Kształtowanie wartości duchowych młodzieŝy studenckiej 293 Docent, dr nauk psychologicznych Nataliya Zhyhaylo Katedra Socjologii Narodowy Uniwersytet Lwowski imienia Iwana Franki we Lwowie Kształtowanie wartości duchowych młodzieŝy studenckiej w kontekście współpracy transgranicznej Rozwój państwa ukraińskiego stawia na porządku dziennym nadzwyczajnie waŝne zadanie wychowanie prawdziwego obywatela patrioty ziemi ojczystej. Tylko ludzie bezgranicznie oddani ukraińskiej idei narodowej mogą obronić niezaleŝność i jedność, wyprowadzić ją z przejściowych problemów społeczno- -ekonomicznych problemów na drogę rozwoju i rozkwitu. Ze względu na te okoliczności budowanie nowego demokratycznego i humanitarnego społeczeństwa, zorientowanego na wysokie wartości narodowe i ogólnoludzkie nabiera na samym początku cech o charakterze wychowawczym. Szczególnie dotyczy to młodego pokolenia, które w niedalekim czasie będzie wykorzystywać i pomna- Ŝać zdobycze niezaleŝności. W historiografii ojczyzny poświęconej tej kwestii największą uwagę na badanie problemu roli wartości w procesie kształcenia społecznego zwrócili następujący autorzy: С. Максименко, А. Хоронжий, Г. Васянович, М. Савчин, М. Боришевський, Б. Чижевський, І. Тараненко, Р. Скульський, Л. Крицька, Л. Старовойт. Oczywista jest konieczność utworzenia takiego systemu wartości, który byłby zorientowany na wychowanie młodego pokolenia i innych obywateli niezaleŝnie od ich wieku. Taki system w całości i kaŝdy jego komponent strukturalny z osobna mają stanowić jedną całość, w której początkowym elementem łączącym jest duchowość człowieka. Wartości duchowe to wcielenie w orientacji światopoglądowej człowieka, wiary pragnień, ideałów, ducha narodu, nacji, co wyznacza kierunek osobistych potrzeb, pragnień i warunkuje jego kierunek Ŝycia. To uzmysłowienie sobie przez człowieka humanistycznej szansy, celu jego ludzkiej działalności. Obecnie występuje konieczność formowania nowych wartości, nowych ideałów, wartościowego światopoglądu człowieka, który będzie Ŝył i pracował w XXI wieku na Ukrainie niepodległym europejskim państwie, w którym wartości będą łączyć twórczość, nowe oryginalne idee z tradycjami narodowymi i kulturą [Боришевський 1997, s. 120]. Współczesna ukraińska myśl pedagogiczna poszukuje systemu wartości opartego na zasadach chrześcijańskich, poniewaŝ one odpowiadają naszym tradycjom wychowawczym, mentalności i kulturze. Od tego, na ile duchowość stanie się podstawą naszego Ŝycia, zaleŝy przyszłość narodu ukraińskiego.
