Walka szkół w makroekonomii (opracował M. Moszyński na podstawie: P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, t. 2., PWN, Warszawa 2004) Tradycja klasyczna (A. Smith, J.B. Say, J.S. Mill) Elastyczność cen i płac, stabilność gospodarki. Łatwość osiągania równowagi przy pełnym zatrudnieniu (pionowa krzywa podaży globalnej. Działa prawo Say a ( podaż tworzy dla siebie popyt nadprodukcja jest niemożliwa). Krzywe zagregowanego popytu i podaży ekstremalne stanowisko neoklasyczne P 2 Poziom cen Krzywa pionowa, na poziomie produkcji potencjalnej. Wzrost popytu nie może już zwiększyć produkcji, rosną zatem ceny. Przyjęcie takich założeń oznacza, że polityka makroekonomiczna nie jest skuteczna w zwiększaniu produktu krajowego. Może jedynie zmienić strukturę wydatków (np. wzrost wydatków rządu zwiększy udział sektora publicznego w PKB). Spadek popytu globalnego z do obniżyłby ceny bez zmiany produktu. P 1 0 Y* Dochód narodowy Klasycy nie potrafili wyjaśnić, dlaczego w czasie Wielkiego Kryzysu jest tak wielkie bezrobocie, co doprowadziło do krytyki tej szkoły przez Keynesa, który stworzył alternatywną teorię makroekonomiczną. Szkoła ta przyjmuje, że popyt globalny określa wielkość produkcji (odwrotnie niż w prawie Say a), gdyż czynniki produkcji są na ogół nie w pełni wykorzystane (pomimo równowagi na rynku dóbr), a przez to wielkość zatrudnienia. Ponadto zakłada, że płace i ceny są nieelastyczne (przynajmniej w krótkim okresie). Oznacza to, że krzywa będzie ukośna lub wręcz pozioma. Ponadto polityką pieniężną wedle keynesistów można wywołać skutki także w realnym sektorze gospodarki. Gospodarka potrzebuje zapłonu, który popchnie ją w kierunku wykorzystania mocy. Krzywe zagregowanego popytu i podaży ekstremalne stanowisko keynesistowskie Poziom cen P e Keynesiści zakładają lepkość lub wręcz sztywność cen. Wzrost popytu (np. poprzez ekspansywną politykę fiskalną i/lub łagodną politykę pieniężną) powoduje wzrost produkcji przy stałych cenach, aż do poziomu produkcji potencjalnej. Potem rosną tylko ceny. P e 0 Y e Y* Dochód narodowy Przyjęcie takich założeń otwiera pole dla większej niż postulowali to klasycy aktywności państwa w gospodarce. Państwo może i powinno stymulować popyt globalny, prowadzić politykę stabilizacyjną (łagodzić cykle koniunkturalne). Podejście monetarystyczne (A. Marshall, I. Fisher, a po II wojnie M. Friedman) Ilościowa teoria pieniądza: P = MV/Q. Prędkość obiegu pieniądza (V) i realny produkt (Q) są względnie stabilne, zatem zmiany nominalnej podaży pieniądza wpływają na zmiany cen. Monetaryści tłumaczą inflację zbyt szybkim wzrostem
nominalnej podaży pieniądza (M) w stosunku do masy towarowej (Q). Prędkość obiegu pieniądza (V) zmienia się w czasie inflacji oraz zwyczajów płatniczych ludności (karty płatnicze, częstość wypłat wynagrodzeń itp.). Utrzymując stabilną podaż pieniądza (M) będziemy stabilizować ceny. Wzrost podaży pieniądza jest podstawowym czynnikiem określającym wzrost nominalnego PKB. Ceny i płace są dość elastyczne, dlatego krzywa As będzie bliska pionowej. Podobnie krzywa Phillipsa (relacja między bezrobociem a inflacją) będzie dość stroma, nawet w krótkim