Prof. zw. dr hab. inż. arch. Elżbieta Trocka- Leszczyńska Katedra Projektowania Budynków Użyteczności Publicznej i Projektowania Wstępnego Wydział Architektury Politechnika Wrocławska Ul. B. Prusa 53/55 Wrocław RECENZJA Pracy doktorskiej pt.: Architektura współczesnych budynków biurowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa i Warszawy. Aspekt środowiska miejsc pracy na tle tendencji europejskich, opracowanej przez mgr inż. arch. Annę Taczalską, na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. Macieja Złowodzkiego. Podstawa opracowania recenzji: Zlecenie Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej z dnia 23 czerwca 2016 roku. Praca doktorska. 1. Opis formalny pracy doktorskiej Przedłożona do recenzji praca doktorska zatytułowana Architektura współczesnych budynków biurowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa i Warszawy. Aspekt środowiska miejsc pracy na tle tendencji europejskich opracowana została przez mgr inż. arch. Annę Taczalską, pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. Macieja Złowodzkiego, na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Jednotomowa dysertacja zawiera 247 stron numerowanych. Praca jest podzielona na V części, z których pierwsza zawiera Wprowadzenie, następne rozwijają podjętą w dysertacji tematykę, całość kończy rozdział V. Podsumowanie. Dysertację uzupełniają: Literatura, zawierająca 457 pozycji (w tym Publikacje, Akty normatywne, Raporty i sprawozdania, Witryny internetowe), spisy (wraz z podaniem ich źródeł): Ilustracji 32 pozycje, Tablic 11 pozycji, Tabel 44 pozycje,. 1
2. Temat, zakres badań i ich aktualność Autorka wybrała aktualny temat badań, związany z rozwojem gospodarczym dużych miast w Polsce i zwiększającym się zapotrzebowaniem na nowocześnie kształtowane budynki biurowe i komfortowe miejsca pracy. Znaczna liczba wznoszonych współcześnie obiektów tego typu, zwłaszcza w konfrontacji z obiektami wybudowanymi w latach 80-90. XX wieku, jest doskonałym polem badawczym wybranym przez Doktorantkę, która nie angażuje się w kolejne klasyfikacje, czy opisy funkcjonowania budynków biurowych, ale stara się je oceniać i porównywać z obiektami powstającymi w Europie Zachodniej. We Wstępie Doktorantka, przedstawia, na tle powojennego rozwoju ekonomicznego Europy, pozycję Polski, m.in. jej tempo rozwoju gospodarczego, czy zamożność. Tu Autorka stwierdza, że wraz ze wzrostem gospodarczym, wzrastać będzie poziom życia w naszym kraju, w tym także standard i kultura pracy biurowej (s. 5) co wskazała także, jako przedmiot opracowania. W części tej szczegółowo analizuje strukturę zatrudnienia, zmiany społeczne związane ze wzrostem poziomu świadomości społecznej, wykształcenia i zamożności wpływających na potrzebę kształtowania komfortowego otoczenia, w tym także w miejscu pracy, m.in. w związku z ujednolicaniem standardów obowiązujących w Unii Europejskiej. Tu Autorka wskazuje na szereg systemów wielokryterialnej oceny budynków, powszechnie stosowanych w Europie Zachodniej, którymi objęte są również w znaczącej części budynki biurowe wzniesione w kraju. Następnie Doktorantka określa temat badań (cyt. s. 10), którym jest środowisko pracy biurowej w Polsce, jego wieloaspektowa analiza i ocena w odniesieniu do tendencji europejskich. Zakresem badań Autorka obejmuje (cyt. s. 10): problematykę kształtowania się rynków biurowych w poszczególnych miastach, a w odniesieniu do samych budynków biurowych kwestie lokalizacji, aspektów estetyczno-wrażeniowych, rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych oraz konstrukcyjno-materiałowych. Wybór tego zakresu Doktorantka motywuje brakiem podobnych opracowań. W efekcie prowadzonych badań Doktorantka chce uzyskać odpowiedź na pytanie (cyt. s. 10) o obecny, faktyczny, stan środowiska pracy biurowej w Polsce oraz jej miejsce w odniesieniu do standardu zachodnioeuropejskiego. 2
