Próby pomiaru regulacyjnej roli ideałów: poziom emocjonalności aksjologicznej a przejawy postaw społecznych*

PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2012, TOM 55, Nr 4, 411-425 Próby pomiaru regulacyjnej roli ideałów: poziom emocjonalności aksjologicznej a przejawy postaw społecznych* Maria Jarymowicz** 1 Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego STUDIES ON THE REGULATIVE ROLE OF IDEALS: THE LEVEL OF AXIOLOGICAL EMOTIONALITY AND SOCIAL ATTITUDES Abstract. The studies are based on the assumption that the regulative role of ideals depends on the development of axiological concepts and their verbalization. Verbalization is connected with (1) comprehension of the concepts (awareness of their referents) and (2) their positive evaluation these two attributes of the articulated ideals are called axiological complexity and axiological emotionality. The article presents two studies on the relationship between axiological emotionality (AE) and attitudes. The participants were students of the University of Warsaw (N = 116) and anonymous Internet users (N = 326). To measure the AE of three concepts (tolerance, loyalty and humanitarianism), a modification of Osgood s semantic differential was used. Questionnaires were applied to measure attitudes towards out-group members (such as homosexuals) and towards egalitarian rules vs. rules allowing capital punishment, euthanasia, etc. The findings of both studies show that the lower AE level group displayed less egalitarian and less pro-life attitudes compared with the higher AE level group. W poszukiwaniu przesłanek dąŝenia do dobra trzeba rozróŝnić pomiędzy wzorami i ideałami jako odmiennymi psychologicznie regulatorami zachowania. Te pierwsze warto odnieść do wizji konkretnych stanów rzeczywistości (dostrzeŝonych albo mniej lub bardziej twórczo obmyślonych) upragnionych (z róŝnych powodów) i moŝliwych do osiągnięcia. Te drugie to koncepcje prze- * Badania finansowane z funduszy BST 164613 Wydziału Psychologii UW. ** Adres do korespondencji: Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa; e-mail: mariaj@psych.uw.edu.pl

412 MARIA JARYMOWICZ ciwstawiane rzeczywistości przez jej odniesienie do wartości nadrzędnych koncepcje rzeczywistości upragnione, które mogą wyznaczać cele nigdy w pełni nieosiągalne. To, co nieosiągalne, obniŝa motywację do działania, obniŝa ją teŝ brak dookreślenia celu: wizji konkretnego wyniku czynności. Jakie więc czynniki mogą sprawiać, Ŝe ideały zyskują realny wpływ na funkcjonowanie? ZŁOŻONOŚĆ I EMOCJONALNOŚĆ AKSJOLOGICZNA JAKO ATRYBUTY WYZNACZAJĄCE MOC REGULACYJNĄ IDEAŁÓW Emocje stanowią główny, wewnętrzny wyznacznik ukierunkowania zachowania. Jako przedmiot podstawowych badań psychologicznych wiązane są najczęściej z ich popędowymi źródłami i napięciami wynikającymi z zakłócenia homeostazy czy kontaktem z bodźcami zagraŝającymi i awersyjnymi. Znacznie mniej uwagi poświęca się emocjom pozytywnym (Czapiński, 1988; Zaleski, 1998), nawet tym, które związane są z homeostazą, bo powstają wskutek jej przywrócenia. Listy emocji podstawowych są krótkie i asymetryczne wśród wymienianych emocji więcej jest tych o znaku negatywnym niŝ pozytywnym (Ekman, 1992; Plutchik, 1980; Ohme, 2007). Uzasadnia się ową asymetrię tym, Ŝe emocje negatywne waŝą w mózgu więcej (Ito i in., 1998), bo mają większe regulacyjne znaczenie niŝ emocje pozytywne (Cacioppo, Gardner, 1999/2001; Peeters, Czapiński, 1990). Wymienia się najczęściej strach, złość, wstręt, smutek i radość bez rozróŝniania tego, czy chodzi o strach o własną skórę czy o przyszłość świata, radość z własnych osiągnięć czy z niepowodzeń rywala. Badania nad rolą emocji pozytywnych dotyczą najczęściej ich doraźnych następstw, w postaci wpływu na wykonywanie zadań poznawczych, twórczych (Isen, 1990, 1999). Nie moŝna jednak uznać, Ŝe zarysowany tu obraz badań podstawowych nad emocjami w pełni odzwierciedla dokonania psychologii emocji. MoŜna w tym dorobku (Ekman, Davidson, 1994/1998; Manstead, Frijda, Fischer, 2004; Oatley, Jenkins, 1996/ 2003; Obuchowski, 1970; Reykowski, 1968) znaleźć podstawy dla rozumienia roli strachu i nadziei, reakcji obronnych i odwagi, przeŝyć wywołanych stanem rzeczy i myślami o przyszłości, zatroskania o siebie i o innych, cenienia wyŝej ubóstwa niŝ bogacenia się czy interesu publicznego niŝ własnego, ubóstwiania przyrody, piękna duchowego czy idei ogólnego ładu i dobra. MoŜna próbować zrozumieć naturę tych zjawisk przez odwołanie się do wiedzy o tym, jak róŝne są obszary mózgu, w których wzbudzane są emocje od struktur najstarszych ewolucyjnie, odpowiedzialnych za emocje podstawowe (obronno-adaptacyjne Linquist i in., 2012; Russell, 2003; Sander, Grafman, Zalla, 2003), do struktur najmłodszych, korowych, odpowiedzialnych za najbardziej złoŝone, myślowe operacje umysłu (Arnold, 1968; Damasio, 1994/1999; Gazzaniga, 2011; LeDoux, 1996, 2000, 2002, 2012; Panksepp, 2005; Sander, Grandjean, Scherer, 2005). MoŜna rozróŝnić pomiędzy emocjami w postaci impulsywnej, reaktywnej, podobnymi do emocji zwierzęcych (Berridge, 2003; Jarymowicz, 1997a; Phels, LeDoux, 2005), versus