okresie (wzrost inflacji prawie nie obniży bezrobocia). Sektor prywatny jest stabilny i gospodarka potrafi sama wrócić do równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji. Teoria działa lepiej w długim okresie. P Podejście monetarystyczne P Podejście keynesowskie Podaż nie tworzy dla siebie odpowiedniego popytu, produkcja może odbiegać od poziomu potencjalnego, Sztywność cen i płac, Płaska krzywa, więc wzrost popytu zwiększa produkt. tylko M M, G, T, X Q P Realny PKB Monetaryści proponują stałą stopę wzrostu pieniądza (reguła pieniężna), co pozwoli stabilizować gospodarkę. Ciągłe interwencje wytrącają ją z równowagi. Pojawienie się niestabilności w prędkości obiegu pieniądza i osłabienie zależności pomiędzy poziomem stóp procentowych a przeciętnym poziomem cen zmniejszył atrakcyjność tej szkoły. Nowa makroekonomia klasyczna (R. Lucas, T. Sargent, R. Barro) Powrót do klasycznych założeń - elastyczność cen i płac, co pozwala szybko sprowadzać rynki do równowagi. Rynek pracy wraz z funkcją produkcji określa podaż, na którą zgodnie z prawem Say a znajdzie się popyt. Zmiany w sferze realnej (produkcji, zatrudnieniu) są możliwe dzięki zwiększeniom możliwości produkcyjnych gospodarki (przesunięcia w prawo) np. przez innowacje lub wzrost zasobów pracy, nie zaś przez stymulowanie popytu globalnego, co przełoży się tylko na wzrost wielkości nominalnych (płac i cen). Q P Realny PKB Gospodarka ma tendencję do równowagi przy poziomie potencjalnym, Ceny i płace są stosunkowo elastyczne, Stroma krzywa, zatem wzrost popytu zwiększy tylko ceny, Wzrost podaży pieniądza jest podstawowym czynnikiem określającym wzrost nominalnego PKB, Polityka fiskalna ma niewielki wpływ na produkt, Sektor prywatny jest stabilny. Stopa inflacji cen i płac (% rocznie) W e Długookresowa krzywa Phillipsa A C E Gdy płace nieoczekiwanie rosną powyżej oczekiwanego poziomu W e wskutek wstrząsu inflacyjnego, gospodarka znajdzie się w punkcie A, gdzie robotnicy zwiększą nakład pracy i bezrobocie spadnie poniżej poziomu naturalnego. Ekspansywna polityka fiskalna (np. przed wyborami) nakierowana na przejście z E do A będzie nieefektywna, gdy ludzie będą mieć racjonalne oczekiwania. Gospodarka przejdzie z E do C stopa bezrobocia się nie zmieni, a inflacja wzrośnie. B U* Stopa bezrobocia Krótkookresowa krzywa Phillipsa
Ważnym założeniem są racjonalne oczekiwania podmiotów, które zbierają informacje z rynku, stąd rząd nie może ich oszukać (najwyżej raz). Przykładowo działa ekwiwalencja ricardiańska gdy rząd zwiększy wydatki, aby stymulować popyt, ludzie przewidując wzrost podatków w przyszłości, zmniejszą swą bieżącą konsumpcję, chcąc zaoszczędzić na przyszłe podatki. Krzywa Phillipsa będzie pionowa, jednak możliwa jest wymiana między inflacją a bezrobociem w krótkim okresie, gdy ludzie mylą wielkości realne i nominalne. Teoria realnego cyklu koniunkturalnego Pionowa krzywa makroekonomicznej podaży zmienia położenie wskutek nagłych zmian technologii lub zmian w nakładach czynników produkcji (inwestycji lub podaży siły roboczej). Wstrząsy te zmieniają wielkość produkcji niezależnie od zagregowanego popytu. Zmiany polityki podatkowej mogą