POLSKA NA TLE ZRÓŻNICOWANIA REGIONALNEGO W UNII EUROPEJSKIEJ Najważniejsze czynniki wpływające na regionalne zróżnicowanie: czynniki przyrodnicze, takie jak położenie geograficzne, panują cy klimat, posiadane zasoby naturalne (kopaliny), które naturalnie wpływaj ą na rozwój regionu; czynniki historyczno-polityczne, warunki ustanawiane przez pań stwo lub ponadpaństwowe organizacje międzynarodowe na przestrzeni lat; czynniki ekonomiczne, wyrażające si ę w potencjale gospodarczym, technikach wytwarzania itp.; czynniki społ eczne i kulturowe, wyrażające dąż enia, aspiracje, ambicje i oczekiwania mieszkańców danego obszaru; czynniki trudno mierzalne lub niemierzalne, istotnie wpływają ce na rozwój regionu, ale trudno uchwytne. Wyróżniamy szereg wskaźników obrazujących zróż nicowanie rozwoju gospodarczego regionów, wśród nich między innymi: 1 Produkt Krajowy Brutto (PKB) liczony w parytecie siły nabywczej na 1 mieszkańca, warto ść dodan ą brutto, struktur ę sektorow ą PKB, stop ę bezrobocia, stop ę zatrudnienia, poziom rozwoju infrastruktury społecznej czy technicznej wielko ść i struktur ę wymiany towarowej czy usługowej. Dzięki nim można wyróżni ć dwie zasadnicze grupy krajów: kraje wysokorozwinię te, o wysokim poziomie uprzemysłowienia i poziomie ż ycia mieszkańców oraz wysokim dochodzie narodowym, do których należy większość krajów Europy, w tym kraje Unii Europejskiej, oraz USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia czy Japonia, 1 Parytet sił y nabywczej (purchasing power parities, PPP) stosowany do przeliczenia wskaź ników ekonomicznych wyrażonych w walucie narodowej na sztuczn ą wspóln ą walut ę nazywan ą jednostka sił y nabywczej (purchasing power standard, PPS), odzwierciedlając ą róż nice w krajowych poziomach cen, które nie s ą uwzględnione przez kursy wymiany walut. Jednostka ta pozwala na znaczące wielkoś ciowe porównania wskaźników ekonomicznych pomiędzy różnymi krajami. Dane dotyczące PPS s ą obliczane przez Eurostat. Produkt krajowy brutto (PKB) obliczany jest walucie danego kraju (w Polsce w PLN). Nastę pnie przeliczany jest np. na euro, czy dolara według oficjalnego średniorocznego kursu walut ogł aszanego przez Europejski Bank Centralny z tym, że nie jest to w pełni miarodajny sposób umożliwiający porównywania mię dzy krajami. Dlatego te ż dodatkowo dokonuje si ę przelicze ń na zasadzie: ile Polacy mog ą kupi ć np. chleba za wypracowany PKB w wysokoś ci np. 1 000 euro, a ile mog ą Francuzi za tyle samo? Z tych przelicze ń właś nie powstaje sztuczna waluta PPS. Powyższe wynika z faktu, że np. za 1 chleb we Francji można zapłaci ć 1,87 euro, podczas gdy w Polsce za taki sam 0,95 z ł. Stąd wniosek, tworząc odpowiedni ą relacj ę, że wydając na chleb 1 z ł w Polsce trzeba wyda ć we Francji 1,97 euro, aby zakupi ć tak samo wartościowy chleb. Oczywiście chleb nie jest jedynym reprezentatywnym produktem do oceny, stąd tworzy si ę koszyk podstawowych dóbr, możliwie reprezentujący faktyczn ą si łę nabywcz ą poszczególnych walut. 1
kraje rozwijające się, charakteryzujące si ę niskim poziomem ż ycia i produkcji, nieodpowiednim wykorzystaniem zasobów materialnych i ludzkich, zacofaniem technicznym w przemyśle i rolnictwie, surowcowym charakterem eksportu. Według Światowej Organizacji Handlu, w latach 1948-2004 warto ść globalnej wymiany towarowej (zarówno eksportu, jak i importu) wzrosła ze 124 mld dolarów do ponad 18 bln dolarów, a więc 145-krotnie. Obecnie blisko połow ę ś wiatowego handlu stanowi wymiana towarowa Stanów Zjednoczonych, krajów Unii Europejskiej i Japonii (tzw. Triady). Ponadto, blisko 70% handlu UE-25 odbywa si ę