Doskonalenie umiejętności manualnych Opracowała: Teresa Kusak doradca metodyczny edukacji wczesnoszkolnej CKPiDN w Mielcu
CHARAKTERYSTYKA ZAJĘĆ MANUALNYCH Zajęcia manualne przeznaczone są przede wszystkim dla dzieci o słabej sprawności manualnej. Celem ćwiczeń jest takie poprawienie tej sprawności, by dziecko mogło dostatecznie radzić sobie w czynnościach wymagających wykonywania drobnych, precyzyjnych ruchów ręki. Głównie, by dziecko mogło pisać dostatecznie szybko i czytelnie. Ćwiczenia graficzne wprowadzające do pisania przewidziane są nie tylko dla dzieci z zaburzeniami manualnymi, ale także dla dzieci dyslektycznych nie mających tych zaburzeń, ale piszących w sposób nie sprzyjający osiągnięciu szybkiego tempa i utrwaleniu poprawnej pisowni.
Poprawienie sprawności manualnej jest możliwe tylko poprzez wykonywanie różnorodnych zajęć ręcznych, zwłaszcza rysunków. Zajęcia takie prowadzone w okresie poprzedzającym naukę mogą wpłynąć na znaczną poprawę sprawności dziecka i zapewnić mu lepszy start w szkole. Najczęściej jednak dzieci z zaburzeniami manualnymi rysują bardzo mało i niechętnie.
W pierwszym okresie zajęć należy prowadzić również ćwiczenia zmniejszające napięcie mięśniowe, rozluźniające mięśnie. Muszą to być ćwiczenia, w których dziecko wykonuje duże ruchy całą ręką. W tym okresie ćwiczymy najpierw proste ruchy poziome i pionowe oraz ruchy okrężne. Następnie przechodzimy do ćwiczenia bardziej złożonych ruchów, postępujących od lewej do prawej strony. W ćwiczeniach tych dziecko powinno osiągnąć płynność ruchów.
Ćwiczenia manualne przeznaczone są również dla dzieci leworęcznych lub oburęcznych. W pierwszym etapie przeprowadza się tzw. ćwiczenia próbne, w czasie których obserwuje się, którą ręką dziecko wykonuje poszczególne ćwiczenia. Dzieci leworęczne należy przyzwyczajać do prawidłowej pozycji ręki przy pisaniu. Dzieci te mają tendencję do ustawiania dłoni nad linią pisania
Zajęcia poprawiające sprawność rąk powinny być prowadzone systematycznie, równolegle z zajęciami usprawniającymi analizę i syntezę wzrokową i słuchową. Ćwiczenia poprawiające grafikę pisma prowadzimy równolegle z ćwiczeniami czytania, jeśli dziecko ma trudnoci również w tym zakresie.
Zajęcia manualne wskazane są również wtedy, gdy dziecko ma dostateczna sprawność rąk. Odgrywaj one rolę zajęć relaksacyjnych, uspokajających i ćwiczących koncentrację uwagi.
Klasyfikacja ćwiczeń doskonalących sprawność manualną Ćwiczenia te stanowią bardzo ważny etap przy przygotowaniu dziecka do nauki pisania. Ich celem jest usprawnienie motoryki rąk oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej, poczynając od dużych ruchów ramienia i przedramienia, kończąc na drobnych, precyzyjnych ruchach nadgarstka, dłoni i palców.
W zależności od stopnia obniżenia sprawności manualnej można stosować kolejno ćwiczenia rozmachowe, manualne i graficzne. Ćwiczenia graficzne, jako bezpośrednio poprzedzające naukę pisania, usprawniają drobne, pisarskie ruchy ręki. Praktyka wykazuje, że dobre rezultaty daje prowadzenie ćwiczeń graficznych również w okresie właściwej nauki pisania, poprzedzając nimi każdorazowo ćwiczenia w pisaniu.