zmieniać na poziomie mikroekonomicznym (a prze to i makro) wielkość bezrobocia naturalnego. Teoria płacy efektywnościowej (efficiency wage) (E. Phelps, J. Stiglitz, J. Yellen) Łącznik między ekonomią klasyczną a keynesowską. Wyjaśnia sztywność płac realnych i bezrobocie przymusowe utrzymywaniem przez firmy płac wyższych od poziomu równowagi w celu stymulowania wydajności (robotnicy będą zwiększać wysiłek, gdyż utrata dobrze płatnej pracy jest dużym ciosem, pozwala też przyciągnąć i zatrzymać lepszych pracowników). Wedle nowej makroekonomii klasycznej polityka makroekonomiczna (pieniężna i fiskalna) jest nieefektywna w zwalczaniu bezrobocia. Podmioty ją przewidują i ich zachowania redukują jej skuteczność. Krytyka Lucasa Podmioty zmieniają swe zachowania wraz ze zmianami polityki, co może osłabiać skuteczność polityki, np. poprzez zachwianie relacji bezrobocie-inflacja (przesunięcie krótkookresowej krzywej Phillipsa) lub zmiana prędkości obiegu pieniądza. Stan dyskusji Ekonomistów wciąż dzielą: - zakres elastyczności cen i płac, - zachowania podmiotów (w pełni racjonalne, czy częściowo?), - pytanie, jak wytłumaczyć wahania gospodarcze i powracające fale bezrobocia? Synteza nowych i starych poglądów np. w uznaniu roli oczekiwań lub różnym działaniu poszczególnych rynków (keynesowska sztywność cen i płac na rynku dóbr i pracy; neoklasyczna elastyczność + racjonalne oczekiwania na rynku pieniądza, walutowym i kapitałowym). Mnożnik inwestycyjny w modelach racjonalnych oczekiwań będzie niższy (mniejsza skuteczność polityki fiskalnej) niż w modelach adaptacyjnych. Wynika to z szybszego działania efektu wypierania i reakcji kursu walutowego zmieniającego eksport netto i osłabiającego skuteczność polityki fiskalnej. Ekonomia podażowa Nacisk na mikroekonomiczne bodźce (podatki, zasiłki) stymulujące skłonność do pracy, oszczędzania (więc i inwestycji), ułatwienia dla prowadzenia działalności gospodarczej, osłabienie związków zawodowych, a przez to i wzrost gospodarczy (krzywa i produkcja potencjalna w prawo). Hipoteza krzywej Laffera (tę samą wielkość przychodów podatkowych można uzyskać przy dwóch stopach opodatkowania: niskiej i wysokiej. Warto zatem obniżać wysokie podatki). Obniżki podatków stymulują zarówno podaż, jak i popyt. Eksperyment reaganomiki spowodował jednak wzrost deficytu budżetowego, spadła inflacja, ale wzrosło bezrobocie (w czasie recesji 81-82), krajowe oszczędności spadły, stopa wzrostu spadła. Poplecznicy tej polityki są zdania, że reformy przyniosły owoce dopiero później, w czasie prezydentury Clintona. Wnioski Długookresowy wzrost gospodarczy ma kluczowe znaczenie dla poziomu życia, płac i dochodów. Polityka ma wspierać wzrost nakładów, efektywność i technologię. W krótkim okresie produkcja i zatrudnienie zależy od gry popytu i podaży. Możliwe, że w krótkim okresie popyt może pływać na podaż, co otwiera miejsce dla polityki stabilizacyjnej. Istnieje pewna zależność między bezrobociem a inflacją. Wysokie bezrobocie hamuje nacisk na wzrost cen, zaś zatrudnienie powyżej stopy naturalnej zwiększa presję inflacyjną. Jednak zależność w stylu krzywej Phillipsa nie jest uniwersalna i stabilna.