Autorka dokonała również przeglądu stanu badań, analizując zarówno publikacje w czasopismach, jak też w opracowaniach krajowych i zagranicznych. Zwróciła również uwagę na akty prawne, normy i systemy ocen dotyczące kształtowania miejsc pracy biurowej. Na tej podstawie Autorka wymieniła cele badawcze: cel ogólny wspomniany wyżej, a dotyczący określenia jakości pracy biurowej realizowanej w obiektach krajowych i porównanie ich ze standardami obiektów wznoszonych w Europie Zachodniej. Do badań tych wyszczególniła kryteria oceny, wśród których znajdują się: typologia budynków, aspekty estetyczno-wrażeniowe, lokalizacja, dane ilościowe dotyczące analizowanych obiektów, rozwiązania funkcjonalno-przestrzenne i konstrukcyjno-materiałowe oraz ocenę wg metod wielokryterialnych, o czym już Autorka wspominała wcześniej. Jako obszar badań Autorka wybrała dwa reprezentatywne miasta w Polsce Kraków i Warszawę, w których obiekty będzie porównywać z biurowcami w Austrii i Niemczech. O ile wybór krajowych ośrodków nie budzi zastrzeżeń to porównywanie ich wyłącznie z dwoma krajami europejskimi wydaje się zbyt ograniczone, zwłaszcza, że wiele znaczących budynków biurowych powstaje we Francji, Anglii, czy w Finlandii, gdzie wypracowano specjalistyczne metody badawcze dotyczące ich projektowania i oceny. Doktorantka zajmować się będzie głównie budynkami wznoszonymi w XXI wieku, ukończonymi w większości do 2014-2015 roku, wybranymi wg określonych kryteriów, zlokalizowanych w wyznaczonych obszarach badawczych. Metody badań nie budzą zastrzeżeń. W celu porównania analizowanych obiektów Autorka opracowała karty ankietowe, w których zawarła wszystkie elementy oceny wskazane w celach szczegółowych badań. W rozdziale II Doktorantka zajmując się Europejskim budownictwem biurowym aktualnymi rozwiązaniami, tworzy typologię budynków biurowych ze względu na ich, jak pisze mono-funkcjonalność i multi-funkcjonalność. Tu mała uwaga wydaje się, że prostszymi określeniami i powszechniej stosowanymi są mono-funkcyjność i multifunkcyjność. A z problemami mono-funkcyjności i związanej z tym pustki po godzinach pracy biur, zetknęły się m.in. londyńskie City, czy biurowa dzielnica Paryża La Defense. 3
Kolejno Doktorantka dzieli biurowce na należące do firm i budowane pod wynajem, które to typy omawia szczegółowo wskazując ich cechy charakterystyczne, podbudowując opis przykładami. Tak, jak Autorka zapisała w celach badawczych, zajmuje się kolejno: aspektami estetyczno-wrażeniowymi, do których odnosi się skrótowo, następnie rozwija zagadnienia lokalizacji biurowców w strukturach urbanistycznych, zwracając uwagę na stopień skomunikowania łączący się z łatwą ich dostępnością. Bada tu również możliwości: dojazdu komunikacja zbiorową, dojazdów indywidualnych, jak też usytuowania i wielkości parkingów, dostępności parkingów dla osób niepełnosprawnych i rowerzystów, decydujących o komforcie użytkowania budynków. W kolejnej części tego rozdziału Doktorantka analizuje dane ilościowe dotyczące budynków biurowych, zwracając uwagę na powierzchnie zajmowane przez biura, na wysokość i liczbę kondygnacji budynków, jak też na sposób rozwiązania komunikacji pionowej. Następnym krokiem badawczym jest przeanalizowanie rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych, w obrębie których Autorka powołując się na dostępne źródła wymienia układy: punktowe, punktowo-liniowe, liniowe typu: U, H, L, O i grzebieniowe. Omawiając następnie każde z tych rozwiązań wskazuje ich mankamenty i zalety, ilustrując te opisy wybranymi przykładami pochodzącymi nie tylko z Warszawy i Krakowa. Następnie Doktorantka zajmuje się możliwością adaptacji budynków do zmiennych potrzeb użytkowników, nazywając ten proces wg recenzenta niezbyt fortunnym określeniem adaptowalności, gdzie powszechnie stosuje się pojęcia elastyczności funkcjonalnej i technicznej, czy użytkowej, oddających