WYBRANE ASPEKTY PRZEBUDOWY INSTALACJI ELEKTRYCZNYCH W BUDYNKACH

0. Edward Musiał, Stanisław Czapp: Wyłączniki ochronne różnicowoprądowe. Niezawodność. INPE Nr 0-.. Edward Musiał: Obciążalność cieplna oraz zabezpieczenia nadprądowe. INPE Nr 07.. Edward Musiał: Pojmowanie przepisów i norm bezpieczeństwa. INPE Nr 9-94.. Edward Musiał: Powszechnie uznane reguły techniczne. INPE Nr 46 Artykuł dostarczono w lutym 009 r. Antoni Klajn Politechnika Wrocławska, Instytut Energoelektryki WYBRANE ASPEKTY PRZEBUDOWY INSTALACJI ELEKTRYCZNYCH W BUDYNKACH Abstrakt Przebudowa instalacji elektrycznych to zadanie, przed którym obecnie i w najbliższej przyszłości stoi wielu zarządców i użytkowników instalacji elektrycznych w starszych budynkach. Stan instalacji decyduje bowiem zarówno o ochronie jej użytkowników przed porażeniem prądem elektrycznym, jak i o bezpieczeństwie pożarowym obiektu. Ponadto innymi czynnikami przemawiającymi niejednokrotnie za przebudową instalacji jest możliwość prawidłowej pracy niektórych współczesnych odbiorników, jak i ogólnie rozumiany komfort użytkowania instalacji. W artykule omówiono wybrane zagadnienia związane z przebudową instalacji elektrycznych w budynkach z punktu widzenia przystosowania ich do współczesnych standardów bezpieczeństwa i komfortu użytkowania oraz ze względu na możliwość zastosowania niektórych systemów inteligentnych instalacji elektrycznych.. Informacje wstępne Znaczna część instalacji elektrycznych w Polsce, eksploatowanych w budynkach wzniesionych w ubiegłych dziesięcioleciach wymaga obecnie i w najbliższej przyszłości przebudowy lub remontu. Prace te wymagają wielu działań technicznych i organizacyjnych, które są zwykle związane z przewidywanymi innymi pracami remontowo-modernizacyjnymi w budynku. W celu uściślenia związanych z tym pewnych podstawowych pojęć w tabeli przytoczono określenia opublikowane przez Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego i podane m.in. w []. Na podkreślenie zasługuje fakt, że nie podaje się tu definicji słowa modernizacja, ani nie dokonuje się dodatkowego podziału prac remontowych, zależnie od ich zakresu, co miało miejsce w przeszłości.

Tabela. Podstawowe pojęcia dotyczące zakresu prac budowlanych wg interpretacji Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego (zaczerpnięto z []) budowa Pojęcie Wyjaśnienie Wykonywanie obiektu budowlanego w określonym miejscu, a także jego odbudowa, rozbudowa lub nadbudowa roboty budowlane remont przebudowa Wykonywanie budowy, przebudowy, montażu, remontu lub prac rozbiórkowych Wykonywanie w istniejącym obiekcie budowlanym robót polegających na odtworzeniu stanu pierwotnego (a nie stanowiących bieżących konserwacji), przy czym dopuszcza się stosowanie innych wyrobów budowlanych niż użyte w stanie pierwotnym Wykonywanie robót budowlanych, w wyniku których następuje zmiana parametrów technicznych, z wyjątkiem charakterystycznych dla danego obiektu takich jak kubatura, wymiary gabarytowe, liczba kondygnacji lub jego parametrów użytkowych Pojęcia podane w tabeli wpisują się również w zakres działań związanych z pracami wykonywanymi w instalacjach elektrycznych. Mają one w szczególności znaczenie w odniesieniu do tego, czy instalacja po wykonywanych robotach powinna odpowiadać aktualnym przepisom, czy też może pozostać w zgodności z przepisami, jakie obowiązywały w czasie budowy instalacji. W tym sensie należy rozróżnić dwa określenia: remont instalacji, przez który należy rozumieć prace, których efektem jest przywrócenie początkowego stanu technicznego instalacji i które są wykonywane w oparciu o dokumentację projektową instalacji istniejącej; wymienia się przy tym poszczególne elementy instalacji na nowe (np. rozdzielnicę, oprzewodowanie w wybranych obwodach, przy czym dopuszczalne jest zastosowanie nowych wyrobów, o parametrach odpowiadających parametrom wymienianych elementów, np. aparatów łączeniowych nowszej konstrukcji, o parametrach technicznych odpowiadających założeniom projektowym z okresu budowy instalacji, przebudowa