PRÓBY POMIARU REGULACYJNEJ ROLI IDEAŁÓW 413 pochodnej od namysłu i oceniania stanów rzeczy (Gołąb, 1978; Jarymowicz, 2009; Lazarus, 1991, 1994; Piaget, 1932/1967; Obuchowski, 1970; Reykowski, 1985, Sander, Scherer, 2009; Scherer, 1997a, 1997b). Są to emocje o istotnie róŝnych funkcjach regulacyjnych (Jarymowicz, 1997a, 1997b). Jakie są przesłanki ocen powstających pod wpływem namysłu i prowadzących do radości czy smutków? Ocenianie świata wymaga ukształtowania się i wyartykułowania standardów dobra i zła (Reykowski, 1985, 1989). Skąd podmiot wie, co dobre a co złe? Liczne przesłanki mają odniesienia konkretnie, związane z przykrymi czy przyjemnymi doświadczeniami i doznaniami (Sander, Scherer, 2009). Podmiot czerpie pomysły z tego, czego sam doświadczył (Tata bił mnie i wyrosłem na porządnego człowieka, X to dobry człowiek, bo pomógł mi, gdy tego potrzebowałam). Ale podmiot jest zarazem zdolny do namysłu wykraczającego poza osobiste, emocjonalne doświadczenie namysłu nad sensem uniwersalnych wartości. Standardy ewaluacji mogą mieć postać abstrakcyjną, opartą na rozwoju pojęć aksjologicznych, które pozwalają nie tylko odczuć, ale i zrozumieć, co dobre, a co dobre nie jest, oraz pojąć (na swój subiektywny, indywidualny sposób), na czym polega dobro ogółu (Aronfreed, 1976; Eisenberg, 2009; Hoffman, 2000/2006; Kohlberg, 1976; Kozielecki, 1997; Piaget, 1932/1967; Reykowski, 1979, 1989; Szuster, 2005; Wojtyła, 1986). Istniejący stan wiedzy akademickiej pozwala na zmianę statusu pojęcia ideał z marginalnego na znacznie bardziej centralne. Warto odnieść ten termin do poŝądanych wizji świata, powiązanych z pojęciami aksjologicznymi, opartymi na wartościach nadrzędnych odnoszących się do dobra ogólnego, obecnych w umysłach ludzi róŝnych epok i kultur (Wierzbicka, 1999, 2009). Wartości mogą wyzwalać silne i długotrwałe zaangaŝowanie człowieka w realizację celów, budzących ufność i nadzieję (Synder, 1994). Ale to, czy do powaŝnego zaangaŝowania dojść moŝe, zaleŝy od określonych warunków w postaci specyficznej, refleksyjnej aktywności danego podmiotu (Jarymowicz, 2001, 2008, 2009; Jarymowicz, Imbir, 2010). Warunki te wymagają pogłębionych studiów psychologicznych. Wartości to pojęcie uŝywane (zarówno potocznie, jak i w naukach społecznych) dość niefrasobliwie: porządek abstrakcyjny i behawioralny bywa utoŝsamiany. A przecieŝ o ile wartości nadrzędne, wyraŝone abstrakcyjnie uwa- Ŝane są za niepodwaŝalne (powszechnie akceptowane i oczywiste), o tyle to, co wyraŝone w języku norm zachowania, budzi daleko idące kontrowersje. Spory najwyŝszej wagi dotyczą nie tego, czy wolność jest czymś wartościowym, lecz tego, w czym akceptowalna wolność i jej obrona się przejawia. Z psychologicznego punktu widzenia chodzi o rozróŝnienie heurystyk postępowania od algorytmów czynności w kaŝdym przypadku podmiot znajduje się pod wpływem oddziaływania istotnie róŝnych regulatorów: ogólnikowych dyrektyw bądź konkretnych wskazówek. To właśnie powiązania między tymi dwoma obszarami w umyśle podmiotu wymagają jego szczególnej, refleksyjnej aktywności. Przyjmujemy, Ŝe aksjologiczne heurystyki wartościowania (jak: Warto Ŝyć uczciwie, Warto Ŝyć w zgodzie z ideą humanitaryzmu) mogą przebierać postać ideałów heurystyk postępowania i wizji rzeczywistości, do których warto

