Zygmunt Baranowski CZTERDZIEŚCI LAT CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO Już po raz czterdziesty drugi ludowe Wojsko Polskie obchodzi swoje święto. 12 października 1943 roku żołnierze 1 Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki stoczyli pierwszą walkę ciężki bój pod Lenino. Tegoż dnia został rozpoczęty szlak bojowy, który wiódł żołnierzy polskich poprzez Warszawę, Wał Pomorski, Kołobrzeg i Budziszyn do Berlina i Mielnika. Dzień Wojska Polskiego jest zawsze świętem żołnierzy i pracowników cywilnych Centralnego Archiwum Wojskowego, które spełnia szczególnie wielką rolę w pielęgnowaniu tradycji Wojska Polskiego. Centralne Archiwum Wojskowe w dwa lata po bitwie pod Lenino zostało sformowane rozkazem NDWP 1 z zadaniem zabezpieczenia akt wytworzonych przez jednostki i instytucje Wojska Polskiego. W pierwszej kolejności należało przejąć i wstępnie uporządkować zgromadzone przez okupanta w Gdańsku-Oliwie archiwalia wojskowe przedwojennego Archiwum Wojskowego 2. Przystąpiono też od razu do gromadzenia i zabezpieczenia akt wytworzonych przez ludowe Wojsko Polskie w okresie maj 1943 grudzień 1945 rok. Przyjmowano w tym okresie zwłaszcza dokumentację jednostek bojowych i szpitali wojskowych. Pracownicy CAW mieli wówczas dwa podstawowe zadania: zapewnić odpowiednie warunki przechowywania 1 CAW, Spis 1545/73, t. 7 NDWP rozkaz organizacyjny nr 0194/org. z 5.08.1945 r. 2 W Gdańsku-Oliwie znajdowały się także akta wytworzone przez polskie jednostki wojskowe, których nie zdążono zniszczyć we wrześniu 1939 r.
cennych źródeł oraz, co łączy się z poprzednim, odciążyć jednostki z kłopotliwego bagażu, który nie zawsze był należycie zabezpieczany i chroniony. Już wówczas wyłaniała się konieczność przystąpienia do wstępnego opracowywania rosnącego zasobu. Archiwum przeniesiono w 1951 roku z Oliwy do Warszawy, gdzie zintensyfikowano prace porządkowe, przygotowując źródła do udostępniania badaczom i historykom wojskowości. Dziś, w czterdziestą drugą rocznicę bitwy pod Lenino baza źródłowa dla korzystających z zasobów CAW jest bardzo szeroka i dość dobrze przygotowana, a każdego roku powiększa się też baza informacji o źródłach. Zasób CAW w 1984 roku liczył ponad 11 tysięcy metrów bieżących akt, z tego 75% to archiwalia dotyczące ludowego Wojska Polskiego z okresu maj 1943 grudzień 1955 rok 3. Te bogate źródła do historii LWP są w pełni opracowane i udostępniane pracownikom naukowym oraz studentom uczelni wojskowych i cywilnych, specjalizującym się w tematyce militarnej. Wracając do spraw związanych z 40-leciem CAW pragniemy poinformować badaczy dziejów ludowego Wojska Polskiego, korzystających z archiwaliów z lat 1943 1945, iż zbiór akt dotyczących LWP w okresie II wojny światowej liczy około 7 tysięcy mb. i są to źródła obrazujące m.in. szlak bojowy oddziałów i związków taktycznych od Lenino do Berlina i Mielnika. Wielką wartość poznawczą mają źródła związane z pierwszymi bojami oraz z wyzwalaniem przez jednostki 1 armii Wojska Polskiego ziemi ojczystej w walkach o Warszawę, Wał Pomorski, Kołobrzeg oraz odnoszące się do forsowania Odry i szturmu Berlina. Ciekawym zbiorem źródłowym są również archiwalia wytworzone przez jednostki 2 armii Wojska Polskiego na Łużycach i ziemiach CSSR. Zgromadzono i opracowano materiały dotyczące poległych w bojach za wyzwolenie narodowe i w walkach o utrwalenie władzy ludowej 4. Opracowano także materiały ukazujące akcje rozminowywania kraju, udział jednostek wojskowych w odbudowie zniszczeń wojennych w przemyśle i komunikacji oraz 3 Akta LWP wytworzone po 31.12.1955 r. przechowywane są w archiwach OW i RSZ i są wykorzystywane tylko w obiegu służbowym. 4 Księga Poległych na Polu Chwały 1943 1945, Warszawa 1974; Polegli w walce o władzę ludową, Warszawa 1970.