Do ćwiczeń sprawności manualnej należą: 1.Ćwiczenia rozmachowe rozluźnianie napięcia mięśni ramienia i przedramienia według T. Gąsowskiej i Z. Stępkowskiej: zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn (kartony, gazety, arkusze szarego papieru) dużym pędzlem ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół,
- zamalowywanie dużej powierzchni ograniczonej konturem (dużych konturowych rysunków), pogrubianie konturów dużych form geometrycznych i dużych rysunków, malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali liter (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, zaczynając od miejsca cyfry 2 na tarczy zegarowej) płynnym, ciągłym ruchem, malowanie dużych form falistych i szlaków.
2. Ćwiczenia manualne usprawniające małe ruchy ręki: dłoni, nadgarstka i palców: montowanie konstrukcji z gotowych elementów (klocków, krążków itp.), układanki płaskie (obrazkowe, geometryczne) klockowe, wtyczkowe z zachowaniem stopniowania trudności: na wzorze, według wzoru i bez wzoru (z pamięci lub z domysłu),
modelowanie (plastelina, modelina i inne tworzywa), zaczynając od prostych form, jak kulki lub wałeczki, do coraz bardziej złożonych, wymagających łączenia różnych elementów, nawlekanie koralików, przewlekanie sznurków przez otworki w tekturkach, zwijanie sznureczka, wężyka igelitowego według wzoru, np. spirali, kwadratu itp.,
wycinanie z papieru z uwzględnieniem stopnia trudności: cięcie po linii prostej, falistej, wycinanie form geometrycznych i konturowych rysunków, wycinanki naklejanki z papieru, materiału, włóczki itp., wydzieranki naklejanki, szycie ciegiem fastrygowym przewlekanie igły z nitką przez otworki w tekturze,
- łamanki papierowe (łódeczki, samoloty, czapki itp.), ćwiczenia sprawnych ruchów palców i rozluźniające napięcie mięśniowe, np. naśladowanie gry na pianinie, pisanie na maszynie, odtwarzanie rytmu deszczu, strząsanie wody z palców, wytrzepywanie piasku z rękawa itp., stemplowanie (stempelki konturowe zwierząt, kwiatów, samochodów itp.), tworzenie za pomocą stempli kompozycji z figur geometrycznych (stemple Janiny Magnuskiej).
3.Ćwiczenia graficzne usprawniające drobne ruchy ręki ułożonej w pozycji jak przy pisaniu pogrubianie konturów, czyli wodzenie po wzorze figur geometrycznych, prostych szlaczków (wysokoci 3-4 cm), konturów obrazków, rysowanie wzorów po śladzie kropkowym lub kreskowym, rysowanie za pomocą szablonów figur geometrycznych i nieskomplikowanych przedmiotów, według stopnia trudności: szablony wewnętrzne (wycięty otwór w tekturce lub tworzywie) i szablony zewnętrzne (wycięty kształt do obrysowania),
kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną (także rysowanie na matowym szkle i na folii), zamalowywanie kredkami małych przestrzeni (konturów geometrycznych, konturów stempelków, obrazków z książeczek do malowania), kreskowanie wypełnianie konturów kolorem za pomocą równoległych kresek poziomych lub pionowych (z zachowaniem kierunków od lewej do prawej i od góry do dołu),
- rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze, w zmniejszającym się stopniowo wymiarze aż do liniatury zeszytu, według stopnia trudności: wodzenie po wzorze, kończenie rozpoczętego wzoru i odwzorowywanie - odtwarzanie układów linearnych z elementów powtarzających się cyklicznie, różniących się kształtem lub kolorem (np. kwadrat, kółko, trójkąt, białe kółko, czerwone kółko, niebieskie kółko itp.) w liniaturze, zgodnie z kierunkiem pisania
- rysowanie szlaczków obrazkowych (układów linearnych) w liniaturze, zgodnie z kierunkiem pisania, - rysunki dowolne kredkami świecowymi lub ołówkowymi. W miarę potrzeby można także zastosować ćwiczenia w rozpoznawaniu liniatury w powiększonym formacie i na kartkach z zeszytu (kreślenie ciemniejszym kolorem grubszych linii, zamalowywanie przestrzeni między nimi, wpisywanie szlaczków, rysowanie lub wklejanie elementów geometrycznych i rysunkowych, wklejanie kolorowych pasków papieru).