414 MARIA JARYMOWICZ zmierzać (wyraŝające się postulatami: Mówić prawdę, Nie zmarnować posiadanych talentów, Respektować godność kaŝdego człowieka, Wspierać innych w biedzie, Protestować przeciwko wyzyskowi). Przyjmujemy teŝ, Ŝe ideały mogą ukierunkować aktywność danego podmiotu pod dwoma kluczowymi warunkami. Warunek pierwszy to emocjonalna gotowość do angaŝowania się w realizowanie pozytywnych afektywnie i intuicyjnie pojmowanych wartości (co zawdzięczamy głównie socjalizacji). Warunek drugi to osiągnięte przez podmiot (drogą refleksji) rozumienie sensu danego pojęcia aksjologicznego (jak uczciwość czy sprawiedliwość) co przejawia się dostrzeŝeniem jakichś jego behawioralnych desygnatów. Ten warunek wymaga trudu i wysiłku (co sprawia, Ŝe udział abstrakcyjnych regulatorów aksjologicznych w wyznaczaniu funkcjonowania współczesnych ludzi jest stosunkowo niewielki). Warunek pierwszy nazywamy emocjonalnością aksjologiczną i przyjmujemy, Ŝe jej przejawem jest stopień nasilenia pozytywnych konotacji afektywnych pojęć aksjologicznych, takich jak równość czy spolegliwość. Warunek drugi nazywamy złoŝonością aksjologiczną i przyjmujemy, Ŝe jej przejawem jest wielość desygnatów pojęć aksjologicznych, jakie podmiot potrafi dostrzec (takich jak akceptowanie cudzej odmienności czy bronienie praw mniejszości, wynikające ze sposobu rozumienia pojęć tolerancyjność i altruizm). ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE DOTYCZĄCE POMIARU ZŁOŻONOŚCI I EMOCJONALNOŚCI AKSJOLOGICZNEJ Wykorzystanie wyróŝnionych pojęć w badaniach empirycznych dotyczących regulacyjnej roli ideałów wymaga specyficznych załoŝeń metodologicznych. Trzeba zauwaŝyć, Ŝe pojęcia aksjologiczne, związane z nadrzędnymi wartościami, wiąŝą się z powszechną ich aprobatą. W badaniach łatwo więc o artefakty związane z deklaracjami umiłowania wartości, nie połaczonymi z głębszym rozumieniem sensu pojęć i pochodną od refleksji ich aprobatą. Deklaracje jako takie nie są istotniejnymi wyznacznikami aksjologicznych zachowań. W badaniach nad mocą regulacyjną ideałów stosujemy więc pomiary pośrednie ich wyróŝnionych atrybutów. Chodzi o uchwycenie przejawów stopnia rozumienia pojęć aksjologicznych oraz ich afektywnych konotacji bez pytań bezpośrednich i deklaracji, które mogą wynikać z politycznej poprawności. Opracowaliśmy techniki, które wykorzystujemy w prowadzonych badaniach. Do pomiaru złoŝoności aksjologicznej stosujemy metodę, która polega na skierowaniu do uczestników badań prośby o wyliczenie moŝliwie jak największej liczby desygnatów (w postaci przejawów postępowania) odnoszących się do danego pojęcia. W szczególności w jednym z badań (Mastalerz, 2012) zadanie sformułowane było następująco: Zastanów się przez chwilą nad odpowiedzią na pytanie: W czym przejawia się lojalność wobec kogoś lub czegoś? Wymień przejawy lojalności pod tym poleceniem widniało osiem ponumerowanych linii, w które naleŝało wpisywać wygenerowane pomysły (liczbę linii ustalono na podstawie pilotaŝu tak by nie wymagać zbyt duŝo). Zwykle stosujemy

PRÓBY POMIARU REGULACYJNEJ ROLI IDEAŁÓW 415 dwa zadania tego typu i obliczamy wskaźnik złoŝoności aksjologicznej dla dwóch wybranych pojęć (wyniki badań z zastosowaniem opisanej techniki w przygotowaniu). Techniki pomiaru emocjonalności aksjologicznej zostaną poniŝej dokładniej zaprezentowane niniejszy artykuł dotyczy tej właśnie zmiennej. RóŜne ich wersje stanowią modyfikację klasycznej metody dyferencjału semantycznego Osgooda (por. Osgood, Suci, Tannenbaum,1957; Czapiński, 1978; Kurcz, 2000). Zgodnie z podejściem Osgooda przyjęliśmy, Ŝe o konotacjach afektywnych danego pojęcia abstrakcyjnego (jak religijność) moŝna wnioskować sprawdzając, w jakim stopniu jest ono wiązane ze słowami nie powiązanymi treściowo, ale mającymi wyraźne negatywne bądź pozytywne konotacje (jak brzydka piękna, ciemna jasna, solidna tandetna). W opracowanej przez nas technice przedstawiane jest uczestnikom nietypowe zadanie, poprzedzone krótkim wstępem: Charakteryzujemy nieraz ludzi, zjawiska czy sytuacje, uŝywając określeń pasujących raczej do przedmiotów na przykład mówimy o melodii, Ŝe jest słodka, o czyichś interesach, Ŝe są brudne. Spróbuj odnieść wypisane poniŝej cechy fizyczne do pojęcia... (np.) LIBERALIZM. Odpowiedz na pytanie: Czy LIBERALIZM wydaje Ci się przyjemny czy nieprzyjemny? Skale odpowiedzi opisane są przez pary przeciwstawnych określeń, o znakach przypisanych losowo lewym lub prawym ich krańcom. Oszacowanie, Ŝe dane pojęcie jest w odczuciu osoby badanej bliŝsze czy dalsze wybranym słowom afektywnym jest traktowane jako wskaźnik stopnia negatywności/ pozytywności jego konotacji afektywnych. BADANIE 1: STOPIEŃ EMOCJONALNOŚCI AKSJOLOGICZNEJ POJĘCIA TOLERANCYJNOŚĆ A PRZEJAWY POSTAW WOBEC OSÓB O ORIENTACJI HOMOSEKSUALNEJ Jednym z celów badań Małgorzaty Libman (2009), dotyczących postaw wobec homoseksualistów, była analiza związku stopnia pozytywności konotacji afektywnych pojęcia tolerancyjność ze stosunkiem do zachowań i dąŝeń osób o orientacji homoseksualnej. Weryfikowana była hipoteza przewidująca, Ŝe pozytywność afektywnych konotacji tego pojęcia sprzyja przychylności postaw wobec osób o orientacji homoseksualnej. Uczestnicy W badaniu uczestniczyło 116 studentów Uniwersytetu Warszawskiego (58 kobiet i 58 męŝczyzn), w wieku 18-30 (M = 22,2; SD = 2,08). Większość stanowili studenci kierunków społeczno-humanistycznych (n = 75), ale w badaniu uczestniczyli takŝe studenci dyscyplin matematyczno-przyrodniczych (n = 41).