w ramach rynku wewnątrzunijnego. Na przestrzeni lat 1980-2004 udzia ł produktów rolno-spożywczych i surowcowych zmalał z 43% do 23% na rzecz wzrostu udziału towarów przemysłowych z 54% do blisko 74%. Powyższe zmiany wynikaj ą z wielu czynników, między innymi: zwiększającej si ę populacji na świecie, a więc wzrosła liczba potencjalnych konsumentów poszukiwania bardziej efektywnych sposobów zaspokojenia ciągle rosnących potrzeb rozwoju technologicznego wymuszonego przez kurczące si ę zasoby naturalne i rosną cy popyt (kopaliny węgiel, gaz, ropa; brak czystej, pitnej wody, zdegradowane środowisko) różnej specjalizacji w produkcji i wymianie handlowej krajów bogatych i biednych postępującej liberalizacji w handlu międzynarodowym W krajach wysokorozwiniętych największy udzia ł w PKB ma sektor usł ug, w krajach biednych sektor rolnictwa. Podczas gdy w pierwszej grupie artykuły rolno-spoż ywcze stanowi ą ok. 9% ogółu wymiany, tak w grupie drugiej nawet 30% (kraje Ameryki Łaciń skiej i Południowej). % udział Przemys ł i usł ugi sektora w PKB Rolnictwo wielko ść PKB EUROSTAT, Biuro Statystyczne Unii Europejskiej, opracowa ł w 1988 roku dla celów statystycznych system jednostek określany jako Nomenklatura Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics NUTS). Wyróżnia si ę w nim trzy poziomy: NUTS-1, NUTS-2 oraz NUTS-3. Przyjęto, ż e klasyfikacja na wszystkich trzech poziomach opiera si ę na podział ach administracyjnych i planistycznych obowiązujących w państwach członkowskich nie ingerując jednocześ nie w wewnętrzne rozwiązania terytorialne. NUTS-1 jest to pierwsza i największa jednostka administracyjna w krajach czł onkowskich pod nadzorem władzy centralnej. Pod względem wielkości powierzchni oraz liczby ludnoś ci kategoria ta odpowiada w przybliżeniu niemieckim krajom związkowym. Średnia wielkość powierzchni tych regionów w dużych krajach Unii jest do siebie zbliżona, większe zaś 2
zróżnicowanie panuje pod względem liczby ludności. Mniejsze pań stwa Unii, takie jak Dania, Irlandia i Luksemburg, tworz ą w całości pojedyncze regiony tego typu. NUTS-2 odgrywa podstawow ą rol ę w polityce regionalnej Unii. Poszczególne regiony na tym poziomie, jeśli spełniaj ą szczegółowo określone wymogi, s ą uprawnione do korzystania z Funduszy Strukturalnych Wspólnoty przez aplikacj ę projektów. Większo ść analiz ekonomicznych poziomu rozwoju regionów w UE odbywa si ę właś nie w oparciu dane odnoszące si ę do tego poziomu. W Polsce poziomem tym s ą województwa. NUTS-3 pod względem wielkości powierzchni oraz liczby ludności odnosi si ę do regionów odpowiadających francuskim departamentom lub niemieckim czy polskim powiatom. Dodatkowo wyróżnia si ę poziomy NUTS-4 zdefiniowany dla niektórych tylko krajów i NUTS-5. Maj ą one charakter lokalny. Wielko ść produktu krajowego brutto (PKB) na jednego mieszkańca liczonego parytetem sił y nabywczej Polski stanowi ł w 2005 r. połow ę średniej unijnej. Ide ą Unii Europejskiej jest zrównoważ ony rozwój gospodarczy, znoszenie dysproporcji w poziomie ekonomicznym poszczególnych tworzących j ą regionów. Możemy wyróżnić trzy rodzaje regionów: 1. wiejskie 2. miejsko-wiejskie 3. miejskie. Ogromn ą cz ęść Unii stanowi ą obszary wiejskie i miejsko-wiejskie o duż ej liczbie mieszkańców. Polityka rozwoju skierowana jest głównie właśnie na obszary wiejskie. Najlepiej rozwiniętymi regionami UE s ą regiony przemysł owe, o dobrej infrastrukturze, najbiedniejsze za ś regiony rolnicze, peryferyjne. Dolny poziom rozwoju gospodarczego najsłabszych regionów wzrós ł na przestrzeni lat, jednakże dużo bardziej wzrós ł poziom rozwoju regionów uprzemysłowionych. 3