instalacji, czyli prace, których wynikiem jest instalacja o zmienionych parametrach technicznych, wykonana według przygotowanej w tym celu nowej dokumentacji; przebudowa instalacji, w przeciwieństwie do remontu, wymaga więc zrealizowania czynności projektowych, wykonawczych i odbiorczych, podobnie jak w przypadku instalacji nowo budowanej. Instalacja po przebudowie powinna spełniać wymogi aktualnie obowiązujących przepisów dotyczących warunków technicznych i bezpieczeństwa, natomiast wymóg ten nie dotyczy remontu instalacji. Przez przepisy [] rozumie się dokumenty ustalające obowiązujące reguły prawne, przyjęte przez organ władzy. W Polsce do przepisów zalicza się: Nr 4

a) ustawy, jako akty prawne wyższego rzędu, czyli mające charakter ogólny i powszechnie obowiązujący, uchwalane przez Sejm; ustawą obejmującą m.in. zagadnienia związane z wznoszeniem i eksploatacją budynków, w szczególności z utrzymaniem należytego stanu instalacji elektrycznej, jest ustawa Prawo Budowlane [], b) rozporządzenia, które są aktami prawnymi niższego rzędu, wydawanymi przez naczelny organ władzy wykonawczej (Radę Ministrów, Ministerstwo) na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie; rozporządzenia mają charakter dokumentów wykonawczych, podających poszczególne ustalenia w formie imperatywu ( należy stosować ) do bezpośredniego wykonania. Rozporządzeniem obowiązującym aktualnie w Polsce w zakresie wykonywania budynków, w szczególności instalacji elektrycznych w budynkach jest rozporządzenie Ministra Infrastruktury [4]. Rozporządzenie w swoich postanowieniach korzysta z tego, co nazywa się uznanymi regułami technicznymi, lub zasadami wiedzy technicznej []. Podstawowym zbiorem dokumentów tworzących zasady wiedzy technicznej są normy. Stosowanie się do zaleceń norm nie jest w Polsce obowiązkowe, z wyjątkiem sytuacji, gdy określona norma jest przywołana w przepisie, zwykle w rozporządzeniu. Wzajemne relacje pomiędzy przepisami a normami oraz obowiązująca w tym zakresie terminologia zostały ustalone w europejskim dokumencie normatywnym PKN-CENELEC/Guide :006 [] oraz w normie [6]. Zgodnie z tymi dokumentami istnieją dwa rodzaje powołania się w przepisie na normę: a) powołanie obowiązujące, czyli stwierdzające, że jedynym sposobem realizacji celu przepisu, jest zastosowanie określonej normy, co należy rozumieć jako obowiązkowe stosowanie normy, b) powołanie wskazujące, czyli podające określoną normę jako jeden ze sposobów realizacji celu przepisu, co należy rozumieć jako zalecenie stosowania normy. Rozporządzenie [4] w rozdziale 8 Instalacja elektryczna określa zasady wykonania instalacji elektrycznej w budynkach, powołując się w szczególności na ponad 0 arkuszy normy PN-IEC 6064 [7]. W rozporządzeniu tym jest mowa jedynie o przywołaniu norm, bez wyraźnego określenia, czy jest ono obowiązujące czy wskazujące. Z drugiej strony interpretacja używanego w rozporządzeniu imperatywnego stwierdzenia należy stosować pozwala na stwierdzenie, że powołanie to ma charakter powołania obowiązującego. W ten sposób każda przebudowa instalacji elektrycznej wymaga zgodności uwarunkowań technicznych i środków bezpieczeństwa z rozporządzeniem [4] i z przywołanymi tam arkuszami normy [7]. Sprawowanie nadzoru i podejmowanie decyzji o przebudowie instalacji elektrycznej, zgodnie z postanowieniami ustawy [], leży w zakresie obowiązków administratora lub właściciela budynku. O podjęciu takiej decyzji może zadecydować wiele czynników, z których jako najważniejsze należy wymienić stan techniczny instalacji i bezpieczeństwo jej użytkowania w sensie ochrony od porażenia prądem elektrycznym i bezpieczeństwa przeciwpożarowego []. Należy podkreślić, że większość obecnie eksploatowanych w Polsce instalacji elektrycznych została wykonana przed rokiem 99, czyli w okresie, gdy obowiązywały Przepisy Budowy Urządzeń Elektroenergetycznych [8]. Za najważniejsze różnice w stosunku do obecnie obowiązujących przepisów uważa się: 4