416 MARIA JARYMOWICZ Metody Technika pomiaru emocjonalności aksjologicznej (EA). Wykorzystana została wersja techniki, opracowanej przez Małgorzatę Majcher w badaniach nad konotacjami afektywnymi pojęć kobieta oraz męŝczyzna. W zastosowanej wersji chodziło o konotacje afektywne pojęcia tolerancyjność. Po standardowej instrukcji (zacytowanej wyŝej) uczestnicy mieli odnieść to pojęcie do 34 par słów, takich jak: smaczna obrzydliwa, krystaliczna mętna, delikatna toporna, zimna ciepła, pełna pusta, pachnąca cuchnąca. Pomiędzy kaŝdą parą antonimów znajdywały się okienka stanowiące 11-stopniową skalę; nale- Ŝało wpisać w nie krzyŝyk, w miejscu uznanym za stopień bliskości względem negatywnego bądź pozytywnego krańca. Wskaźnikiem poziomu EA była suma ocen dla 34 skal łącznie. Technika pomiaru postaw wobec osób o orientacji homoseksualnej. Zastosowany został kwestionariusz postaw, zawierający 12 stwierdzeń dotyczących kilku dyskutowanych zjawisk społecznych (jak dopuszczalność narkotyków czy kar cielesnych w wychowaniu) oraz wybranych kategorii ludzi (Niemców, śydów) w tym osób homoseksualnych obu płci. Stwierdzenia diagnostyczne odnosiły się do osób o orientacji homoseksualnej osobno dla kobiet i męŝczyzn po cztery stwierdzenia, zgodnie z którymi (dwóm kobietom oraz dwóm męŝczyznom) powinno się pozwolić : (1) trzymać się za ręce na ulicy, (2) całować się w miejscu publicznym, (3) zawrzeć związek partnerski, (4) adoptować dzieci. NaleŜało określić stopień akceptacji tych opinii na skalach od 1 ( całkowicie się nie zgadzam ) do 7 ( całkowicie się zgadzam ). W analizach wykorzystany został wskaźnik łączny, dotyczący zarówno kobiet, jak i męŝczyzn homoseksualnych w kaŝdej kwestii wskaźniki mogły przybierać wartości od 2 do 14. Rezultaty Uczestnicy badania stanowili próbę o wyraźnie zróŝnicowanych wskaźnikach poziomu EA stopnia pozytywności afektywnych konotacji pojęcia tolerancyjność, ale wartość średnia była w przebadanej próbie dodatnia (M = 42,81; SD = 55,87). Osoby badane podzielono na grupy 1 i 2 według mediany (Me = 46,00): o niŝszych i wyŝszych wskaźnikach EA (odpowiednio: n1 = 57 i n2 = 59). Okazało się, Ŝe wskaźniki przychylności postaw wobec osób o orientacji homoseksualnej nie były zróŝnicowane w zaleŝności od zróŝnicowanej w kwestionariuszu płci osób homoseksualnych, a były istotnie zróŝnicowane w wyodrębnionych grupach, róŝniących się wskaźnikami poziomu EA: niŝszymi w grupie 1 niŝ w grupie 2 (rys. 1).

PRÓBY POMIARU REGULACYJNEJ ROLI IDEAŁÓW 417 Znak średniej 14 12 10 8 6 4 10,68 12,59 8,7 11,29 8,49 11,42 4,81 6,39 2 0 R C F Ad niska EA wysoka EA Rysunek 1. Średnie wskaźniki przychylności wobec zachowań i dąŝeń osób o orientacji homoseksualnej w grupach o niskim i wysokim poziomie EA pojęcia tolerancyjność ZwaŜywszy na to, Ŝe pytania postawione uczestnikom badania dotyczyły kwestii bardziej błahych i nader powaŝnych, dokonano porównań w obrębie kaŝdej z kategorii pytań z osobna wartości testu t(114) dla róŝnic między przedstawionymi na rysunku 1 średnimi wyniosły: R (trzymanie się za ręce): -3,247, p<0,005; C (całowanie się publicznie): -3,606, p<0,005; F (związki formalne): -0,642, p<0,0001; Ad (adopcja dzieci): -2,224, p<0,05. Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 1, średnie wartości wskaźników postaw (które mogły się wahać w granicach 2-14) były stosunkowo wysokie w odniesieniu do róŝnych mierzonych kwestii z wyjątkiem kwestii adopcji dzieci. Jedynie w tym przypadku obie średnie były niŝsze od średniej odnoszącej się do środka skali co oznacza brak przyzwolenia. Podsumowanie Analiza uzyskanych danych wykazała, Ŝe efekty dotyczące zarówno zachowań publicznych, jak i przyzwolenia na związki formalne były bardzo istotnie zróŝnicowane w grupach osób o róŝnych wskaźnikach poziomu EA, to jest o róŝnym stopniu pozytywności konotacji afektywnych pojęcia tolerancyjność. Natomiast zróŝnicowanie w kwestii przyzwolenia na adopcję dzieci przez pary homoseksualne było słabsze choć i w tym przypadku osoby o wyŝszych wskaźnikach pozytywnych konotacji pojęcia tolerancyjność były w ocenach łagodniejsze. Uzyskane dane potwierdziły zatem sformułowaną hipotezę przewidującą, Ŝe wskaźniki poziomu emocjonalności aksjologicznej będą róŝnicowały stopień przychylności postaw wobec osób o orientacji homoseksualnej. Wskazały teŝ, Ŝe przychylność osób o wyŝszych wskaźnikach emocjonalności aksjologicznej (tu: pozytywności afektywnych konotacji pojęcia tolerancyjność) nie jest bezkrytyczna.