294 Nataliya Zhyhaylo Znany pedagog ukraiński, Г. Ващенко, ukraiński narodowy system oświaty, w którym głównymi elementami są: idealistyczne rozumienie świata, moralność chrześcijańska, wysoki poziom kształcenia pedagogicznego, organizowanie i przeprowadzanie badań pedagogicznych, wydawanie literatury pedagogicznej, podręczników na najwyŝszym poziomie artystycznym i technicznym. Jednym z moŝliwych kryteriów klasyfikowania wartości moŝe być sfera moralno-etycznej samorealizacji człowieka. Na tej podstawie wyznaczono pięć grup (poziomów) wartości [Ващенко 1996, s. 50]: 1. Wartości absolutne wieczne, które mają znaczenie uniwersalne, charakter ogólnoludzki i nieograniczoną sferę zastosowania (dobroć, honor, sprawiedliwość, godność, mądrość, swoboda, prawda itd.). 2. Wartości narodowe, znaczące dla jednego narodu i nie zawsze zrozumiałe dla innych, na przykład poczucie nacjonalizmu jest zrozumiałe i bliskie tylko zniewolonym narodom i jest obce dla tych narodów, które nigdy nie utraciły swojej niezaleŝności. Do tej grupy wartości naleŝą takie pojęcia jak: patriotyzm, poczucie godności narodowej, dąŝenia do tworzenia państwowości, pamięć historyczna, pragnienie jedności narodowej itd. 3. Wartości obywatelskie skupiają się na uznaniu równości wszystkich ludzi i znajdują swoje wcielenie w społeczeństwach demokratycznych i w Ŝyciu gromad, które Ŝyją na zasadach demokratycznych. Dotyczy to praw i swobód człowieka, obowiązków wobec innych ludzi, idei harmonii społecznej, poszanowania prawa. 4. Wartości rodzinne, które łączą w sobie moralne podstawy funkcjonowania rodziny, stosunków między pokoleniami, wierności małŝeńskiej, opieki nad dziećmi i innymi członkami rodzin, pielęgnowania pamięci przodków itd. 5. Wartości Ŝycia osobistego mają znaczenie przede wszystkim dla samego człowieka, określają charakter, zachowanie, styl Ŝycia prywatnego itd. JeŜeli taką klasyfikację wartości uznamy za przyjętą, to na niej moŝna odtworzyć system, który będzie miał strukturę zbliŝoną do piramidy. Szczyt jej reprezentuje Ideał Główny, dostępność którego oznacza się na wszystkich niŝszych szczeblach piramidy; u chrześcijan jest to Bóg, najwyŝszy Autorytet, Absolut. Główny Ideał jest podstawą, na której opiera się budowa morale. To z wiary w Absolut Dobra, w Boga zaczyna się wychowanie chrześcijańskie. Jest tylko jedno spełnienie pisał К. Ушинський przed nim chylą głowy wszystkie narody to ideał, który daje nam chrześcijaństwo. Chrześcijańskie podstawy światopoglądu młodzieŝy studenckiej formują się w ciągu całego okresu kształcenia w Lwowskim Uniwersytecie Narodowym im. Iwana Franki. Naukowcy z katedry socjologii opracowali i wprowadzili całościowy system kształtowania duchowości i osobowości młodzieŝy studenckiej oparty na wartościach chrześcijańskich.
Kształtowanie wartości duchowych młodzieŝy studenckiej 295 Zaproponowany przez Г. Ващенком kodeks wartości (zaprezentowany w tabeli 1) [Вишневський 1996, s. 126] to próba usystematyzowania wartości wychowania ukraińskiego: Таbela 1. Wartości absolutne i wieczne oraz ich przeciwieństwa wiara nadzieja miłość dobroć honor sprawiedliwość szczerość godność miłosierdzie przebaczenie doskonałość piękno wolność nieakceptowanie zła wielkoduszność ochrona Ŝycia mądrość szlachetność Źródło: [Wysznewskij 1996]. niewiara, ateizm beznadzieja nienawiść okrucieństwo nie honorowość niesprawiedliwość fałszywość samoponiŝanie obojętność pamiętliwość niedoskonałość potworność niewola akceptowanie złego bezduszność zabójstwo głupota podłość Podstawowe wartości narodowe: 1. Idea ukraińska. 2. Państwowa niepodległość Ukrainy. 3. Poświęcanie samego siebie w walce o wolność narodu. 4. Patriotyzm, gotowość do obrony Ojczyzny. 5. Spójność pokoleniowa oparta na wierze w idee narodową. 6. Poczucie dumy narodowej. 7. Pamięć historyczna. 8. Aktywność narodowo-patriotyczna. 9. Szacunek do symboli narodowych i państwowych, do hymnu państwowego. 10. Miłość kultury ojczystej, języka, świąt narodowych i tradycji. 11. Szacunek dla Konstytucji Ukrainy. 12. Wsparcie czynników wpływających na umacnianie niezaleŝności Ukrainy i rozwijanie atrybutów państwowości. Podstawowe wartości obywatelskie: 1. Pragnienie harmonii społecznej. 2. Umocnienie równości społecznej i sprawiedliwości międzyetnicznej. 3. Kultura stosunków politycznych i społecznych.