a) powszechne stosowanie systemu TN-C w instalacjach w budynkach, b) brak wymogu stosowania połączeń wyrównawczych głównych i miejscowych, c) zakaz stosowania przewodów z żyłami miedzianymi, z wyjątkiem ściśle określonych przypadków, d) brak wymogu stosowania ograniczników przepięć. Przebudowa instalacji elektrycznych może być podyktowana wieloma względami, wśród których jako najważniejsze należy wymienić: brak spełnienia wymagań bezpieczeństwa, wykazanego w wyniku przeprowadzonych pomiarów kontrolnych bieżącego stanu instalacji, techniczne zużycie instalacji, związane zwykle ze stanem technicznym i wiekiem budynku, potrzeby użytkowników, które mogą wynikać zarówno z oczekiwanego komfortu użytkowania instalacji, jak i ze zmieniających się wymogów technicznych związanych z użytkowaniem sprzętu elektrotechnicznego, zmiana przeznaczenia wszystkich bądź wybranych pomieszczeń w budynku, np. adaptacja strychu na cele mieszkalne, wydzielenie części pomieszczenia mieszkalnego na łazienkę, potrzeba zastosowania sterowania odbiornikami w instalacji, przede wszystkim z wykorzystaniem możliwości, jakie daje wybrany system instalacji inteligentnej. Obecnie w kraju nie ma wymogu przeprowadzania wymiany starszych instalacji na takie, które odpowiadałyby w pełni postanowieniom rozporządzenia [4]. Nie określa się również terminu, przed upływem którego takich remontów należałoby dokonać. Można więc stwierdzić, że mamy do czynienia z tzw. zasadą ochrony zastanej [], tzn. tak rozumianego prawa, że każda kontrola stanu technicznego wyposażenia budynku, w tym również instalacji elektrycznej, powinna wykazać co najmniej zgodność z wymaganiami przepisów z okresu projektowania i budowy budynku.. Warunki techniczne uzasadniające potrzebę przebudowy instalacji Stan techniczny instalacji jest w wielu przypadkach głównym argumentem przy podejmowaniu decyzji o remoncie bądź przebudowie instalacji. Dotyczy to w szczególności instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych i budownictwa ogólnego wzniesionych w technologii wielkopłytowej na przestrzeni od lat 60. do końca lat 80. ubiegłego wieku. Ocena stanu tych instalacji była m. in. przedmiotem analizy zamieszczonej w referacie [9]. Wymagania obowiązujące w projektowaniu instalacji mieszkaniowych w omawianym okresie były podane w kolejnych wydaniach Przepisów Budowy Urządzeń Elektrycznych [8]. Typową praktyką było powszechne stosowanie przewodów z żyłami aluminiowymi zarówno w instalacjach mieszkaniowych, w obwodach administracyjnych i w wewnętrznych liniach zasilających (WLZ). Było to podyktowane oszczędnością miedzi uważanej w tym czasie za materiał strategiczny i deficytowy. Późniejsze wersje przepisów [8] wydane po roku 977 zezwalały wprawdzie na stosowanie przewodów miedzianych w budynkach wznoszonych Nr 4

metodami uprzemysłowionymi, jeżeli wymagany przekrój przewodów nie przekraczał 6 mm. Pomimo to w praktyce żyły miedziane w instalacjach mieszkaniowych były stosowane raczej wyjątkowo. Konsekwencją tego była szybka degradacja i niszczenie się końcówek przewodów instalacyjnych we wszelkiego rodzaju połączeniach, co pociągało za sobą konieczność licznych napraw i utrudnień dla użytkowników instalacji. Moc zapotrzebowaną na jedno mieszkanie, warunkującą przekroje przewodów, według zasad zawartych we wcześniejszej wersji przepisów [8] dla mieszkań w budynkach zgazyfikowanych przyjmowano równą 00 W na izbę, lecz nie mniej niż kw na mieszkanie. Przepisy [8] z roku 977 zwiększyły dolną wartość mocy zapotrzebowanej przyjmowanej dla mieszkania wieloizbowego w budynkach zgazyfikowanych do 4 kw. Wynikające stąd przekroje przewodów aluminiowych w instalacjach mieszkaniowych wynosiły, mm zarówno dla obwodów oświetleniowych, jak i obwodów gniazd wtyczkowych przy mocy zapotrzebowanej kw, lub, mm dla obwodów oświetleniowych i, mm dla obwodów gniazd wtyczkowych przy mocy zapotrzebowanej 4 kw. Przy tak ograniczonym wyposażeniu instalacji częstą praktyką było ponadto stosowanie jednego obwodu gniazd wtyczkowych, wspólnego dla gniazd z bolcem ochronnym, jak i dla gniazd bez tego