Tabela. Poziom PKB na osob ę w wybranych regionach UE (UE-15 = 100) 1986* % 2000 % HAMBURG Niemcy 184,8 INNER LONDON Wlk. Brytania 241 BRUSSELS GEWEST Belgia 163,3 BRUXELLES / BRUSSELS Belgia 218 ÎLE DE FRANCE Francja 162,4 LUXEMBOURG Luksemburg 195 BREMEN Niemcy 143,8 HAMBURG Niemcy 182 LUXEMBOURG Luksemburg 137,3 ÎLE DE FRANCE Francja 158 STOCKHOLM Szwecja 132,6 WIEN Austria 157 AHVENANMAA / ALAND Finlandia 131,9 OBERBAYERN Niemcy 154 LOMBARDIA Włochy 131,8 DARMSTADT Niemcy 149...... IONIA NISIA Grecja 51,9 CENTRO Portugalia 54 DYTIKI ELLADA Grecja 48,9 GUYANE Francja 54 IPEIROS Grecja 47,4 EXTREMADURA Hiszpania 53 EXTREMADURA Hiszpania 44,2 AÇORES Portugalia 52 VOREIO AIGAIO Grecja 44,0 DYTIKI ELLADA Grecja 51 MADEIRA Portugalia 40,2 RÉUNION Francja 50 AÇORES Portugalia 39,9 IPEIROS Grecja 47 * bez regionów austriackich i niemieckich Brandenburg, Mecklenburg-vorpommern, Sachsen, Sachsen-Anhalt, Thüringen W 2003 roku, spośród 16 polskich województw a ż 6 znalazło si ę wś ród regionów UE-25 o najniższym poziomie PKB. Poniższy wykres obrazuje zróżnicowanie regionalne 25 krajów członkowskich oraz Buł garii i Rumunii, jakie było w 2003 roku, wyrażone w PPS. Każde pań stwo ma mniej lub bardziej rozwinięte pod względem ekonomicznym regiony. Polska pod tym wzglę dem wypada nad wyraz słabo. Mazowieckie, stawiane za wzór innym regionom w Polsce, pod wzglę dem PKB jest daleko w tyle za Praha (Czechy), Bratislavsky kraj (Sł owacja), czy Kozep-Magyarorszag (Węgry). 4
Jeśliby przyj ąć, że zmian ę PKB w UE w latach 1999-2003 przyjmiemy na poziomie 0, to jak obrazuje poniższa mapka, niektóre regiony wręcz trac ą dystans do ś redniej unijnej. Dlaczego? niektóre regiony rozwijaj ą si ę dużo szybciej ni ż wszystkie średnio w UE, pozostałe regiony nie przeprowadzaj ą istotnych zmian w gospodarce i nie nadążaj ą za mocniejszymi itp. 5
W Polsce na ok. 38,2 mln osób ogółem (6 miejsce pod względem liczebnoś ci populacji w UE-25) liczba pracują cych wynosi 13,8 mln osób. Wskaź nik zatrudnienia, mierzący wykorzystanie zasobów pracy, obrazuje udział pracujących w liczbie ludności w wieku od 15 lat (a więc obejmujący ludno ść w wieku produkcyjnym, jak i poprodukcyjnym ok. 32 mln osób). Spośród osób powyż ej 15 lat, zatrudnienie znalazło blisko 53% ludności. Aktywni zawodowo to ludzie, którzy pracuj ą, s ą bierni zawodowo (mog ą pracowa ć, ale nie chc ą, nie widz ą potrzeby) lub te ż s ą bezrobotni (ludzie chcący teoretycznie pracowa ć, ale nie mogący znale źć pracy). Współczynnik aktywności zawodowej wskazuje, jaki procent wśród społeczeń stwa w wieku 15-64 lata (wiek produkcyjny) pracuje. W Polsce wynosi on 64%. Stopa bezrobocia określa procent ludzi poszukujących pracy do ogół u aktywnych zawodowo. W 2005 roku wynosiła ona 17,7%. Na tle pozostał ych krajów wypadamy pod względem powyższych wskaźników po prostu słabo. 6
Na 25 krajów UE mamy najniższy wskaźnik zatrudnienia, oraz najwyższ ą stop ę bezrobocia. Problem ukrytego bezrobocia: ze względu na wysokie obciąż enia podatkowe przedsiębiorcy nie ujawniaj ą źróde ł i wielkości swoich dochodów, wol ą pracowa ć i zatrudnia ć na czarno. W rolnictwie często w gospodarstwie pracuje więcej ludzi, ni ż to wynika z potrzeb ekonomicznych. Warto ść dodana brutto obrazuje warto ść nowo wytworzonych produktów. I tak na przykład w rolnictwie polskim pracuje ok. 18% wszystkich pracujących, którzy maj ą blisko 5-cio procentowy wkład w warto ść dodan ą ogół em dla wszystkich sektorów. Dla porównania, w UE w rolnictwie pracuje ok. 5% i wytwarzaj ą oni blisko 2% ogółu wartoś ci dodanej brutto. 7
