Prof. dr hab. Stanisław Swadźba Katedra Ekonomii Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach RECENZJA pracy doktorskiej Pana mgr Bartosza Totlebena pt. Ekonomiczne i polityczne uwarunkowania upadłości państwa napisanej pod kierunkiem dr hab. Katarzyny Szarzec, prof. nadzw. UEP Praca doktorska mgr Bartosza Totlebena liczy 209 stron. Składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia, dwóch aneksów, bibliografii, spisu wykresów, tabel i rysunków oraz streszczenia w języku angielskim. Przedmiotem rozważań Autora są zagadnienia upadłości państwa, w tym główne jego determinanty. Problematyka ta od pewnego czasu jest ważnym obszarem zainteresowań ekonomistów, a także może nawet w większym stopniu przedstawicieli innych nauk społecznych. Wynika to z ciągłych zmian jakie zachodzą na świecie w ostatnich dekadach, m.in. gwałtownego wzrostu liczby państw. Nie zawsze są one w stanie samodzielnie funkcjonować i dochodzi do ich upadłości. Z drugiej strony powstanie niektórych z nich związane jest z rozpadem wcześniej istniejących państw. Zagadnienia te są więc jak najbardziej aktualne. Z tego względu uważam, że wybór tematu rozprawy doktorskiej jest zasadny. We Wstępie Doktorant przedstawił cel pracy, jeden główny oraz trzy szczegółowe, oraz trzy hipotezy. Do ich sformułowań nie mam większych zastrzeżeń. Hipotezy cząstkowe są mniej lub bardziej oczywiste, intuicyjnie słuszne. Brakuje natomiast hipotezy głównej, którą podobnie jak w przypadku celów można było stworzyć. Ponadto uważam, że w tej części pracy Autor za dużo i niepotrzebnie pisze o upadłości państwa odwołując się przy tym do obszernej bibliografii. To wszystko moim zdaniem bardziej nadaje się do rozdziału I (teoretycznego). W tym miejscu wystarczyłoby krótkie uzasadnienie wyboru tematu.
Pierwszy rozdział (41 s.) ma charakter teoretyczny i wprowadzający do omawianych zagadnień. Jego tytuł ( Upadłość państwa ) jest chyba zbyt krótki. Można było go nieco rozwinąć. Możliwości było wiele (przykładowo: Upadłość państwa w teorii ekonomii, Upadłość państwa naukach społecznych, Poglądy ekonomistów (przedstawicieli nauk społecznych) na upadłość państwa, czy Upadłość państwa zagadnienia teoretyczne ). Rozpoczęcie niniejszej rozprawy doktorskiej od omówienia istoty państwa i jego roli w gospodarce uważam za słuszne. W pierwszym punkcie zatytułowanym Cechy i funkcje współczesnego państwa dominują definicje (istota) państwa, chociaż tego nie ma w tytule. Relatywnie mniej jest o funkcjach i cechach państwa. Ponadto usunąłbym z tytułu współczesne państwo. Autor nie wyjaśnia bowiem co przez to rozumie, a ponadto nie brakuje tutaj wątków historycznych. Podejście historyczne występuje przede wszystkim w drugim punkcie w którym Doktorant pisze o roli państwa w gospodarce. Przedstawia w ujęciu chronologicznym poglądy wielu autorów na ten temat. Brakuje mi ustosunkowania się Doktoranta do tych kwestii. Co Autor sądzi na ten temat? Kolejne dwa punkty poświęcone są już upadłości państwa. Autor wykorzystał w tym miejscu obszerną literaturę przedmiotu. Należy podkreślić, że nie była to tylko literatura ekonomiczna. W dużym stopniu były to publikacje filozofów i socjologów. Autor sformułował i zaprezentował dwa modele rozwoju upadłości państwa, przedstawił klasyfikację upadłości państw oraz obliczył współczynniki korelacji między nimi. Widoczny jest tutaj wkład własny Doktoranta. Zastanawiam się, czy nie powinno być tutaj Podsumowania, które jest w drugim o podobnym charakterze rozdziale. Jeżeli rozdziały kończymy