418 MARIA JARYMOWICZ BADANIE 2: STOPIEŃ EMOCJONALNOŚCI AKSJOLOGICZNEJ POJĘĆ LOJALNOŚĆ I HUMANITARYZM A PRZEJAWY POSTAW WOBEC KONTROWERSYJNYCH KWESTII SPOŁECZNYCH Jednym z celów badań Rafała Mastalerza (2012) była analiza związku stopnia pozytywności konotacji afektywnych pojęć lojalność i humanitaryzm ze stosunkiem do dyskutowanych aktualnie kontrowersyjnych kwestii społecznych. Wiadomo, Ŝe moŝliwe regulacje prawne dotyczące podniesienia wieku emerytalnego, legalizacji tzw. miękkich narkotyków czy przywrócenia kary śmierci mają zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Celem analizy miały być kwestie społeczne powiązane z respektowaniem wartości nadrzędnych. Przyjęta została hipoteza przewidująca, Ŝe pozytywność afektywnych konotacji pojęć lojalność i humanitaryzm sprzyja przychylności postaw wobec rozwiązań społecznych spójnych z respektowaniem wartości. Rodzaj wartości nie był arbitralnie wybrany. Program weryfikacji hipotezy związany był z zamiarem postawienia pytań dotyczących kwestii rzeczywiście aktualnie dyskutowanych oraz skierowania ich do stosunkowo duŝej liczby reprezentantów młodej generacji. Uczestnicy Na zaproszenie do udziału w badaniu odpowiedziało 326 internautów aŝ 70% stanowiły kobiety (237 kobiet i 89 męŝczyzn). Grupy te były bardzo podobne pod względem wieku (90% stanowiły osoby w wieku 19-28 lat K: M = 24,4; SD = 4,9 i M: M = 24,1; SD = 3,9), wykształcenia (niemal wszyscy byli studentami bądź osobami z wyŝszym wykształceniem) oraz miejsca zamieszkania (podobne były proporcje osób obojga płci z mniejszych lub większych miejscowości, a większość stanowili mieszkańcy stolicy). Metody Technika pomiaru emocjonalności aksjologicznej (EA). Zastosowana została skrócona wersja techniki uŝytej przez Małgorzatę Libman (por. wyŝej), w której chodziło konotacje afektywne pojęć lojalność i humanitaryzm. Uczestnicy mieli odnieść kolejno te pojęcia do 23 par cech, takich jak sztywny elastyczny, piękny brzydki, prosty pokręcony, solidny tandetny, draŝniący kojący, harmonijny chaotyczny. Były to te same pary cech, które znalazły się na liście Libman, ale lista była o 30% krótsza. Pomiędzy kaŝdą parą antonimów znajdywały się okienka stanowiące 11-stopniową skalę; naleŝało wpisać w nie krzyŝyk, w miejscu uznanym za stopień bliskości względem negatywnego bądź pozytywnego krańca. Wskaźnikiem poziomu emocjonalności aksjologicznej EA (wyraŝającego się pozytywnością konotacji afektywnej pojęć lojalność i humanitaryzm) była suma ocen dla 23 skal i obu pojęć łącznie. Technika pomiaru postaw wobec spraw społecznych. Zastosowany został kwestionariusz postaw zawierający 12 stwierdzeń, dotyczących kilku dys-

PRÓBY POMIARU REGULACYJNEJ ROLI IDEAŁÓW 419 kutowanych aktualnie kwestii społecznych. Uczestnicy mieli zaznaczyć swoje stanowisko ( Moim zdaniem... ) w odniesieniu do stwierdzeń aksjologicznie względnie neutralnych (jak:...abonament radiowo-telewizyjny powinien zostać zniesiony ) lub istotnych (jak:...naleŝy przywrócić w Polsce karę śmierci ). Treść wszystkich pozycji wymieniona jest poniŝej, w części poświęconej analizie rezultatów. Osoby badane wpisywały swoje oceny na skalach od 1 ( zdecydowanie nie ) do 5 ( zdecydowanie tak ). Rezultaty Okazało się, Ŝe w przebadanej próbie internautów średnia wartość wskaźnika poziomu EA dla pojęć lojalność i humanitaryzm była wyŝsza od zera, co oznacza konotacje pozytywne. Uczestnicy badania zostali podzieleni na dwie grupy o wskaźnikach poniŝej i powyŝej średniej (M = 1,8; SD = 1,1) W dalszych analizach porównywano dane dotyczące postaw w grupach: 1 o wskaźnikach EA względnie niskich (poniŝej 1,9), która liczyła 177 osób (114 K i 63 M); 2 o wskaźnikach EA względnie wysokich (powyŝej 1,9), która liczyła 149 osób (123 K i 26 M). Warto odnotować, Ŝe wśród wymienionych w kwestionariuszu 12 postaw najniŝszą akceptację wzbudziła idea przyzwolenia na posiadanie broni (M = = 1,6) oraz przywrócenia kary śmierci (M = 2,1), a najwyŝszą pomysł zniesienia abonamentu radiowo-telewizyjnego (M = 3,5), przyzwolenia na związki formalne homoseksualistów (M = 3,4) oraz zniesienia celibatu księŝy (M = = 3,3). Wszystkie pozostałe oceny miały wartości niŝsze od wartości środkowej zastosowanej skali ocen. Wyodrębnione grupy nie róŝniły się wskaźnikami postaw uzyskanymi w odniesieniu do siedmiu z 12 kwestii dotyczących: wieku emerytalnego, abonamentu radiowo-telewizyjnego, zakresu władzy prezydenckiej w Polsce, celibatu księŝy, święta Trzech Króli jako dnia wolnego, legalizacji tzw. narkotyków miękkich i podatku progresywnego. Wyodrębnione grupy róŝniły się natomiast w tym samym kierunku w ocenach dotyczących pięciu kwestii. Te kwestie róŝnicujące zostały podzielone na dwie kategorie: (1) stwierdzenia odnoszące się kwestii równości:...powinien zostać ustalony minimalny wymagany odsetek kobiet w parlamencie RP, aby zapobiec dyskryminacji płciowej,...naleŝy przyzwolić homoseksualistom na zawieranie związków formalnych ; (2) stwierdzenia odnoszące się do (braku) poszanowania Ŝycia:...naleŜy zalegalizować eutanazję,...naleŝy przywrócić w Polsce karę śmierci,...naleŝy ułatwić moŝliwość posiadania broni. Odpowiedzi dotyczące tych kategorii stwierdzeń stanowiły podstawę dla zbudowania dwóch wskaźników stopnia akceptacji: (1) rozwiązań odnoszących się do równości pro-aksjologicznych (PRO-AKSJ), (2) rozwiązań sprzecznych z poszanowaniem Ŝycia kontr-aksjologicznych (KONTR-AKSJ). Okazało się, Ŝe w całej próbie średnie wskaźniki PRO-AKSJ (M = 2,9) były wyŝsze niŝ średnie wskaźniki KONTR-AKSJ (M = 2,2). Jednak wielkość tych wskaźników była istotnie zróŝnicowana w grupach o róŝnych wskaźnikach poziomu EA. Ilustruje to rysunek 2.