bolca. Skutkiem założenia stosunkowo niskiej wartości mocy zapotrzebowanej w projektach sprzed roku 977 były niewielkie przekroje przewodów również w WLZ, wykonanych najczęściej jako linie xady0 + ADY6, przy przyjętym współczynniku jednoczesności 0,4 dla 0 i większej liczby mieszkań zasilanych z danej WLZ. W niektórych budynkach -kondygnacyjnych można jeszcze obecnie spotkać przewody fazowe WLZ nawet o przekroju 6 mm. W budynkach 0-kondygnacyjnych przekroje przewodów WLZ były większe i wykonywano je zwykle jako linie 4xALY6, a w instalacjach projektowanych od roku 977 przewody 4xALY. Stosowanym powszechnie środkiem ochrony przed porażeniem było samoczynne wyłączenie zasilania, nazywane wówczas zerowaniem. Poszczególne obwody w instalacjach mieszkaniowych były zabezpieczane według dokumentacji projektowych bezpiecznikami bądź wyłącznikami instalacyjnymi o prądach znamionowych 6 A lub 0 A w przypadku obwodów oświetleniowych i 0 A w przypadku obwodów gniazd wtyczkowych. Zabezpieczenie przedlicznikowe stanowił zwykle bezpiecznik o prądzie znamionowym 6 A. Przewody WLZ zabezpieczone były bezpiecznikami o prądach znamionowych: A w budynkach -kondygnacyjnych, A w budynkach -kondygnacyjnych. Skutkiem takich uwarunkowań technicznych był powszechnie spotykany brak selektywności działania zabezpieczeń przetężeniowych. Częste wyłączenia zabezpieczeń w WLZ przy zwarciach w instalacjach mieszkaniowych były powodem napraw tych zabezpieczeń przez samych lokatorów, co z kolei było zwykle powodem nieskutecznej ochrony przeciwporażeniowej przez stosowane wówczas zerowanie oraz wprowadzało element niechlujstwa technicznego do instalacji. Wymienione tu względy, jak również inne uwarunkowania, głównie natury oszczędnościowej, są powodem istniejących obecnie wielu ograniczeń czy nawet zagrożeń dla użytkowników instalacji elektrycznych wykonanych w tamtym okresie, a eksploatowanych 6

dość powszechnie do chwili obecnej. Ponadto instalacje te, użytkowane niejednokrotnie już ponad 0 lat, noszą często cechy technicznego zużycia. W wielu instalacjach projektowanych na przestrzeni od lat 40. do 60. ubiegłego stulecia stosowano zabezpieczenie przetężeniowe (zwykle bezpieczniki) zarówno w przewodzie fazowym, jak i w ochronno-neutralnym PEN. Zaciski ochronne w takich instalacjach były przyłączone do elementów metalowych w mieszkaniu, stanowiących tzw. uziom naturalny. Instalacje takie na ogół nie spełniają obecnie warunków ochrony przed porażeniem i wymagają dokonania niezbędnych doraźnych zmian w celu zapewnienia bezpieczeństwa, polegających przede wszystkim na: likwidacji bezpiecznika w przewodzie PEN i zastąpienia go połączeniem ciągłym, likwidacji połączenia pomiędzy zaciskiem ochronnym gniazd wtyczkowych i elementami uziomu naturalnego, połączenia tego zacisku z przewodem PEN i sprawdzenia warunku ochrony przez samoczynne wyłączenie zasilania, wymiana gniazd wtyczkowych bez zacisku ochronnego w instalacji na gniazda wyposażone w taki zacisk, wymiana wkładek bezpiecznikowych na wyłączniki instalacyjne o konstrukcji wkręcanej do gniazd bezpiecznikowych. Przykłady dokonania takich zmian opisano m.in. w []. Ważnym ograniczeniem, nieadekwatnym do obecnych wymogów, były przyjmowane w projektach z omawianego okresu wartości mocy zapotrzebowanej przypadającej na jedno mieszkanie. Obecne ani rozporządzenie [4] ani żaden z arkuszy normy [7] nie odnoszą się do tego zagadnienia, gdyż ich przedmiotem jest zapewnienie prawidłowości podstawowych wymogów technicznych i wymogów bezpieczeństwa w instalacji. Zalecane wartości mocy zapotrzebowanej dla mieszkań i budynków mieszkalnych podano natomiast w normie N SEP-E-00 [0], wraz z obszernymi wytycznymi i komentarzem. Norma ta nie jest dokumentem przywołanym w żadnym z przepisów i dlatego nie jest przeznaczona do obowiązkowego stosowania, lecz podaje wartości zalecane z punktu widzenia zapewnienia należytego komfortu użytkowania instalacji elektrycznej, dostosowanego do współczesnych wymagań. Norma [0] różnicuje mieszkania w zależności od