Pytania i problemy do dyskusji 1. Jak zachowają się ceny, jeśli w okresie boomu wydrukujemy i wydamy 100 bln nowiutkich dolarów? Czy wobec tego jest jakiś element prawdy w ilościowej teorii pieniądza? Co może się stać z cenami, jeśli w okresie depresji M wzrośnie o 1%? Porównaj oba przypadki. 2. Monetaryści powiadają tylko pieniądz ma znaczenie. Keynesiści odpowiadają Pieniądz ma znaczenie, ale inne sprawy, takie jak polityka fiskalna również mają znaczenie. Wyjaśnij i oceń oba stanowiska. Czy mógłbyś nie zgadzać się z monetarystami i nadal uważać, że polityka pieniężna nadal powinna być wykorzystywana do walki z recesją? Wyjaśnij to. 3. Zwolennik ekonomi podażowej może zalecić głęboką obniżkę podatków w celu ożywienia gospodarki. W jaki sposób takie działanie wpłynie na krzywą? Jaki z tego wyniknie poziom cen i realnej produkcji? Czy wskazuje to na ograniczenia teorii ilościowej? 4. Wyjaśnij szybkość obiegu pieniądza (V). Dla danych z tablicy oblicz roczną stopę wzrostu podaży pieniądza oraz poziom i stopę wzrostu szybkości obiegu. Rok Nominalny PKB (mld dol.) Podaż pieniądza M1 (mld dol.) 1981 3 053 408,9 1982 3 166 436,5 1983 3 406 474,5 1984 3 772 521,2 5. Economic Report of the President za 1994 r. zawiera następującą analizę wpływu podatków na zachowania ekonomiczne: Doświadczenia okresu powojennego zdecydowanie potwierdzają wzrost wpływów budżetowych z tytułu podatków od dochodów osobistych przy wzroście stóp podatkowych oraz spadek przy spadku stóp. Jak ma się ten wniosek do przekonań ekonomistów szkoły podażowej? Jakie to ma następstwa dla roli podatków w redukcji deficytu budżetowego i stabilizowaniu gospodarki? 6. Wyjaśnij prawo rynków Say a. Wychodząc od stanu równowagi makroekonomicznej, przyjmij, że produkcja potencjalna rośnie, jednakże łączny popyt pozostaje bez zmian. Wykorzystując wykres zgodny ze stanowiskiem neoklasycznym, pokaż, w jaki sposób podaż tworzy dla siebie popyt. 7. Polityka z 10 maja 2008 napisała: Wchodzi w życie nowe prawo, które umożliwia przejście na emeryturę sześćdziesięcioletnim mężczyznom. My obniżamy wiek emerytalny, podczas gdy Europa idzie w odwrotnym kierunku. Jak skomentuje tę tendencję ekonomista strony podażowej? 8. Narysuj krzywą Phillipsa w ujęciu proponowanym przez keynesistów w latach 50. i 60. Czy z punktu widzenia decydentów prowadzących politykę makroekonomiczną byłoby wygodnie, by relacja nią opisana faktycznie zachodziła w gospodarce? 9. Powiąż każde z poniższych twierdzeń z odpowiednią szkołą w makroekonomii. a) Prezes Europejskiego Banku Centralnego oświadczył, że zmiany stóp procentowych nie powinny być dokonywane zbyt często, a poza tym i tak mają one ograniczony wpływ na sferę realną gospodarki. b) Gubernator Banku Anglii opowiada się za częstszymi zmianami stóp procentowych, mimo że w jego przekonaniu najważniejsze efekty wywołane polityką pieniężną w sferze realnej gospodarki są stosunkowo nietrwałe i ustępują po kilku latach. c) Prezes NBP powiedział, że największy wkład, jaki bank centralny może wnieść dla wzrostu to stabilny poziom cen. c) Obniżenie inflacji nie jest trudne i nie wywoła ono wzrostu bezrobocia. d) Ekspansywna polityka fiskalna i pieniężna będzie zawsze wywoływać wzrost produkcji, jeżeli tylko nie wystąpi wzrost importu. e) Warto przystać na przejściowy wzrost bezrobocia w celu uzyskania trwałego wzrostu inflacji. f) Rząd zawsze może wywołać załamanie koniunktury i zmniejszyć inflację, jednak koszty utraconej produkcji będą w krótkim okresie dość znaczne. 10. W tekście podręcznika (Samuelsona) zwrócono uwagę, że w modelach z adaptacyjnymi oczekiwaniami ( zwróconymi w ) mnożnik wydatków jest wyższy niż w modelach z oczekiwaniami racjonalnymi ( zwróconymi w.). Z czego wynika ta różnica? Jak wpływa to na poglądy na skuteczność polityki fiskalnej?