420 MARIA JARYMOWICZ 3,2 3,1 Znak średniej 3,0 2,8 2,6 2,4 2,2 2,0 2,8 2,2 2,0 1,8 PRO-AKSJ KONTR-AKSJ niska EA wysoka EA Rysunek 2. Średnie wskaźniki postaw PRO-AKSJ i KONTR-AKSJ w grupach o niskim i wysokim poziomie EA pojęć lojalność i humanitaryzm (łącznie) Istotność róŝnic pomiędzy widocznymi na rysunku 2 średnimi wyniosła: PRO-AKSJ t(324) = 2,22, p = 0,027; KONTR-AKSJ t(324) = 2,29, p = 0,23. Okazało się zatem, Ŝe osoby o względnie niskich wskaźnikach poziomu EA miały istotnie niŝsze wskaźniki PRO-AKJS i wyŝsze wskaźniki KONTR-AKSJ niŝ osoby o stosunkowo wysokich wskaźnikach poziomu EA. Podsumowanie Analizy wykazały, Ŝe róŝnice ocen co do kwestii podniesionych w badaniu były po części niezwiązane, a po części związane ze zróŝnicowaniem wskaźników poziomu EA. Te ostatnie dotyczyły równości społecznych i ochrony Ŝycia. Wskaźniki pierwszej kategorii były wyŝsze w kwestii formalizowania związków homoseksualnych (M = 3,4) niŝ parytetów dla kobiet (M = 2,5). Wskaźniki drugiej kategorii takŝe były róŝne w odniesieniu do zezwolenia na broń (M = 1,6), przywrócenia kary śmierci (M = 2,1) i zalegalizowania eutanazji (M = 2,7). Ale oceny te były istotnie zróŝnicowane dla wyodrębnionych w przebadanej próbie grup osób o róŝnych wskaźnikach poziomu emocjonalności aksjologicznej. Uzyskane dane zdają się spójne ze sformułowaną hipotezą przewidującą, Ŝe wskaźniki poziomu emocjonalności aksjologicznej będą róŝnicowały mierzone wskaźniki postaw spójnych bądź niespójnych z respektowaniem wartości nadrzędnych. W porównaniu z osobami o względnie niskich wskaźnikach EA, osoby o względnie wysokich wskaźnikach EA uzyskały istotnie wyŝsze wskaźniki dotyczące: parytetów w Sejmie RP dla kobiet, związków formalnych dla osób o orientacji homoseksualnej, a takŝe istotnie niŝsze wskaźniki doty-