sposobu zaopatrzenia w ciepłą wodę do celów użytkowych, dzieląc je na : a) mieszkania bez centralnego zaopatrzenia w ciepłą wodę do celów użytkowych (krzywa A, rys. ), b) mieszkania z centralnym zaopatrzeniem w ciepłą wodę do celów użytkowych (krzywa B, rys. ). Odstąpiono tu całkowicie od takich kryteriów, przyjmowanych przykładowo w przepisach [8], jak to, czy budynek ma instalację gazową czy nie, bądź jaka jest liczba izb mieszkalnych. Dane te potraktowano jako czynniki, które nie powinny wpływać na wartość mocy zapotrzebowanej. Jako najważniejsze przyjęto natomiast moc znamionową największych odbiorników w mieszkaniu, tj. moc kuchni elektrycznej i moc przepływowych ogrzewaczy wody. Należy bowiem wyjść z założenia, że przewody doprowadzone do rozdzielnicy mieszkaniowej powinny zapewnić instalację kuchni elektrycznej, nawet jeśli budynek jest wyposażony w instalację Nr 4 7

gazową. Użytkownik mieszkania nie może być bowiem skazany na korzystanie z kuchni gazowej tylko dlatego, że mieszkanie które kupił jest w budynku z instalacją gazową. Podobnie w budynku, który nie ma centralnego zaopatrzenia w ciepłą wodę do celów użytkowych lokatorzy mają prawo do zainstalowania przepływowych ogrzewaczy wody użytkowej. Są to urządzenia o znacznych mocach, stąd przy przyjęciu odpowiednich współczynników jednoczesności oraz przy uwzględnieniu mocy innych odbiorników w mieszkaniu, otrzymuje się następujące wartości obliczeniowej mocy szczytowej dla pojedynczego mieszkania: a) 0 kva dla mieszkań bez centralnego zaopatrzenia w ciepłą wodę do celów użytkowych, b), kva dla mieszkań z centralnym zaopatrzeniem w ciepłą wodę do celów użytkowych. Zbliżone, chociaż o około 0 % wyższe wartości mocy zapotrzebowanych podaje również norma DIN 80- [], odpowiednio 4, oraz 4 kva. Podane wartości mocy zapotrzebowanej dla pojedynczego mieszkania należy traktować jako wymóg minimalny. Przyjmowane wartości mogą być w uzasadnionych przypadkach większe, lecz nie należy przyjmować wartości mniejszych. Zwiększenie mocy zapotrzebowanej ponad wartości określone w normie powinno wynikać z uzasadnienia przedstawionego przez inwestora lub właściciela budynku bądź projektanta, który formułuje je w oparciu o dostarczone mu założenia projektowe. Rys.. Wartości obliczeniowych mocy szczytowych i prądy znamionowe wkładek bezpiecznikowych INF wewnętrznych linii zasilających budynków o liczbie mieszkań n bez ogrzewania elektrycznego [0] krzywa A dla mieszkań nie posiadających zaopatrzenia w ciepłą wodę z zewnętrznej, centralnej sieci grzewczej, krzywa B dla mieszkań posiadających zaopatrzenie w ciepłą wodę z zewnętrznej, centralnej sieci grzewczej, krzywa C wariant opcjonalny dla instalacji modernizowanych. *) zalecany minimalny prąd znamionowy wkładki bezpiecznikowej zabezpieczenia przedlicznikowego i wewnętrznej linii zasilającej, ze względu na selektywność działania zabezpieczeń nadprądowych. 8 Obliczeniowa moc szczytowa [kva] 0 00 0 00 0 40 0 0 0 4 6 7 8 0 0 0 40 0 00 Liczba mieszkań n 0 00 60 00 80 6 0 *) I NF [A]

Tabela. Wartości mocy zapotrzebowanej dla pojedynczego mieszkania lub budynku jednorodzinnego oraz wartości obliczeniowych mocy szczytowych wewnętrznych linii zasilających i budynków Liczba mieszkań w budynku 4 6 7 8 9 0 4 6 8 0 0 40 4 0 60 70 80 90 nie posiadających zaopatrzenia w ciepłą wodę z zewnętrznej, centralnej sieci grzewczej wartość mocy 0 44 64 7 80 86 9 97 0 0 6 8 44 60 6 70 7 8 89 9 00 Zapotrzebowanie mocy WLZ [kva] dla mieszkań: współczynnik jednoczesności 0,7 0,6 0, 0,480 0,444 0,409 0,79 0,9 0,7 0,06 0,76 0,6 0,7 0, 0,9 0,70 0, 0,8 0,6 0,7 0,0 0,090 0,08 0,074 posiadających zaopatrzenie w ciepłą wodę z zewnętrznej, centralnej sieci grzewczej wartość mocy, 8 7 4 44 47 49 9 6 66 69 74 80 84 87 9 94 99 0 04 06 współczynnik jednoczesności 0,880 0,747 0,660 0,9 0,47 0,0 0,470 0,46 0,408 0,67 0,7 0,0 0,9 0,76 0,7 0, 0,9 0,74 0,6 0,0 0, 0,7 0,04 0,094 modernizowanych wg wariantu zubożonego (opcjonalnego) wartość mocy współczynnik jednoczesności Wartości obliczeniowych mocy