowania na podstawie wywiadu. Dyskusja Otrzymane rezultaty badań dotyczące terminu rozpoczęcia pierwszego ząbkowania u dzieci łódzkich porównano z wynikami podawanymi przez innych autorów.w badanej populacji proces wyrzynania się pierwszych zębów mlecznych rozpoczynał się w 3, a kończył w 14 miesiącu życia dziecka. Największy odsetek dzieci 26,6% rozpoczynał ząbkowanie mleczne w 6 miesiącu życia. Średni termin rozpoczęcia pierwszego ząbkowania dla badanej grupy wynosi 6,6 ± 2,09 miesiąca. Zaobserwowane terminy ząbkowania były podobne do uzyskanych w 1985 r. przez Mierzwińską (10, 11), odnoszących się do dzieci lubelskich (średni termin wyrzynania się pierwszego zęba mlecznego: 6,62 miesiąca). Szpringer- Nodzak i wsp.( 16 ) podają okres od 2 do 14 miesiąca i później dla dzieci warszawskich (średni termin 7,3 miesiąca). Otrzymane wyniki porównano także z wynikami autorów zagranicznych: Kronfelda, Logana i Webstera, ich modyfikacją i wynikami Leightona, Tegzesa, Lyssella, Magnussona i Thilandera (cyt. wg 16). Zwraca uwagę fakt, że uzyskane w badaniach własnych terminy ząbkowania, pomimo większego rozciągnięcia w czasie, są zbliżone do terminów określonych przez Kronfelda, Logana i Webstera i niemal zgodne z wynikami badań dzieci warszawskich uzyskanymi przez Szpringer-Nodzak, Czarnocką i Janichę (16). Podobnie ze średnimi terminami wyrzynania się zębów mlecznych w badanej grupie dzieci łódzkich. Porównywane z wynikami innych autorów okazały się być najbardziej zbliżone do wyników uzyskanych przez Szpringer-Nodzak i wsp. w latach 1982/87 (13, 18). W badanej populacji dzieci proces wyrzynania się zębów, czyli czas, jaki upływa od pojawienia się pierwszego zęba mlecznego w jamie ustnej do ukazania się ostatniego zęba, trwał około 19 miesięcy (tab. III). Na podstawie wykonanych w 1984 r. przez Szpringer-Nodzak i wsp. (17, 18) badań dzieci warszawskich czas ten został ustalony średnio na 17,5 miesiąca. Nieco dłużej proces wyrzynania się zębów mlecznych trwa u dzieci lubelskich (12) przeciętnie od 24 do 25 miesięcy. Dostępne są również w piśmiennictwie dane dotyczące tego zagadnienia, a odnoszące się do dzieci żyjących w innych krajach (2, 4, 14, 19). Według danych przytoczonych przez Szpringer- Nodzak, okres kompletowania zębów mlecznych u dzieci skandynawskich wynosi 22 miesiące, dla dzieci amerykańskich 20 miesięcy. Żądzińska (20) podaje za autorami zagranicznymi, że w Japonii pełne uzębienie mleczne pojawia się w przeciągu 17,77 miesiąca; w Gwatemali 20,63; w Bangladeszu 16,63 miesiąca; w Korei proces ten 185

R. Filipińska-Skąpska i in. Czas. Stomat., Ta b e l a I I I. Przeciętny wiek wyrzynania się zębów mlecznych w miesiącach Grupa zębów Górne Dolne Zęby sieczne przyśrodkowe 10,6 8,0 Zęby sieczne boczne 11,2 10,0 Kły 20,5 20,0 Pierwsze zęby trzonowe 15,5 16,0 Drugie zęby trzonowe 27,0 26,0 trwa około 16, a u dzieci z Jawy 18,77 miesięcy. Analiza odnosząca się do opracowanych przez Szpringe-Nodzak grup ząbkowania wykazała, że w terminie ząbkowania wczesnego pierwsze zęby mleczne pojawiły się u 14% badanych dzieci, 71,1 % ząbkowało o czasie, późne rozpoczęcie ząbkowania charakteryzowało 12,1%, a opóźnione 2,9% badanych. Zatem otrzymany w badaniach dzieci łódzkich procentowy rozkład terminów rozpoczęcia pierwszego ząbkowania z uwzględnieniem grup ząbkowania jest zbliżony do wyników uzyskanych w grupie dzieci badanych przez Szpringer-Nodzak (15). Porównanie średniej liczby wyrzniętych zębów w poszczególnych grupach wiekowych potwierdziło wyniki badań Szpringer-Nodzak i wsp. (18) oraz Mierzwińskiej (12): im wcześniej dzieci rozpoczynały ząbkowanie mleczne, tym większa była liczba wyrzniętych zębów w porównaniu z dziećmi w analogicznym wieku, u których pierwszy ząb mleczny pojawił się w jamie ustnej później. Zestawienie otrzymanych wyników pozwala jednocześnie stwierdzić, że wcześniejszy lub późniejszy termin rozpoczęcia pierwszego ząbkowania warunkuje odpowiednio wcześniejsze lub późniejsze zakończenie tego procesu. We wcześniejszych opracowaniach dotyczących opóźnionego pierwszego ząbkowania, Szpringer-Nodzak (16) podaje, że opóźnione