Omówienie ćwiczeń Malowanie. Rozluźnianie napięcia mięśniowego rąk. Celem tych zajęć jest ćwiczenie wykonywania dużych rozmachowych ruchów ręki, zmniejszających napięcie mięśniowe oraz ćwiczenie płynności ruchów okrężnych i postępujących od strony lewej do prawej.
Do malowania używamy długiego, grubego pędzla miękkiego lub szczecinowego (jak do kleju). Dla swobodnego posługiwania się takim pędzlem trzeba trzymać go za górną część trzonka lub przynajmniej w połowie jego długości. Przy malowaniu ręka nie może opierać się o stół. Do malowania najlepiej jest używać farb klejowych. Pokrywanie powierzchni tymi farbami jest łatwiejsze niż farbami akwarelowymi. Farby te nie rozlewają się, łatwiej więc rozprowadzić je równomiernie po całej powierzchni i łatwiej zachować czyste granice między dwiema sąsiednimi barwami.
Poza tym można łatwo poprawić nieudany malunek nakładając nową warstwę farby po wyschnięciu poprzedniej, bo są to farby kryjące. Do niektórych ćwiczeń można zamiast farb używać kolorowych tuszów. Najdogodniej jest używać do każdego przygotowanego koloru farby (lub tuszu) innego pędzla.
Ćwiczenie 1 Wypełnianie kolorem całej powierzchni papieru. Malowanie powierzchni całego arkusza powinno się wykonywać dużymi zamachowymi ruchami pionowymi lub poziomymi. Przy malowaniu ruchami pionowymi zwracamy uwagę na to, by dziecko zaczynało od lewej krawędzi arkusza i stopniowo wypełniało całą powierzchnię aż do prawej krawędzi.
Przy malowaniu ruchami poziomymi malowanie zaczyna się od góry i stopniowo przechodzi się do dolnej części arkusza. Malowane arkusze nie powinny być większe od formatu A4. Dobrze jest też wprowadzać format bardziej wydłużony, np. arkusz A4 przecięty wzdłuż na połowę. W początkowych ćwiczeniach wskazane jest stosowanie mniejszych arkuszy. Arkusz może być wypełniony jednym kolorem lub też może być malowany w różnokolorowe pasy, albo tez stopniowo jeden kolor może przechodzić w inny.
Pomalowane arkusze można wykorzystać w różny sposób: zamalowane arkusze po wysuszeniu mogą stanowić tło, na którym dzieci naklejają wycięte z pism obrazki lub różnorodne wycinanki, albo tworzą kompozycję z drobnych ścinków kolorowych papierów czy kolorowych szmatek lub też z pęczków waty,
na świeżo zamalowanym arkuszu można wykonywać rysunki ścierające farbę patykiem lub pęczkiem waty, albo po prostu suchym palcem. pomalowane przez dzieci różnokolorowe pasy papieru można przypinać do listwy umocowanej na ścianie i w ten sposób tworzyć barwny szlak.
Ćwiczenie 2 Malowanie form kolistych Zajęcia te mają na celu ćwiczenie płynnego okrężnego ruchu o kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Kierunek ten umożliwia tworzenie połączonych szeregów form kolistych od lewej strony do prawej zgodnie z kierunkiem pisania. Malowanie koła powinno rozpocząć się z prawej strony powyżej połowy wysokości w punkcie odpowiadającym położeniu cyfry 2 na tarczy zegara.
W ten sposób rozpoczynamy też pisanie niektórych liter: c, a, d, g, staramy się więc wyrobić u dziecka nawyk takiego rozpoczynania rysunku koła. W początkowych ćwiczeniach stawiamy przed dzieckiem zadanie malowania dużych (o średnicy 12-20 cm), okrągłych plam barwnych dowolnej wielkości. Dziecko maluje wykonując wielokrotnie okrężny zamachowy ruch całą ręką, aż powstanie dostatecznie regularna barwna plama.