szczytowych podane w normie [0] nie uwzględniają ogrzewania elektrycznego, które jest projektowane według odrębnych zasad []. Należy zwrócić uwagę na to, że współczynnik jednoczesności przy ustalaniu mocy dla większej liczby mieszkań w budynku bardzo szybko zmniejsza się przy przyjęciu podanych wartości mocy zapotrzebowanej na jedno mieszkanie (rys., tabela ). Oznacza to, że przewidywana moc obciążenia transformatora zasilającego osiedle złożone z większej liczby budynków z instalacją zaprojektowaną wg zasad opisanych w normie [0] nie będzie znacząco odbiegać od wartości mocy obliczonych wg zasad podanych we wcześniejszych przepisach [8]. Odpowiednie przekroje przewodów umożliwiają natomiast zainstalowanie w chwili obecnej bądź w przyszłości urządzeń o odpowiednio dużej mocy znamionowej, bez konieczności przebudowy instalacji. 7 7 0 8 0 4 8 4 44 47 0 6 6 70 74 77 8 86 90 9 0,99 0,80 0,74 0,67 0,9 0,7 0,6 0,08 0,486 0,4 0,48 0,9 0,7 0,7 0,4 0,90 0,6 0,0 0, 0,0 0,9 0,76 0,6 0,48 00 0 0,068 08 0,086 96 0,7 Nr 4 9

Krzywa C na rysunku oraz ostatnia kolumna w tabeli podają moc zapotrzebowaną dla modernizowanych instalacji odbiorczych w mieszkaniach według tzw. wariantu zubożonego. Należy się bowiem liczyć z tym, że obecnie w kraju znaczna część substancji mieszkaniowej to budynki, w których instalacje elektryczne noszą niejednokrotnie wyraźne cechy technicznego zużycia i wymagają przebudowy. Ze względu na potencjalnie dużą liczbę sytuacji, w których modernizacja wspomnianych instalacji stanie się w najbliższym czasie koniecznością oraz biorąc pod uwagę fakt, że często dotychczasowi użytkownicy instalacji nie zamierzają w przewidywalnej przyszłości w sposób radykalny zmieniać mocy zainstalowanych urządzeń, w normie [0] przewidziano możliwość zastosowania innego, zubożonego wariantu ustalania mocy zapotrzebowanej mieszkań modernizowanych. Wartości mocy szczytowej według tego wariantu są zbliżone do mocy szczytowych przyjmowanych według przepisów [0]. Dodatkowym argumentem przemawiającym za opracowaniem wariantu zubożonego jest fakt niejednokrotnie napotykanych dużych trudności organizacyjnych w budynkach wielorodzinnych i oporu mieszkańców wynikającego z braku motywacji do przeprowadzenia przebudowy instalacji. Wariant ten jest więc pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy przystosowaniem instalacji do współczesnych wymagań bezpieczeństwa a zapewnieniem podstawowych parametrów technicznych i komfortu użytkowania instalacji. Wewnêtrzna Wewnętrzna linia zasilaj¹ zailająca (WLZ ) ) Zabezpieczenie przedlicznikowe Szafka licznikowa kwh WLZ F-0A WLZ R F-80A B0 kwh Rozdzielnica mieszkaniowa C0 Obwody administracyjne Instalacja odbiorcza Obwody Rozdzielnica główna g³ówna budynku (4) Z³¹ cze F4-A 4 Sieærozdzielcza Sieć nn nn Rys.. Przykładowe wartości prądów znamionowych zabezpieczeń nadprądowych w charakterystycznych miejscach instalacji wielorodzinnego budynku mieszkalnego 0

Wariant zubożony dotyczy jednak tylko budynków, w których zarówno zarządca lub właściciel, jak i lokatorzy deklarują, że w przewidywalnej przyszłości nie będzie się instalować ani kuchni elektrycznych, ani elektrycznych przepływowych ogrzewaczy wody. Osoby te powinny też świadomie wyrazić zgodę na zubożony wariant instalacji elektrycznej. Moc przypadająca na pojedyncze mieszkanie wynosi według wariantu zubożonego 7 kva. Instalacja zaprojektowana przy przyjęciu opisanych wyżej wartości obliczeniowej mocy szczytowej wymaga zaprojektowania poszczególnych elementów instalacji zgodnie z ogólnie znanymi zasadami [, -7] oraz odpowiedniego zabezpieczenia nadprądowego i zapewnienia selektywności jego działania, zgodnie z ustaleniami rozporządzenia [4]. Odpowiednie wartości prądów znamionowych wkładek bezpiecznikowych oraz zabezpieczenia przedlicznikowego podano po prawej stronie diagramu z rysunku. Przykładowe wartości kolejnych stopni zabezpieczenia w instalacji budynku mieszkalnego przy spełnionym warunku selektywności działania zabezpieczeń przedstawiono na rysunku. Są to