zagospodarowywanie Ziem Zachodnich i Północnych. Zasób Centralnego Archiwum Wojskowego jest na tyle opracowany, iż z zespołów akt wytworzonych do 1950 roku można bez przeszkód korzystać. Niektóre zespoły posiadają odpowiednie pomoce ewidencyjne, umożliwiające dotarcie do źródeł; są to; inwentarze zespołów książkowe lub kartkowe, różne spisy, wykazy i kartoteki. Akta jednostek i instytucji ludowego Wojska Polskiego z lat wojny mają czterotomowy inwentarz książkowy obejmujący 525 zespołów akt ponad 35 tysięcy jednostek archiwalnych. Zasób Centralnego Archiwum Wojskowego był i jest szeroko udostępniany do badań i popularyzacji tradycji Wojska Polskiego. W 40-letnim okresie powojennej działalności archiwum z jego zasobów korzystało około 20 tysięcy osób, a z magazynów archiwalnych udostępniono 774.808 jednostek archiwalnych. Tylko w jednym pięcioleciu 1976 1980, w oparciu m.in. o akta CAW napisano 819 rozpraw i prac naukowych; habilitacyjnych 16, rozpraw doktorskich 157, prac magisterskich 209, prac dyplomowych 131, monografii jednostek 184, do PSB 60 notek, a do sal tradycji w jednostkach i szkołach 62 pozycje. Wykorzystywanie materiałów CAW nie ogranicza się wyłącznie do badań naukowych w omawianym pięcioleciu CAW wydało ponad 100 tys. poświadczeń służby i pracy w Siłach Zbrojnych RP i PRL (dla celów emerytalnych i kombatanckich). W całym okresie CAW załatwiono i poświadczono 500 tys. osobom ich stosunek do służby w Wojsku Polskim. W celu popularyzacji historii wojskowości CAW stara się zbliżyć materiały archiwalne do szerokiego kręgu pracowników naukowo-badawczych, zajmujących się najnowszymi dziejami wojska. W tym celu CAW wydaje i inicjuje wydawnictwa
źródłowe 5. Pracownicy naukowi CAW publikują na łamach szeregu czasopism informacje omawiające zawartość zespołów akt lub ciekawszych dokumentów. Od 1969 roku wydawany jest rocznik pt. Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej informujący o zasobie, metodach opracowywania i zasadach udostępniania akt. W czterdziestoleciu Centralnym Archiwum Wojskowym kierowali: ppłk dr Roch Morcinek 20.07. 20.09.1945 rok ppłk Piotr Paweł Popławski 21.09.1945 15.05.1951 rok płk Włodzimierz Dąbrowski 16.05.1951 31.12.1954 rok płk Leszek Lewandowicz 10.03.1955 31.08.1975 rok płk Ludwik Wojna 1.09.1975 27.02.1985 rok Centralne Archiwum Wojskowe w latach 1945 1950 podporządkowane było Szefowi GZP WP, zaś od roku 1951 Szefowi Sztabu Generalnego WP. * * * 1945 rok, sierpień 5, Mp. Rozkaz organizacyjny nr 0194/org. Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego o formowaniu Centralnego Archiwum Wojskowego. W celu przyjęcia wywiezionych przez okupanta aktów Wojska Polskiego znajdujących się tak w m. Oliwa, jak i innych miejscowościach, zabezpieczenia ich oraz dalszej konserwacji i umożliwienia korzystania z nich dla prac służbowych badawczo-naukowych i propagandowych ROZKAZUJĘ: 1. Szef Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego zorganizuje do dnia 30 sierpnia 1945 roku: Centralne Archiwum Wojskowe WP wg etatu nr 30/18 o składzie osobowym 37 wojskowych i 20 kontraktowych, które podporządkować czasowo organizacyjnie i służbowo Gł. Zarządowi Polit.-Wychow., zaś gospodarczo w okresie prac organizacyjnych do czasu przeniesienia do WARSZAWY Dowódcy 1958 1963. 5 Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945, Warszawa
O.W. POMORZE. 2. Szef Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego przekaże zabezpieczone i wydzielone przez siebie w m. OLIWA magazyny z aktami i sprzętem, Centralnemu Archiwum Wojskowemu. 3. Pierwszy Wiceminister O.N. oraz Szef Departamentu Personalnego WP uzupełnią formujące się Centralne Archiwum składem osobowym. 4. Trzeci Wiceminister: a) Zabezpieczy tymczasowo baraki w m. OLIWA, w których złożono akta, przeprowadzając konieczne prace remontowo-budowlane; b) Wydzieli w m.st. WARSZAWA odpowiedni dla Centralnego Archiwum Wojskowego budynek i dostosuje go do istotnych potrzeb; c) Przyjmie nowoformujące się Centralne Archiwum na wszystkie rodzaje zaopatrzenia i wyposaży w etatowy transport. 5. Szef Departamentu Zaopatrzenia Artyleryjskiego Ministerstwa Obrony Narodowej wyposaży formujące się Centralne Archiwum w uzbrojenie. 6. Szef Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego zamelduje mi wykonanie Rozkazu przez Oddział Org.-Mobilizacyjny Sztabu Generalnego WP do dnia 30 sierpnia 1945 roku. NACZELNY DOWÓDCA WOJSKA POLSKIEGO ( ) Michał Ż Y M I E R S K I Marszałek Polski SZEF SZTABU GENERALNEGO WP ( ) K O R C Z Y C Gen. Broni