podsumowaniem, to każdy rozdział powinien zawierać taki punkt. Oczywiście, podsumowanie nie musi być odrębnym punktem. Może to być inaczej wyodrębniona część tekstu na końcu rozdziału. Jednak w przypadku tego rozdziału nie ma nawet takiej formy podsumowania. Rozdział kończy się co raczej nie powinno mieć miejsca tabelą (zob. s. 51). Pomimo powyższych krytycznych uwag pozytywnie i wysoko oceniam ten rozdział. Rozdział drugi (31 s.) również o charakterze teoretycznym uważam za niezbędny i właściwie usytuowany. To kontynuacja rozważań z dwóch ostatnich punktów I rozdziału. Jego podział na punkty jest jak najbardziej logiczny. W pierwszym punkcie (szeroko) Doktorant omawia determinanty ekonomiczne, a w drugim (mniej obszernie) polityczne. Trzeci punkt poświęcony jest pozostałym determinantom. Nazwałbym ten punkt Inne determinanty. Słowo inne (w odróżnieniu od pozostałe ) nie wyklucza istnienie czynników o których Autor z różnych względów mógł nie wspomnieć. Doktorant w punkcie Pozostałe determinanty wrzucił różne czynniki do jednego worka. W tym punkcie wyraźnie 2
da się oddzielić determinanty społeczno-kulturowe i geograficzne, które mają zupełnie inny charakter. Mogły to być także ze względu na objętość punktu 2.3. (większa niż punktu 2.2.) dwa oddzielne punkty. W tym rozdziale znajduje się Podsumowanie (punkt 2.4.). Jednak zawarta w nim treść dotycząca dwóch metod analizy (case study oraz metody statystyczne) nie ma charakteru podsumowania. To mogło znaleźć się we Wstępie (przy części dotyczącej metody badawczej). W pewnym stopniu podsumowaniem rozdziału jest Aneks 1 (liczący aż 17 stron). Jest to uporządkowany całościowy przegląd literatury, który należy docenić (duży wkład pracy Autora). W praktyce jeszcze nie spotkałem się z taką formą zakończenia rozdziału w pracy doktorskiej. Za to wdzięczni powinni być Czytelnicy zainteresowani powyższym opracowaniem, którzy mogą się wiele dowiedzieć na ten temat ze skondensowanego materiału nie czytając w ogóle rozdziału. Rozdział trzeci (33 s.) ma już zdecydowanie charakter empiryczny. Autor dokonuje identyfikacji czynników zwiększających zagrożenie wystąpienia upadłości państwa. Pokazuje jaki jest ich wpływ. Wykorzystuje w tym celu materiał przedstawiony w drugim rozdziale. Rozdział, składający się z dwóch punktów, sprowadza się w zasadzie do analizy przeżywalności państw zawartej w drugim punkcie (pierwszy punkt ma charakter wprowadzający). Autor przeprowadził własne badania. Rozdział ten nie kończy się Podsumowaniem (jak widać, występują one tylko w rozdziałach parzystych). Do tej części pracy nie mam więcej uwag szczegółowych. Rozdział oceniam pozytywnie. Rozdział czwarty (37 s.) to kontynuacja badań własnych Autora, który wyznaczył współzależności pomiędzy zidentyfikowanymi czynnikami a prawdopodobieństwem upadłości państwa. Określił kierunek i siłę wpływu poszczególnych czynników. Wykorzystał w tym celu właściwe ilościowe metody badawcze: analizę dyskryminacyjną (do klasyfikacji państw ze względu na wybrane czynniki) oraz analizę logistyczną (do badania wpływu wybranych czynników na prawdopodobieństwo upadłości państwa). Rozdział zawiera wyniki badań, które są zgodne z moją intuicją. Autor dostarczył jednak dowodów na to. Upoważnia to do stwierdzenia, że takie wnioski mają charakter naukowy, czego nie można powiedzieć o wnioskowaniu intuicyjnym ( na chłopski rozum ). Do tego rozdziału nie mam również uwag szczegółowych. Moja ocena tego rozdziału jest również wysoka. W Zakończeniu Doktorant zawarł wnioski z przeprowadzonych badań. Zwrócił również uwagę na praktyczne znaczenie tych badań. O tym myślałem wcześniej czytając rozprawę doktorską. Czy jest to przesłanie dla rządzących państwami? Czy przyniesie to pożądany skutek, a mianowicie zmniejszenie liczby upadłości państw w przyszłości? Nie byłbym optymistą. Rządzący wiedzą swoje i są bardzo odporni na tego typu pouczenia. 3