Zestawiając na jednym arkuszu różnokolorowe plamy można tworzyć barwne kompozycje. Może to być też malowanie kolorowych balonów lub kwiatów o okrężnych płatkach. W dalszych ćwiczeniach stawiamy zadania, które wymagają od dziecka, by bardziej kontrolowało ruchy ręki. Będzie to np. malowanie kolorowych kół położonych współśrodkowo lub malowanie spirali.
Ćwiczenie 3 Malowanie form falistych W ćwiczeniu tym stawiamy przed dziećmi zadanie tworzenia szlaku z połączonych form kolistych i łukowatych. Wyrabiamy tu płynny ruch ręki postępujący od lewej strony do prawej. Szlak może mieć różne formy: mogą to być połączone łuki otwarte u góry lub u dołu: nnnnnnnnn, uuuuuuuuuu może też być podobny do sinusoidy może to być łańcuch połączonych kształtów podobnych do e lub o.
Dziecko powinno malować po kilka elementów szlaku jednym ciągłym ruchem ręki bez odrywania pędzla od papieru. Stopniowo liczba elementów powinna się zwiększać. Malowanie takich szlaków najlepiej jest wykonywać na podłużnych pasach papieru o szerokości 15 cm. Można też tworzyć barwne kompozycje z różnokolorowych szlaków malowanych jeden pod drugim Można też zaznaczyć ołówkiem poziome linie w odstępach 10-15 cm, aby ułatwić dziecku utrzymanie poziomego położenia szlaków.
Początkowo poszczególne elementy szlaku mogą jeszcze nie mieć dostatecznie kształtnej formy i mogą być różnej wielkości. Najważniejsze jest, by dziecko wykonywało szlak swobodnym, ciągłym ruchem. Stopniowo zwracamy uwagę również na to, by ruch ten był coraz bardziej regularny.
Ćwiczenie 4 Malowanie dużych konturowych rysunków Wypełnianie kolorami konturowych rysunków wymaga większej kontroli wykonywanych ruchów niż w poprzednich ćwiczeniach. W tym ćwiczeniu dziecko również wykonuje proste, okrężne lub faliste linie zamalowując wyznaczone płaszczyzny, ale wielkość tych linii, a więc i wielkość ruchów, musi być dopasowana do wymiarów powierzchni ograniczonej liniami konturu.
Rysunki muszą jeszcze być dość duże, by dziecko nie musiało wykonywać drobnych ruchów. Można je rysować na dużych arkuszach papieru szarego lub kartonu. Kontury rysunków można zaznaczyć ołówkiem lub grubą linią malowaną pędzlem. Rysunki konturowe mogą przedstawiać dowolne, rozłożone na powierzchni arkusza figury geometryczne, które dzieci odrysowują od gotowych szablonów. Mogą to też być schematyczne rysunki przedmiotów i zwierząt, konstruowane z prostych form geometrycznych.
Usprawnianie końców palców Dzieci o słabej sprawności manualnej mają duże trudności z prawidłowym trzymaniem ołówka lub długopisu (pióra). Zbyt duże napięcie mięśni powoduje usztywnienie palców utrudniających prawidłowe uchwycenie ołówka. Bywa też, że napięcie mięśni jest zbyt słabe, palce są wiotkie, trzymają ołówek zbyt lekko i łatwo go wypuszczają Dla poprawienia tej sprawnoci palców dajemy dziecku zadania, w których pewne czynności muszą być wykonywane palcami.
Początkowo jednak muszą to być czynności proste, łatwe, potem stopniowo coraz trudniej- sze. Najpierw więc stosujemy ćwiczenia, w których dziecko wykonuje ruchy palcami nie trzymając w nich żadnego przedmiotu. Potem ćwiczy sam chwyt pęsetkowy, a wreszcie trzymając przedmiot w palcach wykonuje coraz bardziej precyzyjne ruchy.
Ćwiczenie 1 Stukanie czubkami palców Ćwiczenie to może przyjąć formę zabawy w grę na fortepianie lub zabawy w deszcz albo w udawanie kroczącego owada. Może to być swobodne stukanie w stół wszystkimi palcami obu rąk (gra na fortepianie), albo też można stukać w rytm jakiej melodii, można stukać dwoma palcami obu rąk lub też wszystkimi palcami.