proces zdolności przekształceń obiektów w różnych zakresach i w czasie. Analizując następnie cechy przestrzeni biurowych Autorka słusznie zajmuje się: wysokościami kondygnacji, niezbędnymi do podwieszenia odpowiednio wysokiego sufitu technicznego, jak też zagadnieniami oświetlenia światłem dziennym przestrzeni pracy, na co zwraca się coraz powszechniej uwagę w kształtowaniu komfortowych miejsc pracy. Analizuje także funkcje uzupełniające występujące w budynku, a następnie rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe. Kolejno Doktorantka bada kryteria oceny i możliwości porównania budynków biurowych (klasyfikowanych, jako A, B C) zaliczanych do klasy powyżej C. Wobec niejednoznaczności ocen i różnego rodzaju podejścia do oceny, czy klasyfikacji obiektów, 4
Doktorantka stwierdza, że najskuteczniejsza będzie metoda wielokryterialnych systemów, w której brane będą pod uwagę te same, tj. możliwe do porównania, istotne dla oceny cechy lub parametry przestrzeni biurowych, w tym: ochrona środowiska, dóbr i zasobów naturalnych, oszczędność kosztów eksploatacji, komfort środowiska pracy, jak też podniesienie wartości rynkowej obiektu, poprzez certyfikację, gdyż jakość budynku certyfikowanego jest gwarantowana i rośnie. W celu dokonania takiej oceny Doktorantka dokonuje przeglądu najważniejszych systemów, jak: Building Research Establishment Assessment Methodology (BREM) (s. 44-45), w której ocena punktowa prowadzona jest w 10 kategoriach (energia, zarzadzanie budynkiem, zdrowie i komfort, transport, gospodarka wodna, materiały budowlane, gospodarka odpadami, zanieczyszczenie, zagospodarowanie terenu i ekologia), a wyliczona suma punktów bezpośrednio wpływa na ocenę budynku, która mieści się w 5-ciu przedziałach. Kolejno analizuje system Leadership in Energy and Environmental Design (LEED), (s. 46-48), następnie Deutsche Gesellshaft für Nachhaltiges Bauen (DGNB), (ang. German Sustainable Building Council), stanowiący udoskonalenie systemów wcześniejszych i porównuje ich wymagania na rysunku, wskazując na występujące między nimi rozbieżności w ocenach. W efekcie analiz Autorka przyjęła, że dokonana analiza opierać się będzie w granicach ocen o oryginalnych nazwach Outstanding i Excellent przyznawanych w systemie BREEM. Należy tu podkreślić rzeczowe podejście Autorki do omawianych zagadnień, dobrą znajomość omawianych metod i dużą skuteczność w wyborze własnego sposobu oceny budynków biurowych. W celu przybliżenia omawianych zagadnień Autorka szczegółowo omawia oceniane walory obiektów. Analizuje rozwiązania i projektowe działania proekologiczne w tym zrównoważone budownictwo (s. 50-51), zwracając uwagę na to, że w zakresie zagospodarowania działki istotne w ocenie będą: zielone tereny rekreacyjne na działce, zbiorniki wodne, zielone dachy i tarasy, zieleń we wnętrzach. W zakresie gospodarki wodnej oceniane podane będą takie elementy jak: zbiorniki wody deszczowej i szarej, studnie głębinowe, oszczędna armatura i bezwodne pisuary. Kolejno w zakresie ochrony przeciwsłonecznej oceniane jest: występowanie podwójnych fasad, zestawy potrójnego szklenia, stałe i ruchome elementy zacieniające występujące na elewacjach, związane z ochroną budynków przed przegrzaniem i odzyskiem energii słonecznej. Ocenie 5
poddawane jest też zarządzanie energią (czujniki ruchu i obecności, system kontroli światła dziennego, systemy oświetleniowe, odzysk energii z urządzeń wewnętrznych, kolektory słoneczne, panele fotowoltaiczne), jak też systemy HVAC (aktywizacja termiczna przegród masywnych w budynkach, system biernego chłodzenia, naturalna wentylacja, wykorzystanie energii geotermalnej, chłodzenie wodą z rzeki/kanału, gruntowe zbiorniki ciepła, pompy ciepła). Część III pracy poświęcona została prezentacji wybranych obiektów: w Polsce 18 budynków w Warszawie i 11 w Krakowie, następnie w Niemczech 7 obiektów we