296 Nataliya Zhyhaylo 4. Szacunek dla prawa. 5. Równość obywateli wobec prawa. 6. Odpowiedzialność człowieka. 7. Prawa człowieka do Ŝycia, godność własna, bezpieczeństwo, własność prywatna, równe moŝliwości itd. 8. Suwerenność osoby. 9. Prawo do wolnej myśli, sumienia, wyboru wyznania, udziału w Ŝyciu politycznym, gromadzenia się i głoszenia poglądów itd. 10. Gotowość do obrony praw indywidualnych i swobód. 11. Obowiązki wynikające z prawa i swobód innych ludzi. 12. Szacunek do wartości narodowo-kulturowych innych narodów. 13. Respekt, szacunek do zasad demokratycznych i władzy wybranej demokratycznie. 14. Podejście tolerancyjne do cudzych poglądów, jeŝeli nie przeczą one wartościom absolutnym i narodowym. Wartości Ŝycia rodzinnego: 1. Wierność małŝeńska. 2. Opieka nad dziećmi. 3. Opieka nad rodzicami i osobami starszymi w rodzinie. 4. Szacunek dla przodków, opieka nad ich mogiłami. 5. Miłość wzajemna rodziców. 6. Mądrość i wiara między członkami rodziny. 7. Harmonijne stosunki międzypokoleniowe w rodzinach. 8. Stosunki demokratyczne, przestrzegania praw dziecka i starszych. 9. Odpowiedzialność za innych członków rodziny. 10. Pomoc słabszym członkom rodziny. Wartości osobiste: 1. Orientacja na priorytet wartości duchowych. 2. Swoboda wewnętrzna. 3. Godność osobista. 4. Wola (samokontrola, samodyscyplina, energia działania itd.). 5. Мądrość, rozum, zdrowy rozsadek. 6. Мęstwo, stanowczość, heroizm. 7. Łagodność, Ŝyczliwość. 8. Prawdomówność. 9. Umiarkowanie (w jedzeniu, kontaktach płciowych, wyraŝaniu się, towarzyskości itd.). 10. ZrównowaŜenie w sprawach osobistych i społecznych. 11. Оptymizm, poczucie humoru, zaradność Ŝyciowa. 12. Cierpliwość. 13. Harmonia duszy postępowania.
Kształtowanie wartości duchowych młodzieŝy studenckiej 297 14. Wychowanie etyczne (przyzwyczajenia, maniery, higiena i akuratność w zachowaniu, odraza do złośliwości itd.). 15. Przedsiębiorczość, inicjatywa. 16. Pracowitość. 17. Ukierunkowanie, wytrwałość, spolegliwość. 18. Samodzielność (myślenia, działalności itd. ). 19. Aktywność twórcza (rozwinięta wyobraźnia, spostrzegawczość intelekt itd.). 20. Siła słowa, trafność. 21. Samokrytycyzm, poczucie odpowiedzialności. 22. Oszczędność (zasobów, dbałość o czas swój i cudzy). 23. Umiejętność milczenia i słuchania innych. 24. Kult dobrego imienia, znalezienie się w pracy, partnerstwie, zachowaniu tajemnicy itd. 25. Szlachetność i odpowiedzialność w kontaktach z płcią przeciwną. 26. Zapobieganie złym nawykom (аlkoholizmowi, narkomanii, paleniu itd.). 27. Szczodrość, pomoc innym chorym, słabym, sierotom, obrona zniewolonych. 28. Dbanie o własne zdrowie, uprawianie sportu. 29. Dobry wybór pola działalności i pełna realizacja. 30. Rozwój gustów estetycznych oraz zdolności twórczych i estetycznych. 