wartości znaczne w porównaniu z tymi, jakie dotychczas powszechnie stosowano w instalacjach w budynkach mieszkalnych. Wymóg selektywności jest niestety niejednokrotnie kłopotliwy do spełnienia w obecnych uwarunkowaniach, gdy zabezpieczenie przedlicznikowe jest traktowane przez dostawców energii jako swego rodzaju ogranicznik mocy zaplanowanej do dostarczenia danemu odbiorcy. Kwestie te zostały bliżej omówione w artykule [].. Przebudowa instalacji w celu poprawy komfortu użytkowania Przebudowa instalacji daje zwykle możliwość dokonania zmian mających na celu podniesienie komfortu jej użytkowania i poziomu funkcjonalności. Nie są to zwykle zagadnienia pierwszoplanowe decydujące o przebudowie, lecz należy je brać również pod uwagę. Dotyczy to zarówno instalacji w budynkach mieszkalnych oraz w budynkach użyteczności publicznej. O funkcjonalności instalacji mieszkaniowej decyduje m.in. odpowiednia liczba obwodów oraz gniazd wtyczkowych i wypustów oświetleniowych. Obecnie produkowany sprzęt elektrotechniczny, głównie sprzęt kuchenny jest wyposażany w stosunkowo krótkie przewody przyłączeniowe, aby nie przeszkadzały one w pracach domowych. Wymaga to odpowiedniej liczby gniazd wtyczkowych w mieszkaniu, zwłaszcza w kuchni, aby uniknąć konieczności stosowania przedłużaczy. W normie [0] podano zalecaną minimalną liczbę gniazd wtyczkowych i wypustów oświetleniowych w zależności od rodzaju pomieszczenia i jego powierzchni. Dane te należy traktować jako wymóg minimalny, a zwiększenie liczby gniazd wtyczkowych i wypustów oświetleniowych ponad wartości podane w [0] należy traktować jako podniesienie poziomu komfortu użytkowania instalacji. W niektórych krajach, przykładowo w Niemczech [4], różnicuje się kategorie wyposażenia mieszkań w zależności od założonego komfortu użytkowania na trzy kategorie. Przykładowe zestawienie wyposażenia instalacji elektrycznych w mieszkaniach zaliczanych do dwóch z takich kategorii podano również w komentarzu do normy [0] i przedstawiono w tabeli. Zalecenia te należy traktować jako dobrowolne w stosowaniu, po uprzednim uzgodnieniu z inwestorem. Nr 4

Tabela. Zalecane wyposażenie obwodów (instalacji) odbiorczych w mieszkaniu w zależności od przewidywanego komfortu użytkowania, rozróżnionego jako kategoria I i kategoria II Wyszczególnienie izby mieszkalnej Sypialnia/pokój dzienny m 0 m > 0 m Nisza kuchenna Kuchnia liczba gniazd wtyczkowych 4 7 Kategoria I liczba punktów oświetleniowych liczba gniazd wtyczkowych Kategoria II liczba punktów oświetleniowych Pracownia 4 7 Łazienka 4 WC Przedpokój o długości, m >, m Balkon, loggia o szerokości m > m Piwnica, przyziemie Pokój zainteresowań (hobby) Łączna liczba obwodów: kuchenka elektryczna zmywarka pralka suszarka bielizny podgrzewacz wody piekarnik inne 4. Przebudowa instalacji w kontekście zastosowania instalacji inteligentnej Informacje wstępne Rozwój nowoczesnych technik sterowania przyczynił się w znaczący sposób do zmian w zakresie: a) komfortu użytkowania, b) możliwości zastosowania różnorodnych funkcji do sterowania pracą odbiorników, c) kontroli stanu pracy instalacji, d) zarządzania pracą instalacji. W chwili obecnej istnieje wiele różnorodnych możliwości wyboru w zakresie ogólnie pojętej automatyki budynkowej lub szerszego pojęcia jakim jest system - - 7 9 7 9

zarządzania budynkiem (Building Management System, BMS) [8]. Ogólną strukturę pojęć w tym zakresie przedstawiono na rysunku. Wyróżnia się tu, zgodnie z dokumentem CEN TC47 WG, trzy poziomy hierarchicznego systemu BMS. Najwyższy poziom realizuje funkcje zarządzania eksploatacją urządzeń instalacyjnych z uwzględnieniem optymalizacji zużycia energii i kosztów eksploatacji. Poziom drugi, nazywany poziomem sterowania i automatyki, to poziom umożliwiający wzajemną komunikację i zapewniający współpracę różnych systemów automatyki budynkowej. Poziom najniższy, nazywany poziomem pola, jest poziomem wykonawczym, który skupia w sobie partykularne systemy sterowania jakie mogą być zainstalowane w budynku. Podstawową grupę stanowią