Frankfurcie, 4 w Hamburgu, 5 w Monachium i wreszcie w Austrii 4 budynki wiedeńskie. Jest to obszerny katalog, zawarty na 135 stronach (s. 54-189), w którym każdy zbiór obiektów poprzedza opis rozwoju budownictwa biurowego w omawianych krajach i miastach a na mapach miejscowości wskazano lokalizacją analizowanych obiektów. Na kartach zamieszczone zostały dane o obiekcie, jak też rzuty i widoki. Karty opracowane zostały starannie, wyszczególniono dane niezbędne do porównania obiektów. W efekcie powstało zestawienie danych charakteryzujących budynki biurowe w omawianych lokalizacjach, które to zestawienie Autorka przedstawia w tabeli 13, wskazując na liczbę mieszkańców miast, występujące tam zasoby biurowe, oblicza zasoby biurowe przypadające na mieszkańca, określa następnie wzrost powierzchni biurowej w 2014 roku, wskazuje na powierzchnię biurową w budowie, określa współczynnik pustostanów, wreszcie podaje cenę najmu. Kolejno rozwinięciem prowadzonych analiz jest rozdział IV, w którym Autorka dokonuje analizy i porównania wybranych obiektów biurowych. Jest to podsumowanie pracochłonnych analiz przedstawianych w zbiorczych tabelach pokazujących w jaki sposób dokonano typologii analizowanych budynków, wśród których znaczącą liczbę stanowią obiekty mono-funkcyjne. Sumując analizy dotyczące zagadnień estetycznowrażeniowych Autorka przypisuje analizowane obiekty stylom architektonicznym, obliczając, jaki one stanowią procent w ogólnej liczbie wznoszonych obiektów i stwierdza, że np. w Polsce, w architekturze obiektów biurowych badanego okresu, dominuje neomodernizm 79 % przebadanych obiektów w Warszawie i 89 % w Krakowie. Natomiast w ocenie Autorki budynki biurowe wznoszone w Niemczech i Austrii można w znaczącej liczbie przypisać do nurtu high-tech i jak wynika to z analiz występuje w tych krajach znacznie większa różnorodność stylów, w których architektura ta powstaje. 6
Przystępując do analizy lokalizacji analizowanych obiektów Autorka, na podstawie zestawienia tabelarycznego stwierdza, że nie ma jednorodności w ich lokalizacji. Większość jednak obiektów sytuowana jest w centrach biznesowych. Pod względem dojazdów i dostępności też nie zaobserwowano jednorodności. Kolejno analiza wysokości i liczby kondygnacji wykazała większą liczbę obiektów wysokich wznoszonych na terenie Austrii i Niemiec pojawia się tu pytanie, czy może być to uznane za obiektywną ocenę, ponieważ nie przebadano wszystkich budynków w wybranych miastach. Pod względem układów funkcjonalnych Doktorantka spostrzega przewagę budynków biurowych punktowych i punktowo-liniowych wznoszonych we współczesnym budownictwie biurowym. Zauważa też przystosowanie budynków do zmienności funkcjonalnej, m.in. ze względu na występowanie liczby pionów sanitarnych i zwiększenie powierzchni wynajmowanej różnym użytkownikom. Kolejno szczegółowo bada obiekty spełniające wymogi oświetlenia miejsc pracy światłem dziennym, jak też wysokości kondygnacji. Wśród funkcji uzupełniających w budynku najczęściej wymienia gastronomię i handel. Wśród rozwiązań konstrukcyjnomateriałowych wyróżnia przeważającą liczbę obiektów wznoszonych w konstrukcji żelbetowej, a w zakresie projektowania elewacji stwierdza znaczne zróżnicowanie ich technik. Rozdział uzupełniają bardzo precyzyjnie wykonane tabele, w których Autorka szczegółowo analizuje wszystkie porównywalne parametry badanych obiektów (tab.1-11) i na ich podstawie sporządza kolejne zbiorcze tabele i wyciąga ostateczne syntetyczne wnioski. Podsumowując przeprowadzone w dysertacji badania, w rozdziale V, Autorka przedstawia wnioski sumujące wcześniejsze wyniki analiz. We wnioskach szczegółowych odnosi się ponownie do założonych celów badawczych sumując wyniki badań przeprowadzonych w zakresie określenia: typów budynków, aspektów estetycznowrażeniowych, lokalizacji, danych ilościowych, rozwiązań funkcjonalno-przestrzennych, konstukcyjno-materiałowych. Autorka stwierdza, że przebadane obiekty, należące do klasy A, spełniają około 17 z 20 kryteriów oceny, choć ich jakość może w efekcie różnić się między sobą. Ostateczne Podsumowanie zostało zawarte w zbiorczej tabeli opisujących badane aspekty jakości środowiska pracy biurowej w Polsce na tle tendencji europejskich. 7