31. Dbanie o ochronę środowiska. śeby lepiej odszukać i poznać sposoby kształtowania wartości duchowych młodzieŝy studenckiej uczącej się w szkołach wyŝszych, przeprowadzono badania socjologiczne wśród studentów Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki. Za pomocą ankiet i analizy kontekstowej uzyskanej wiedzy określono typowe oczekiwania i nastawienie młodzieŝy studenckiej. Materiały zebrane na podstawie ankiet zostały uzupełnione danymi z wywiadów prowadzonych ze studentami. Analiza zebranych informacji pokazała, Ŝe wśród wartości, które studenci zaliczają do pierwszoplanowych, priorytetowe miejsce zajmują moralno-duchowe wartości człowieka. Ankietowani wymieniali w szczególności: 74,1% dobroć, 61,2% honor, 34,5% sprawiedliwość, 25,9% szczerość, 20,7% porządność. Wśród wartości, które posiadały nieco niŝszą wartość wskazywano miłość 19,1%, ludzkość i zrozumienie 15,5%, wierność 13,8%, czułość 12,1%, gotowość do pomocy wzajemnej 10,5%. Na podstawie wyników wywiadów stają się zrozumiałe motywy wyboru przez nich wartości priorytetowych. Większość z nich kieruje się popularnym myśleniem o tym, Ŝe XX wiek charakteryzował się intensywnym natarciem człowieka na środowisko. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe tylko niewielka część respondentów, niepodkreślająca przewagi wartości moralno-duchowych, jest zorientowana na innego rodzaju wartości. Tylko 22,5% respondentów do wartości priorytetowych zalicza cechy intelektualne i tylko respondentów 5,2% zdrowie człowieka. Analiza materiału
298 Nataliya Zhyhaylo zebranego na podstawie ankiet świadczy o tym, Ŝe uświadamiają sobie oni w większości siebie, jako osoby z właściwymi im własnymi wartościami duchowo-moralnymi, w oparciu o które kształtowane są relacje z innymi ludźmi. Jednocześnie nie są ukazane dane dotyczące samouświadomienia studentów w roli przyszłych specjalistów-profesjonalistów. Dlatego wśród wartości priorytetowych przede wszystkim nie zauwaŝa się tych, które świadczą o profesjonalnym zorientowaniu przyszłych specjalistów (profesjonalne umiejętności, przyzwyczajenia, wiedza). Odnośnie do statusu społecznego młodzieŝy, w materiałach zebranych w czasie badania nie zauwaŝono wartości, które charakteryzują obywateli Ukrainy. Analiza wartości, które według studentów stały się ich zdobyczami, pokazuje, Ŝe przyszli specjaliści dosyć skromnie, obiektywnie i krytycznie oceniają samych siebie. Tylko 31% badanych uwaŝa się za dobrych, 27,6% honorowych, 25,9% sprawiedliwych, 8,6% ludzkich, 6,9% porządnych i otwartych. Odpowiednio: 19% badanych pragnie rozwijać się intelektualnie, 15,5% marzy, aby stać się lepszymi, 5,2% bogatymi duchowo, 12,1% rozwijać siłę woli. Analizę wyników badania socjologicznego zilustrowano w diagramach 1 4. Porównanie (Co rozumiecie pod pojêciem wartoœci duchowe i jakie wartoœci dominuj¹ w Waszym yciu?) 90 80 70 60 50 40 30 Rz¹ d 1 20 10 Rz¹ d 2 0 sprawiedliwoœæ godnoœæ honor mi³osierdzie doskona³oœæ dobroæ wielkodusznoœæ m¹ droœæ mi³oœæ szczeroœæ wolnoœæ czynienie dobra piêkno brak zrozumienia dla zła przebaczenie wiara nadzieja Rysunek 1. Wyniki badań socjologicznych Źródło: sprawozdanie naukowe Katedry Socjologii, 2007 r.