Polityka wzrostu i stabilności przegląd pojęć Ekonomia długu i deficytu Budżet państwa. Deficyt budżetowy, nadwyżka i równowaga budżetowa. Deficyt rzeczywisty, strukturalny i koniunkturalny. Wpływ krótkookresowy: wypieranie a pobudzanie inwestycji. Stosunek długu do PKB. Długofalowy wpływ na wzrost gospodarczy: - dług wewnętrzny i wewnętrzny, - zniekształcenia spowodowane opodatkowaniem, - zastępowanie kapitału. Stabilizacja Kierowanie popytem. Zestaw środków polityki fiskalnej i pieniężnej. Stałe zasady (reguły) czy uznaniowość. Wyznaczanie celu inflacyjnego. Długofalowy wzrost i wydajność Spadek ogólnogospodarczej stopy oszczędności (w USA): - źródła, - polityka zmierzająca do odwrócenia tej tendencji. Różne formy bogactwa narodowego. Dochodzenie do granicy technologicznej czy jej przesuwanie. Duch przedsiębiorczości. Pytania i problemy do dyskusji 1. Bardzo często myli się dług publiczny i deficyt budżetowy. Wyjaśnij następujące twierdzenia: a) Deficyt budżetowy prowadzi do narastania długu publicznego. b) Redukcja deficytu nie zmniejsza długu publicznego. c) Redukcja deficytu budżetowego wymaga uzyskania nadwyżki budżetowej. d) Jak zinterpretować stwierdzenie planowaliśmy roczny deficyt na poziomie 28 mld jedn., jednak lepsza realizacja dochodów i mniejsze wydatki budżetu w pierwszej połowie roku sprawiły, że na koniec czerwca deficyt wyniósł tylko 5 mld jedn. Oznacza to, że mamy nadwyżkę. 2. Wyjaśnij, w jaki sposób zmiana w strukturze polityki na rzecz luźniejszej polityki fiskalnej i sztywnej polityki pieniężnej wpłynie na zwiększenie deficytu budżetowego, zmniejszenie krajowych inwestycji i zwiększenie deficytu handlowego. 3. Prześledź, jaki wpływ na dług publiczny, wartość majątku produkcyjnego w całej gospodarce, a także realną produkcję ma program rządowy finansowany z kredytów zagranicznych i kierujący wydatki na poniższe cele: a) sprzęt inwestycyjny używany do poszukiwań ropy naftowej, przy czym wydobyta ropa ma być przeznaczona na eksport (tak jak to miało miejsce w Meksyku w latach 70.), b) zboże na pokrycie potrzeb konsumpcyjnych ludności (tak jak to robił ZSRR w latach 80.). 4. Dane na temat nakładów na B+R w Polsce i innych krajach Unii zawiera tabela. Co sugerują one na temat perspektyw długofalowego wzrostu i wydajności? Kraj Polska EU-15 Szwecja Finlandia Grecja Węgry Wydatki na B+R jako % PKB 0,6 2,0 3,7 3,5 0,6 0,9 Żródło: Eurostat, Europe in Figures Eurostat Yearbook 2006-07, Luxembourg 2007, s. 250. 