Ponadto wspomniał o możliwych dalszych badaniach w tej dziedzinie. Tutaj mój optymizm jest zdecydowanie większy. Liczę na sukcesy, życzę powodzenia. Na szczególną uwagę zasługuje zamieszczona w pracy (na 20 stronach) Bibliografia, która zawiera 240 pozycji oraz 14 źródeł danych statystycznych. Razem 254 pozycje bibliograficzne. Jak na ten temat jest to pokaźna liczba. Należy podkreślić, że w większości (ponad 60%) są to pozycje angielskojęzyczne. Obszerny jest również spis tabel (28), wykresów (16) i rysunków (3). Jeżeli chodzi o formalną stronę pracy to mogę powiedzieć, że język i styl jakim pisze Doktorant jest bardzo dobry. Autorowi znane są zasady pisarstwa naukowego. Zapis tekstu jest ujednolicony. W pracy można znaleźć jedynie kilka drobnych usterek technicznych (niejednolity zapis myślników, zapis tytułów tabel i wykresów w ich spisie, błędnie podane nazwisko autora). Niezrozumiałe dla mnie są ponadto zasady stosowania pogrubionej czcionki w przypadku wybranych fragmentów zdań. Jakie są kryteria jej użycia? W pracy nie jest to oczywiste. Z tego względu bezpiecznie ją stosować jedynie do tytułów rozdziałów, punktów i podpunktów. Reasumując, Pan mgr Bartosz Totleben w swojej pracy doktorskiej zajął się nowym i aktualnym tematem badawczym. Poprawnie sformułował cele oraz hipotezy. Należy podkreślić, że cele zostały osiągnięte, a hipotezy zweryfikowane pozytywnie. Doktorant udowodnił że posiada ogromny zasób wiedzy z ekonomii, a także innych nauk pokrewnych. Wykazał się jej znajomością. Znane mu są również ekonometryczne narzędzia analizy ekonomicznej. Układ pracy, kolejność poszczególnych rozdziałów i punktów jest poprawny, logiczny, zgodny z tematem pracy oraz przyjętymi celami. Przedłożona rozprawa doktorska świadczy, że jej Autor posiada predyspozycje do pracy naukowej. W dużym stopniu opanował już warsztat naukowy. Potrafi wykorzystać właściwe, mniej i bardziej skomplikowane metody badawcze, a także co należy podkreślić umiejętnie wyciągać wnioski z przeprowadzonych badań. Recenzja nie ogranicza się jedynie do wypunktowania pozytywnych elementów pracy naukowej. Zadaniem recenzenta jest przede wszystkim pokazanie jej minusów, a także uchwycenie kontrowersyjnych kwestii. Jeżeli chodzi o niniejszą pracę co chciałbym podkreślić to powyższe zadanie sprawiło mi najwięcej trudności. Przedstawione w recenzji uwagi odnoszące się do strony merytorycznej mają jedynie charakter polemiczny i nie wpływają na ocenę przedłożonej rozprawy doktorskiej. Moja recenzja jest jak najbardziej pozytywna. 4
W związku z powyższym chciałbym jednoznacznie stwierdzić, że praca Pana mgr Bartosza Totlebena pt. Ekonomiczne i polityczne uwarunkowania upadłości państwa odpowiada wymogom stawianym rozprawie doktorskiej i zgodnie z Ustawą o stopniach naukowych i tytule naukowym z dnia 14 marca 2003 r. może stanowić podstawę do podjęcia dalszych czynności w przewodzie doktorskim. Mgr Bartosz Totleben przedstawił bowiem oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, wykazał się ogólną wiedzą teoretyczną w dyscyplinie naukowej ekonomia oraz umiejętnością samodzielnego prowadzenia pracy naukowej. Katowice, 29 grudnia 2017 r. 5