rozpoczęcie ząbkowania łączy się z opóźnionym wyrzynaniem pozostałych grup zębów i późniejszym zakończeniem kompletowania zębów mlecznych. Podsumowanie Wyrzynanie zębów mlecznych u badanych dzieci łódzkich rozpoczyna się przed 6 miesiącem i kończy w 35 miesiącu życia. Średni czas wyrzynania się zębów mlecznych, od pojawienia się pierwszego zęba w jamie ustnej do ukazania się ostatniego, w badanej grupie wynosi 19 miesięcy. Wcześniejszy lub późniejszy termin rozpoczęcia pierwszego ząbkowania warunkuje odpowiednio wcześniejsze lub późniejsze zakończenie całego procesu wyrzynania się zębów mlecznych. Przeciętna kolejność wyrzynania się poszczególnych grup zębów mlecznych jest jednakowa i powtarzalna dla chłopców i dziewcząt: i 1 > i 1 > i 2 > i 2 > m 1 > m 1 > c 1 > c 1 > m 2 > m 2. Terminy i kolejność wyrzynania zębów mlecznych utrzymują się na tym samym poziomie od ponad 20 lat. Piśmiennictwo 1. Chlebna-Sokół D.: Dziecko łódzkie. Stan zdrowia i rozwój fizyczny dzieci uczęszczających do żłobków. Łódź, 2001. 2. Choi Nam-Ki, Yang Kyu- Ho: A study on the eruption timing of primary teeth in Korean children. J. Dent. Child., 2001, 244-249. 3.Grosfeldowa O.: Fizjologia narządu żucia. PZWL Warszawa, 1981. 4. Hulland S. A., Lucas J. O., Wake M. A., Hasketh K. D.: Eruption of the primary dentition in human infants: a prospective descriptive study. Pediatr. Dent., 2000, 22, 5, 415-421. 5. Janicha J., Szpringer-Nodzak M.: Zęby wrodzone i noworodkowe. Mag. Stomat., 1992, 1, 7, 186

2005, LVIII, 3 Kolejność wyrzynania zębów mlecznych 16-19. 6. Krawczyński M.: Auksologia nauka o rozwoju; trend sekularny. Akceleracja rozwoju, w: Pediatria, red. Górnicki B., Dębiec B., Baszczyński J. Wydawnictwo Lekarskie, PZWL, Warszawa, 1995. 7. Malinowski A.: Norma biologiczna człowieka. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, 1987. 8. Malinowski A., Boziłow W.: Ocena wieku rozwojowego. w: Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy. Wyd. Nauk., PWN, Warszawa Łódź, 1997, 456-472. 9. Malinowski A., Chlebna-Sokół D.: Dziecko łódzkie. Metody badań i normy rozwoju biologicznego, Łódź, 1998. 10. Mierzwińska K.: Termin rozpoczęcia pierwszego ząbkowania u dzieci lubelskich z uwzględnieniem podziału według płci. Czas. Stomat., 1985, XXXVIII, 5, 344-349. 11. Mierzwińska K.: Kolejność ciąży a termin rozpoczęcia pierwszego ząbkowania u dzieci. Czas. Stomat., 1996, XLIX, 9, 610-612. 12. Mierzwińska K.: Termin wyrznięcia pierwszego zęba mlecznego a przebieg dalszego ząbkowania. Czas. Stomat., 1996, XLIX, 11, 755-758. 13. Rowecka-Trzebicka K., Milewska -Bobula B., Siniczyn A., Czugajewska L., Szpringer-Nodzak M., Janicha J., Falkowski T.: Długotrwałe obserwacje kliniczne nad procesem pierwszego ząbkowania u dzieci. Przegląd Stomatologii Wieku Rozwojowego, 1988, 21, 2, 102- -106. 14. Saleemi M. A., Hagg U., Jalil F., Zaman S.: Dental development, dental age and tooth count. A prospective longitudinal study of Pakistiani Children., Swedish Dental J., 1996, 20, 1-2, 61-67. 15. Szpringer -Nodzak M.: Początek pierwszego ząbkowania u dzieci w świetle badań klinicznych. Czas. Stomat., 1983, XXXVI, 6, 413-423. 16. Szpringer Nodzak M., Czarnocka K., Janicha J.: Zagadnienia pierwszego ząbkowania u dzieci., Czas. Stomat., 1979, XXXII, 12, 1145-1149. 17. Szpringer-Nodzak M., Janicha J., Falkowski T., Rowecka-Trzebicka K., Milewska-Bobula B., Siniczyn A., Czugajewska L.: Badania ciągłe procesu pierwszego ząbkowania u dzieci., Czas. Stomat., 1992, XVL, 2, 69-74. 18. Szpringer-Nodzak M., Rowecka-Trzebicka K., Janicha J., Czarnocka K., Milewska-Bobula B., Maciejewska Z.: Próba oceny zależności między rozwojem fizycznym a procesem pierwszego ząbkowania u dzieci. Czas. Stomat., 1984, XXXVII, 1, 1-7. 19. Ulijaszek S. J.: Age of eruption of deciduous dentition of Anga children., Papua New Guinea, Ann. Hum. Biol., 1996, 23, 6, 495-499. 20. Żądzińska E.: Charakterystyka procesu pierwszego ząbkowania jako wyznacznik wieku biologicznego dzieci łódzkich. Praca doktorska, UŁ, 1999. Otrzymano: dnia 4.III.2004 r. Adres autorek: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251. 187