5. Wyobraźmy sobie, że politycy proponują pewne działania, aby zwiększyć tempo wzrostu gospodarczego. Pomyśl, jak każda propozycja może wpłynąć na wzrost potencjalnej produkcji i potencjalnej produkcji na jednego mieszkańca w ciągu dziesięciolecia. a) zmniejszenie wydatków wojskowych o 1% PKB, przy mnożniku równym 2. b) zwiększenie współczynnika aktywności zawodowej kobiet w takim stopniu, by zwiększyć łączne nakłady pracy i 1%. c) obniżenie deficytu budżetowego o 2% PKB i zwiększenie stopy inwestycji o tę samą wartość. d) zwiększenie dotacji przez rząd na B+R o 0,4% PKB. Przyjmijmy, że te wydatki zwiększą prywatne nakłady o tę samą wielkość i że B+R mają społeczną stopę zwrotu czterokrotnie wyższą niż inwestycje prywatne (I). 6. Podstawowe dane dotyczące polskiej gospodarki zawiera tabela. Rok PKB Budżet Jako Dług publiczny Obsługa Deficyt % Jako % Dochody Wydatki Krajowy Zagraniczny Ogółem długu PKB PKB 2000 0 744 136 151 146 121 18 2005 0 983 180 208 315 125 25 2006 1 053 198 223 352 126 28 (ceny bieżące w mld PLN, dane za: GUS, Mały rocznik statystyczny Polski 2007, Warszawa 2007.)
a) Oblicz wielkość deficytu budżetowego, długu publicznego ogółem i ich relacji względem PKB. b) Wyobraź sobie, że rząd proponuje wprowadzenie reguły, że deficyt budżetowy może wynosić maksymalnie 30 mld PLN. Jaka będzie maksymalna relacja deficytu do PKB w 2010, jeśli PKB będzie rósł w latach 2007-2010 średnio w tempie 4 % rocznie? c) Oblicz, jaką część wydatków budżetu pochłania obsługa długu publicznego. d) Wyobraź sobie, że stopy procentowe, wedle których rząd obsługuje dług wynosiłyby w 2006 roku 8%. Ile kosztowałaby wtedy obsługa długu? e) Zagraniczny dług jest przeliczony na walutę krajową według urzędowego kursu dolara na koniec roku. Wiedząc, że na 31.12.2006 wynosił on 2,9105 PLN, oblicz, ile wynosił ten dług wyrażony w dolarach. Znając rozmiar długu zagranicznego, oblicz, ile wynosiłby ten dług w złotówkach, gdyby złoty był o 10% słabszy. 7. Skoro zarówno łagodną polityką pieniężną, jak i fiskalną można zwiększyć popyt, a przy mało elastycznych cenach i produkcję, to jaka jest zasadnicza różnica w efektach tych rodzajów polityki makroekonomicznej? 8. Jakie są zasadnicze trudności w prowadzeniu aktywnej polityki fiskalnej? 9. Lewy wykres przedstawia cel inflacyjny NBP z projekcją inflacji z lutego 2008 roku, a prawy z października 2008. Czy NBP udało się zrealizować cel główny w 2007 i 2008 roku? Jakie są główne tego przyczyny? 10. Bieżący dochód i produkcja danej gospodarki Y b =1000, produkcja potencjalna Y p =1500, wydatki rządu G=250, stopa podatków t=0,2. a) jaki jest bieżący stan budżetu? b) jakie saldo miałby budżet przy pełnym wykorzystaniu mocy wytwórczych? c) jaki jest poziom deficytu koniunkturalnego? 11. Wykres przedstawia prawo Okuna w gospodarce amerykańskiej w latach 1951-2005. Czy stanowi ono argument za tym, że warto, by gospodarka rozwijała się szybko? Źródło: A.B. Abel, B. S. Bernanke, D. Croushore, Macroeconomics, 2008. 12. Czy możesz sobie wyobrazić sytuację, że ośrodki prowadzące politykę makroekonomiczną nie koordynują swoich działań? Czy może mieć to wpływ na efektywność policy-mix?