PRÓBY POMIARU REGULACYJNEJ ROLI IDEAŁÓW 421 czące zezwolenia na posiadanie broni, przywrócenia kary śmierci oraz legalizacji eutanazji. DYSKUSJA REZULTATÓW BADAŃ Stopień pozytywności konotacji abstrakcyjnych pojęć aksjologicznych, mierzony przy uŝyciu techniki Osgooda, w obu badaniach wiązał się z przejawami wybranych postaw społecznych. Czy uzyskane dane moŝna uznać za wnoszące nowy wgląd w naturę procesów wartościowania? W badaniu 1 chodziło o powiązanie postaw wobec osób o orientacji homoseksualnej ze wskaźnikami pozytywnych konotacji tolerancyjności. Takie powiązanie moŝe się wydawać oczywiste i mało odkrywcze jako wprost powiązane treściowo. W badaniu 2 były jednak mierzone konotacje pojęć lojalność i humanitaryzm, które moŝna wprawdzie uznać za powiązane dość bezpośrednio z litością wobec nieszczęśników zagroŝonych karą śmierci, ale powiązanie ich z zezwoleniem na posiadanie broni (domyślnie: dla zaatakowania kogoś w celu obrony własnej) nie wydaje się bezpośrednie. Co więc moŝna uznać za implikację obu badań łącznie? Ich wyniki zdają się wspierać sformułowaną przez nas juŝ wcześniej hipotezę (Jarymowicz, 2008), wedle której rozwój refleksyjnego systemu wartościowania pociąga za sobą nie tylko następstwa specyficznie (jak wtedy, gdy w wyniku wnikliwego przemyślenia sytuacji dzieci w Afryce przychodzi nam do głowy podjęcie działań charytatywnych), ale takŝe waŝne następstwa niespecyficzne. Gromadziliśmy dane sugerujące, Ŝe samo wzbudzenie systemu refleksyjnego (dotyczące dowolnych treści pochodnych od przemyśleń) zmienia perspektywę patrzenia na świat (w tym aktualizuje perspektywę aksjologiczną, o ile odpowiednie pojęcia zostały w umyśle ukształtowane) i wyzwala skłonność do poszukiwania podstaw (przesłanek, uzasadnień) dla formulowanych sądów. Wydaje się, Ŝe zaprezentowane dane są z tą hipotezą spójne. Warte rozwaŝenia zdaje się pytanie o to, czy wybrane dla celów badań pojęcia moŝna uznać za reprezentatywne dla pojęć odnoszących się do wartości nadrzędnych i uniwersalnych, a mierzone przejawy postaw za spójne z wynikającymi z nich ideałami co do sposobu urządzenia świata? PrzecieŜ moŝe być dyskusyjne to, czy przyzwolenie na zawieranie formalnych związków przez homoseksualistów ma aksjologiczny sens. W tej kwestii naleŝy przyjąć z pokorą, Ŝe nikt nie moŝe tego przesądzić. Istota pojęć aksjologicznych polega na niekończącym się poszukiwaniu ich sensu. Kolejne pokolenia ludzi Ŝyły w przekonaniu, Ŝe dobrze wiedzą, na czym polega grzech. A jednak sens tego pojęcia zmieniał się (por. Portman, 2007/ 2010) tak bardzo wyraziście! Badania nad powiązaniami między tym, jak rozumiane są pojęcia aksjologiczne danego człowieka, a jego przekonaniami na temat konkretnych stanów rzeczywistości, nie dotyczą ich aksjologicznej trafności, lecz powiązań pomiędzy dwoma kategoriami procesów mentalnych: rozumienia sensu abstrakcyjnych pojęć i ich związku z regułami oceniania świata.

422 MARIA JARYMOWICZ BIBLIOGRAFIA Arnold, M. (red.) (1968). The nature of emotion, selected readings. Middlesex: Penguin Books Ltd. Aronfreed, J. (1976). Moral development from the standpoint of a general psychological theory. [W:] T. Lickona (red.), Moral development and behaviour: Theory, research and social issues (s. 54-69). New York: Holt, Rinehart and Winston. Berridge, K. C. (2003). Comparing the emotional brains of humans and other animals. [W:] R. Davidson, K. Scherer, H., Goldsmith (red.), Handbook of affective sciences (s. 8-24). Oxford: Oxford University Press. Cacioppo, J. T., Gardner, W. L. (1999/ 2001). Emocje. [W:] M. Jarymowicz (red.), Pomiędzy afektem a intelektem. Poszukiwania empiryczne (s. 17-44). Warszawa: Wydawnictwo IP PAN. Czapiński, J. (1978). Dyferencjał semantyczny. [W:] L. Wołoszynowa (red.), Materiały do nauczania psychologii (seria III, t. 3). Warszawa: PWN. Czapiński, J. (1988). Wartościowanie efekt negatywności. O naturze realizmu. Wrocław: Ossolineum. Damasio, A. R. (1994/1999). Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Eisenberg, N. (2000). Emotion, regulation, and moral development. Annual Review of Psychology, 51, 665-697. Ekman, P. (1992). An argument for basic emotion. Cognition and Emotion, 6, 169-200. Ekman, P., Davidson, R. J. (red.) (1994). The nature of emotion: Fundamental questions. New York, NY: Oxford University Press. Gazzaniga, M. S. (2011). Who s in charge?: Free will and the science of the brain. New York: Harper Colins. Gołąb, A. (1978). Geneza procesów wartościowania. [W:] J. Reykowski (red.), Teoria osobowości a zachowania prospołeczne (s. 31-57). Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Hoffman, M. L. (2000/2006). Empatia i rozwój moralny. Gdańsk: GWP. Isen, A. (1990). The influence of positive and negative affect on cognitive organization. [W:] N. Stein, B. Leventhal, T. Trabasso (red.), Psychological and biological processes in the development of emotion (s. 75-94). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Isen, A. (1999). Positive affect and creativity. [W:] S. Russ (red.), Affect, creative experience and psychological adjustment (s. 3-17). Philadelphia: Brunner/Mazel. Ito, T. A., Larsen, J. T., Smith, N. K., Cacioppo, J. T. (1998). Negative information weighs more heavily on the brain: The negativity bias in evaluative categorization. Journal of Personality and Social Psychology, 75, 887-900. Jarymowicz, M. (1997a). Dociekania nad naturą emocji: o emocjach poza świadomością i emocjach poza spontanicznością. Czasopismo Psychologiczne, 3, 153-170.