Przy zabawie w deszcz najpierw dzieci bardzo wolno stukają na przemian palcem wskazującym jednej i drugiej ręki. Potem w stukaniu biorą udział po dwa palce każdej ręki, wreszcie wszystkie. Stopniowo rytm stukania przyspiesza się.
Naśladowanie kroczącego owada wykonujemy następująco: uderzamy w stół czubkiem kciuka opierając na nim całą dłoń uniesioną do góry. Następnie z kciuka przenosimy cały ciężar dłoni na palec wskazujący, a potemś rodkowy. Teraz przy palcu środkowym opartym czubkiem o stół stawiamy kciuk i znów opieramy całą rękę tylko na kciuku, potem znów na wskazującym, środkowym itd.
Ćwiczenie 2 Modelowanie w plastelinie lub modelinie Czynność modelowania bardzo często wymaga wykonywania ruchów chwytnych palcami. Na przykład, gdy z całej bryły wydzielamy część materiału, wybieramy go palcami. Jeśli chcemy utworzyć na zwartej bryle jakie wystające formy zgarniamy palcami materiał w to miejsce. Gdy do większej formy dolepiamy drobne elementy, musimy wykonywać ruch pęsetkowy.
Modelowanie jest więc zajęciem przydatnym do ćwiczenia sprawności palców. Ponadto zajęcia takie ćwiczą koordynację pracy obu rąk. Ćwiczymy ich współdziałanie zwłaszcza przy czynności toczenia kul i wałeczków. Z plasteliny lub modeliny można lepić miseczki, tworzyć wzory z cienkich wałeczków, formować płaskorzeźby lub lepić różne formy przez łączenie oddzielnie formowanych części.
Ćwiczenie 3 Wydzieranki i naklejanki Dla dzieci ze słabą sprawnością ruchową wydzieranka jest trudnym zadaniem. Najpierw musimy nauczyć dziecko jak trzymać papier i go wyrywać. Papier trzeba ująć chwytem pęsetkowym palcami obu rąk. Palce jednej i drugiej ręki muszą stykać się na linii przecięcia. Odchylając jedną rękę do siebie a drugą od siebie przerywa się papier. Dalej trzeba przesuwać palce według zamierzonej linii.
Z wydzieranych ścinków papieru dzieci mogą tworzyć barwne kompozycje, mozaiki naklejając je na większy arkusz papieru własna inwencja lub wypełniać kolorami zaznaczony ołówkiem zarys kompozycji. Dziecko może naklejać różne formy geometryczne obok siebie w jednym rzędzie tworząc kolorowe szlaczki, w których poszczególne figury występują kilkakrotnie w jednakowej kolejności.
Może też z pojedynczych figur konstruować obrazy różnych przedmiotów według wzorów zaznaczonych w zeszycie lub według własnego pomysłu.
Ćwiczenie 4 Nawlekanie koralików Dla usprawnienia czubków palców i ruchu pęsetkowego bardzo korzystne są wszelkie zajęcia, w których dziecko posługuje się igłą. Zajęcia te są też bardzo dobrym ćwiczeniem koordynacji wzrokowo - ruchowej. Najprostszą czynnością, którą dziecko może wykonywać posługując się igłą, jest nawlekanie korali.
Początkowo zamiast igły z nitką wskazane jest używanie doć sztywnego drutu. W pierwszych próbach dziecko powinno nawlekać duże korale z dużymi dziurkami, aby łatwo można było wprowadzić drut czy igłę nawet przy niezbyt precyzyjnym wykonywaniu ruchów. Gdy sprawnoć dziecka jest lepsza, dajemy drobne korale. Zamiast korali możemy stosować również pocięte rurki plastikowe o coraz mniejszym przekroju. Można też wprowadzać nawlekanie owoców jarzębiny.
Ćwiczenia grafomotoryczne według Hany Tymichovej Wzory proste i figuralne zaprojektowane są tak, aby mogły być wykonywane jednym, ciągłym ruchem ręki. Początek i kierunek ruchu jest na wzorach zaznaczony strzałką. Linia rysunku jest prowadzona w taki sposób, żeby podczas rysowania po śladzie nie było potrzeby odrywania ręki od wzoru, aż do ukończenia rysunku.