Kształtowanie wartości duchowych młodzieŝy studenckiej 299 Podzia³ iloœciowy z priorytetem wartoœci orientacyjnych 40 30 20 10 0 Priorytet materialny Priorytet duchowy Priorytet w³asnego ja Klasa wartoœci Źródło: jak przy rysunku 1. Rysunek 2. Wyniki badań socjologicznych Jakie wartoœci duchowe uwa acie za najwa niejsze? (proszê zdefiniowaæ) 70 60 50 40 30 20 10 0 dobroæ honor sprawiedliwoœæ szczeroœæ mi³oœæ ludzkoœæ i wzajemne zrozumienie wiernoœæ czujnoœæ sk³onnoœæ do wzajemnej pomocy uporz¹ dkowanie Źródło: jak przy rysunku 1. Rysunek 3. Wyniki badań socjologicznych
300 Nataliya Zhyhaylo Wartoœæ ycia polega na tym, eby... (proszê zdefiniowaæ) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 dobre zdrowie bycie cz³owiekiem porz¹ dnym przyjaciele znaleÿæ mi³oœæ za³o yæ rodzinê osi¹ gniêcie dobrobytu ciekawy zawód kariera pozytywny dla spo³eczeñstwa Źródło: jak przy rysunku 1. Rysunek 4. Wyniki badań socjologicznych Opracowany materiał prowadzi do wniosku, Ŝe proces kształtowania obywatela Ukrainy i jego głównych cech obywatelskich to następstwo procesu socjalizacji. Socjalizacja odbywa się pod wpływem znacznej ilości czynników: państwa, społeczeństwa, rodziny, religii, cerkwi, środków masowej informacji oraz wielu innych. Na podstawie danych z ankiet wynika, Ŝe wartości duchowe to priorytet dla respondentów. Współczesna młodzieŝ to nie tylko obiekt, ale i potomek materialnego i duchowego bogactwa społeczeństwa, twórca nowych postępowych i demokratycznych kontaktów społecznych. Istnieją podstawy do stwierdzenia, Ŝe młodzieŝ jest gotowa do odtworzenia i rozwoju materialnych i duchowych poszukiwań, kultury swojej nacji oraz narodu. Samo to stanowi, Ŝe jest ona podstawą postępu i rozwoju ludzkości. Literatura Боришевський М.Й. (1997), Духовні цінності молоді в становлені особистості громадянина, Педагогіка і психологія, 1. Ващенко Т.Г. (1996), Діагностика моральних цінностей, 2. Вишневський О. (1996), Сучасне українське виховання. Педагогічні нариси, Львів.
Kształtowanie wartości duchowych młodzieŝy studenckiej 301 Максименко С.Д. (2006), Генезис существования личности, К.: Изд. КММ. Піча В. М. (1995), Соціологія молоді, Львів. Шульга М.О., ред., (1999), Українське суспільство на порозі третього тисячоліття. Хоронжий А.Г. (2005), Соціологія релігії: Навчальний посібник, Львів. Streszczenie W artykule zaprezentowano system nowych wartości i poglądów wartościujących świat młodych ludzi, którzy będą Ŝyć i pracować w XXI wieku na Ukrainie niezaleŝnym państwie europejskim, w którym posiadanie specyficznego celu i orientacji wartościującej pozwoli połączyć twórczość, nowe oryginalne idee z ludowymi tradycjami i kulturą. Przedstawiono wyniki socjologicznych badań wartości duchowych młodzieŝy studenckiej, przeprowadzonych w grupie studentów Narodowego Uniwersytetu Lwowskiego imienia Iwana Franki. Wyniki potwierdzają, Ŝe wartości duchowe stanowią istotny priorytet dla respondentów. Współczesna młodzieŝ jest twórcą nowego postępu i demokratycznych relacji publicznych. Summary Shaping Cultural Values of Students in the Context of Transborder Cooperation The system of new valued orientations, valued world view of young people which will live and work in XXI age in Ukraine independent European state is represented in the article, where the having a special purpose and valued orientations will connect creation, new original ideas with folk traditions and culture. The results of sociological research of spiritual values of student young people are given, conducted among the students of the Lvov National University of the name of Ivan Franco. Results are certified, that spiritual values are large priority for respondent. Modern youth is the creator of new progressive and democratic public relations.