PRÓBY POMIARU REGULACYJNEJ ROLI IDEAŁÓW 423 Jarymowicz, M. (1997b). O afekcie zawiadującym podmiotem i moŝliwościach podmiotu panowania nad emocjami. Przegląd Psychologiczny, 40, 1-2, 49-56. Jarymowicz, M. (red.) (2001). Pomiędzy afektem a intelektem. Poszukiwania empiryczne. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN. Jarymowicz, M. (2008). Psychologiczne podstawy podmiotowości (szkice teoretyczne, studia empiryczne). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Jarymowicz, M. (2009). Racje serca i racje rozumu w poszukiwaniu sensu idei powszechnie znanej. [W:] J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psychologii (s. 183-215). Gdańsk: GWP. Jarymowicz, M., Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich emocji. Przegląd Psychologiczny, 53, 4, 439-461. Kohlberg, L. (1976). Moral stages and moralization: The cognitive-developmental approach. [W:] T. Lickona (red.), Moral development and behavior: Theory, research and social issues (s. 31-53). New York: Holt, Rinehart and Winston. Kozielecki, J. (1997). Transgresja i kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie śak. Kurcz, I. (2000). Psychologia języka i komunikacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Lazarus, R. S. (1991). Cognition and motivation in emotion. American Psychologist, 46, 352-367. Lazarus, R. S. (1994). Appraisal: The long and short of it. [W:] P. Ekman, R. Davidson (red.), Nature of emotion (s. 208-215). Oxford: Oxford University Press. LeDoux, J. E. (1996). The emotional brain. New York: Simon and Schuster. LeDoux, J. E. (2000). Emotion circuits in the brain. Annual Review of Neuroscience, 23, 155-184. LeDoux, J. E. (2002). Synaptic self: How our brains become who we are. New York: Viking. LeDoux, J. E. (2012). Rethinking the emotional brain. Neuron, 73, 4, 653-676. Libman, M. (2009). Przejawy jawnych i utajonych postaw wobec homoseksualistów: uwarunkowania specyficzne i niespecyficzne (mps pracy magisterskiej, Wydział Psychologii UW). Lindquist, K. A., Wager, T. D., Kober, H., Bliss-Moreau, E., Barrett, L. F. (2012). The brain basis of emotion: A meta-analytic review. Behavioral and Brain Sciences, 35, 121-202. Manstead, A. S. R., Frijda, N. H., Fischer, A. H. (red.) (2004). Feelings and emotions: The Amsterdam Symposium. Cambridge: Cambridge University Press. Mastalerz, R. (2012). Wzbudzanie automatycznych vs refleksyjnych standardów wartościowania a przejawy postaw (mps pracy magisterskiej, Wydział Psychologii UW). Oatley, K., Jenkins, J. M. (1996/2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

424 MARIA JARYMOWICZ Obuchowski, K. (1970). Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych. Warszawa: PWN. Ohme, R. L. (red.) (2007). Nieuświadomiony afekt. Gdańsk: GWP. Osgood, C. E., Suci, D. J., Tannenbaum, P. H. (1957). The measurement of meaning. Urbana: University of Illinois Press. Panksepp, J. (2005). Affective consciousness: Core emotional feelings in animals and humans. Consciousness and Cognition, 14, 30-80. Peeters, G., Czapiński, J. (1990). Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective and informational negativity effects. [W:] W. Stroebe, M. Hewstone (red.), European Review of Social Psychology (t. 1, s. 33-60). Chichester: Wiley. Phelps, E. A., LeDoux, J. E. (2005). Contribution of the amygdala to emotion processing: From animal models to human behavior. Neuron, 48, 175-187. Piaget, J. (1932/1967). Rozwój ocen moralnych dziecka. Warszawa: PWN. Plutchik, R. (1980). Emotion: A psychoevolutionary synthesis. New York: Harper and Row. Portman, J. (2007/2010). Historia grzechu. Warszawa: Świat KsiąŜki. Reykowski, J. 1968). Eksperymentalna psychologia emocji. Warszawa: KsiąŜka i Wiedza. Reykowski, J. (1979). Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość. Warszawa: PWN. Reykowski, J. (1985). Standardy ewaluacyjne: geneza, zasady funkcjonowania, rozwój. [W:] A. Gołąb, J. Reykowski, Studia nad rozwojem standardów ewaluatywnych (s. 12-49). Wrocław: Ossolineum. Reykowski, J. (1989). Rozwój moralny jako zjawisko wielowymiarowe. [W:] N. Eisenberg, J. Reykowski, E. Staub (red.), Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania (s. 23-44). Wrocław: Ossolineum. Russell, J. A. (2003). Core affect and the psychological construction of emotion. Psychological Review, 110, 1, 145-172. Sander, D., Grafman, J., Zalla, T. (2003). The human amygdala: An evolved system for relevance detection. Reviews in the Neurosciences, 14, 4, 303-316. Sander, D., Grandjean, D., Scherer, K. R. (2005). A systems approach to appraisal mechanisms in emotion. Neural Networks, 18, 317-352. Sander, D., Scherer, K. R. (red.) (2009). The Oxford companion to emotion and the affective sciences. New York: Oxford University Press. Scherer, K. R. (1997a). Profiles of emotion-antecedent appraisal: Testing theoretical predictions across cultures. Cognition and Emotion, 11, 113-150. Scherer, K. R. (1997b). The role of culture in emotion-antecedent appraisal. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 902-922.

PRÓBY POMIARU REGULACYJNEJ ROLI IDEAŁÓW 425 Scherer, K. R., Peper, M. (2001). Psychological theories of emotion and neuropsychological research. [W:] F. Boller, J. Grafman (red.), Handbook of neuropsychology (t. 5, s. 17-48). Amsterdam: Elsevier. Snyder, C. R. (1994). The psychology of hope: You can get there from here. New York: Free Press. Szuster, A. (2005). W poszukiwaniu źródeł i uwarunkowań ludzkiego altruizmu. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN. Wierzbicka, A. (1999). Emotions across languages and cultures. New York: Cambridge University Press. Wierzbicka, A. (2009). Language and metalanguage: Key issues in emotion research. Emotion Review, 1, 3, 3-14. Wojtyła, K. (1986). Miłość i odpowiedzialność. Lublin: TN KUL. Zajonc, R. B. (1980/1985). Uczucia a myślenie: nie trzeba się domyślać, by wiedzieć, co się woli. Przegląd Psychologiczny, 28, 1, 27-72. Zaleski, Z. (1998). Od zawiści do zemsty. Społeczna psychologia kłopotliwych emocji. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie śak.