Wskaźnik nakł adów na badania i rozwój mówi, jaka cz ęść PKB wydatkowana jest na poszukiwanie nowych rozwiąza ń w dziedzinie nauki, technologii. Pod tym wzglę dem jesteśmy daleko w tyle Europy. Unia Europejska, organizacja międzynarodowa powołana w określonym celu, posiada wł asny budżet. Struktura tego budżetu wygląda następująco: 13% stanowi ą dochody z opłat celnych przywozowych 14% - wpływy z VAT, podatku od wartości dodanej 72% - wpł ywy z wypracowanego dochodu narodowego brutto (DNB) krajów członkowskich. Wielko ść wpływów ustalona jest dla każdego kraju na 0,73% DNB pozostałe 1% stanowi ą wpł ywy z podatku od zarobków osób zatrudnionych w administracji struktur UE, nie wydane kwoty z poprzedniego budżetu i inne źródła. Ustalony budżet UE nie może przekroczy ć 1,24% dochodu narodowego brutto całej Unii. Na co przeznaczane s ą środki z budżetu UE? 8
W najwię kszym stopniu wspierane jest w UE rolnictwo i obszary wiejskie. Wynika to z wielu przesłanek: rolnictwo jest specyficznym działem gospodarki szczególnie zależ nym od warunków pogodowych trudno jest przewidzie ć plony i zyski, a podjęte inwestycje zwracaj ą si ę dopiero po kilku, kilkunastu latach jest strategicznym działem gospodarki, zapewniającym wyżywienie, podstawow ą funkcję życiow ą jest ostoj ą wielu gatunków ptaków i zwierząt Przez to pełni funkcje równie ż edukacyjne i wypoczynkowe na obszarach wiejskich najlepiej wida ć tożsamo ść kulturow ą społeczeństwa trudniej jest na obszarach wiejskich podj ąć inn ą działalno ść ni ż rolnicz ą ze wzglę du na konieczno ść podjęcia wysokich nakładów inwestycyjnych, trudnoś ci z dotarciem do potencjalnych klientów ludzie emigruj ą do miast w poszukiwaniu pracy. Dochodowo ść i standard życia dużej iloś ci gospodarstw, w porównaniu z dochodami uzyskiwanymi przez mieszkań ców miast, jest niska. Systemy wsparcia powoduj ą, że społeczeństwo podwójnie pł aci za dany produkt raz uiszczając zapłat ę w sklepie, dwa z racji faktu, że cz ęść wypracowanego dochodu narodowego i uzyskanych ś rodków z podatków przeznaczanych jest na wsparcie mniej dochodowych działów gospodarki, podczas gdy mogłyby by ć przeznaczane na cele przyszłościowe, takie jak nauka, badania i rozwój technologii, komunikacji itp. Pieniądze są przejadane a inwestowane. Stąd te ż, obok bezpośredniego wsparcia rolnictwa podejmowane s ą dodatkowe kroki zmierzające do podnoszenia atrakcyjnoś ci regionów zacofanych w rozwoju, w tym obszarów wiejskich, poprzez promowanie funduszy strukturalnych i funduszu spójnoś ci ukierunkowanych właśnie na rozwój infrastruktury, przedsiębiorczoś ci na terenach wiejskich itp. Polska, z racji niskiego PKB per capita została cala objęta celem 1 FS. Materia ł zosta ł opracowany na podstawie informacji: 1. Komisja Europejska, Budżet ogólny Unii Europejskiej na rok finansowy 2006, stycze ń 2006; 2. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development, Rural development in the European Union, Statistical and economic information, Report 2006, August 2006; 3. Regions: Statistical Yearbook 2006 data 2000-2004; 4. The social situation in the European Union 2004, European Commission 5. Behrens a., Regional Gross Domestic Product in the European Union 2000, Statistics in focus, General statistics, Theme 1 1/2003, Regions, European Communities 2003; 6. Strony http://europa.eu/index_en.htm oraz 7. W. Poczta, M. Kołodziejczak, Regionalne zróż nicowanie rolnictwa w krajach Unii Europejskiej [w:] Zróżnicowanie regionalne gospodarki żywnościowej w Polsce w procesie integracji z Unią Europejsk ą, red.: W. Poczta, F. Wysocki, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Pozna ń 2002. 9