3. Metody badań i warsztat pracy naukowej Przechodząc do uwag ogólnych i oceny pracy należy wysoko ocenić jej logiczny układ, z podziałem na V zasadniczych rozdziałów, w których Doktorantka realizuje założone cele badawcze. W efekcie szczegółowych analiz udało się Autorce zbadać (cyt. s. 10) obecny, faktyczny, stan środowiska pracy biurowej w Polsce oraz jej miejsce w odniesieniu do standardu zachodnioeuropejskiego, w analizowanym okresie, w stosunku do wybranych obiektów. Na wysoką ocenę zasługują również zastosowane metody badań, które poprzez jasno ustalone na wstępie cele badawcze, jak też konsekwentnie prowadzoną analizę, przy jasno wyodrębnionych kryteriach wyboru przykładów, doprowadziła do syntezy i przejrzyście opisanych wniosków. Należy docenić dobry układ graficzny całości z dobrze dobranymi ilustracjami. Na wyróżnienie zasługuje niezmiernie pracochłonne opracowanie 44 tabel, niektórych rozwiniętych do formatu A3, z których Autorka rzetelnie wyciąga dane i konstruuje uzasadnione wnioski. Doktorantka posługuje się prawidłowym warsztatem badawczym. Posiada umiejętność doboru literatury, prowadzania analiz i wyprowadzania logicznych wniosków. Biegle porusza się nie tylko w obrębie architektury związanej z budownictwem biurowym, ale też w zagadnieniach związanych z oceną obiektów i najnowszymi metodami związanymi z ich certyfikacją. Praca napisana jest dobrym i zrozumiałym językiem naukowym, a wywód prowadzony jest płynnie, dzięki czemu pracę czyta się z dużym zainteresowaniem, chociaż należałoby wprowadzić większą, standardową czcionkę, co znacznie przyspieszyłoby jej czytanie. Autorka stosuje podpisy pod ilustracjami nazywając je rys. niezależnie od tego, czy jest to rysunek, czy fotografia. Wprowadzenie skrótu od ilustracja (Il.) zniwelowałoby ten problem. 4. Ocena końcowa Podjęty temat dysertacji jest bardzo aktualny, gdyż pokazał w jakich zakresach projektowanie budynków biurowych w Polsce odbiega od norm i wymagań stawianych tego typu obiektom w krajach Unii Europejskiej. Autorka zajmowała się obiektami biurowymi wzniesionymi w ostatnich latach (do 2014 roku) a zebrana szeroka wiedza pozwoliła Jej zbadać wznoszone w kraju budynki 8
biurowe i ocenić je oraz porównać, wg wyznaczonych kryteriów, z obiektami wzniesionymi w Niemczech i Austrii. Logicznie i konsekwentnie zarysowany plan oceny nowo wznoszonych obiektów, może być dobrą wskazówką dla projektantów, które z elementów nowo projektowanych budynków biurowych odgrywają istotną rolę, w wysokiej ich ocenie, w trakcie certyfikacji. 5. Wniosek końcowy Po szczegółowej analizie recenzowanej dysertacji stwierdzam, że praca doktorska, pt.: Architektura współczesnych budynków biurowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa i Warszawy. Aspekt środowiska miejsc pracy na tle tendencji europejskich, opracowana przez mgr inż. arch. Annę Taczalską, na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej, pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. Macieja Złowodzkiego, w pełni odpowiada kryteriom i warunkom określonym w Ustawie o tytule i stopniach naukowych, będąc wartościowych i oryginalnym osiągnięciem naukowym, stanowiącym znaczący wkład w rozwój dziedziny architektura i urbanistyka, w zakresie projektowania i oceny jakości budynków biurowych i występujących w nich miejsc pracy. Powyższe stwierdzenia pozwalają wnioskować o dopuszczenie recenzowanej dysertacji do publicznej obrony przed Radą Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. Wrocław, 15 września 2016 roku 9