Wzory nadrukowane są na kartkach papieru formatu A4 lub też mogą być namalowane na tabliczkach z masy plastycznej formatu A4. Otwory w tabliczkach pozwalają na zawieszenie ich na ścianie. Ćwiczenia polegają na rysowaniu po śladzie, a więc wykonuje się ołówkiem (kredką świecową, mazakiem) po liniach wzoru bez odrywania ręki podczas rysowania. Kierunek rysowania i miejsce rozpoczęcia rysunku zaznaczone jest na wzorze.
Do wielokrotnego wykonywania ćwiczenia mogą przydatne być tabliczki z nadrukowanym wzorem, który dziecko może wiele razy obrysować aż do osiągnięcia wprawy. Rysunek dziecko usuwa wilgotną szmatką. Wzór nadrukowany na papierze może służyć do wielokrotnego wykorzystania jeli włożymy go do okładki ze specjalnej przeźroczystej folii. Dziecko wodzi mazakiem po folii ciągnąc kreskę po liniach wzoru. Po zakończeniu ćwiczenia rysunek na folii łatwo zetrzeć wilgotną szmatką.
Okładki z folii można zastąpić kartką pergaminu, kalki technicznej lub kalki ołówkowej. Podkładając ją pod wzór wytwór pracy dziecka pozostaje w dokumentacji pracy korekcyjnej.
H. Tymichowa proponuje, aby ćwiczenia grafomotoryczne wykonywać w czterech różnych pozycjach: 1. postawa stojąca, wzór zawieszony w płaszczynie pionowej, 2. postawa stojąca, wzór w płaszczynie poziomej, 3. postawa siedząca, łokieć uniesiony, 4. postawa siedząca, przedramię podparte.
Wykonywanie ćwiczeń w tych pozycjach zmniejsza nadmierne napięcie mięśniowe, które utrudnia technikę pisania i powoduje szybkie zmęczenie się dziecka. Inną propozycją H. Tymichowej jest wykonywanie wyżej opisanych ćwiczeń przy użyciu tzw. nasadki korekcyjnej. Ćwiczenia z nasadką przydatne przydatne są w przypadku nieprawidłowego sposobu trzymania pióra (ołówka, długopisu) podczas pisania i rysowania.
Także w przypadku, gdy dziecko nie potrafi swobodnie kontrolować siły chwytu i zbyt silnie naciska np. na pióro podczas pisania. H. Tymichowa proponuje dwa typy nasadek: do rysowania i do pisania. Nasadkę do rysowania wykonuje się w ten sposób, że z metalowej oprawki na ołówek automatyczny wyjmuje się wewnętrzny wkład (grafit). Na oprawkę w odległości 5-7 cm od czubka ołówka nakłada się wałeczek z masy plastycznej (modeliny) o długoci około 8 cm.
Następnie palcami dziecka umoczonymi w wodzie (aby masa nie przyklejała się do palców) wyciska się w wałeczku wgniecenia na palce. Wgniecenia te odpowiadają prawidłowemu położeniu palców, utrzymujących ołówek podczas rysowania. Następnie wkładamy oprawkę z nasadką do wrzącej wody i utwardzamy masę. Po wyschnięciu wkładamy grafit i tak przygotowany ołówek dziecko używa do różnych ćwiczeń graficznych.
Nasadkę do pisania wykonujemy w taki sam sposób jak poprzednią z tą jednak różnicą, że jest ona krótsza (ok. 6-7 cm) i znajduje się tuż przy końcu oprawki, a więc nad powierzchnią, na której dziecko pisze.
Bibliografia 1. Czajkowska I., Herda K., Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole, WSiP Warszawa 1989 r. 2. Gąsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z., Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu, WSiP Warszawa 1978 r. 3. Rocławska Dąbecka K., Ćwiczenia graficzne rozwijające sprawność ruchową ręki i koordynację wzrokowo ruchową. Zgodnie z zamysłem Hany Tymichovej, Glotispol Gdańsk 2009 4. Zakrzewska B., Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, WSiP Warszawa 1976 r.