na tym poziomie systemy inteligentnych instalacji elektrycznych, które obok innych systemów sterowania określonych urządzeń w budynku (np. centrali wentylacyjnej lub klimatyzacyjnej) bądź wyspecjalizowanych systemów kontroli dostępu, wchodzą w zakres tego poziomu. Systemy inteligentnych instalacji elektrycznych tym różnią się od innych systemów sterowania wymienionych w poziomie pola, że są to systemy o tzw. inteligencji rozproszonej, przystosowane do komunikowania się na znaczne odległości w strukturze budynkowej. Na poziomie pola można wyróżnić następujące, typowe zadania szczegółowe: a) w zakresie sterowania przy użyciu inteligentnej instalacji: oświetlenie, żaluzje i rolety, ogrzewanie, chłodzenie, b) w zakresie wyspecjalizowanych układów sterowania: klimatyzacja, wentylacja, zasilanie rezerwowe, windy, techniki informatyczne, telefony, kontrola stanu urządzeń sanitarnych, gospodarka odpadami, c) w zakresie wyspecjalizowanych systemów bezpieczeństwa i kontroli dostępu: kontrola dostępu, monitoring video. System zarządzenia budynkiem (BMS). Poziom zarządzania. Poziom sterowania i automatyki budynkowej. Poziom pola (wykonawczy) a. Inteligentne instalacje elektryczne b. Wyspecjalizowane układy sterowania c. Wyspecjalizowane systemy bezpieczeństwa i kontroli dostępu Rys.. Schematyczna ilustracja elementów składowych (poziomów) wchodzących w zakres systemu zarządzania budynikem (Building Management System, BMS) Nr 4

Zastosowanie kompletnego systemu zarządzania budynkiem jest znaczącym przedsięwzięciem w całości zadań inwestycyjnych, toteż zwykle dotyczy wysokiej klasy nowo budowanych obiektów, zwykle o przeznaczeniu biurowym lub hotelowym. W artykule ograniczono się do poruszenia wybranych aspektów wykorzystania możliwości zastosowania sterowania w instalacjach przebudowywanych, co zwykle sprowadza się do zadań znacznie skromniejszych, dotyczących zastosowania określonego systemu inteligentnej instalacji. Inteligentne instalacje elektryczne, będące częścią ogólnie rozumianych systemów zarządzania budynkiem lub też automatyki budynkowej, są wyspecjalizowanymi systemami przeznaczonymi głównie do realizacji funkcji sterowania pracą odbiorników według wcześniej zaprogramowanej funkcji [9]. Obecnie istnieje co najmniej kilka różnych systemów inteligentnych instalacji, znajdujących szerokie zastosowanie w układach automatyki budynkowej. Biorąc pod uwagę historyczny rozwój systemów sterowania można je podzielić na: a) systemy przekaźnikowe, b) systemy sterowane cyfrowo. Systemy przekaźnikowe Rozwój systemów przekaźnikowych datuje się od początku lat 60. ubiegłego stulecia. Są to systemy oparte na wyspecjalizowanych przekaźnikach sterowanych bardzo niskim napięciem w sieci SELF. Przekaźniki te są przystosowane do współpracy z czujnikami zewnętrznymi (temperatury, ruchu, natężenia oświetlenia i in.) oraz mają możliwość nastaw opóźnień czasowych. Przykładem takiego systemu jest system SI [0]. Układy przekaźnikowe spełniają dobrze swoją rolę w stosunkowo prostych obwodach sterowania, głównie w domach jednorodzinnych i niewielkich biurach. Zastosowanie ich w większych obiektach budowlanych napotyka bowiem na trudności spowodowane: dużą ilością oprzewodowania w obwodach sterowania, co zmniejsza przejrzystość układów połączeń, ograniczonymi możliwościami sterowania urządzeniami przy znacznych długościach przewodów sterujących, z powodu nadmiernych spadków napięcia sterowniczego. Systemy przekaźnikowe nadal są stosowane mimo istnienia znacznie bardziej doskonałych systemów cyfrowych, gdyż wciąż cechują się ważnymi zaletami w stosunku do tych ostatnich: prostotą funkcjonowania i związaną z tym możliwością uruchomienia systemu przez monterów elektryków, bez specjalistycznego szkolenia i zakupu oprogramowania, niską ceną. Przygotowanie przebudowywanej instalacji do zastosowania systemu przekaźnikowego polega na uwzględnieniu w wykonywanym projekcie: a) wyszczególnienia zadań w ramach sterowania urządzeń instalacji, b) rozmieszczenia urządzeń; większość przekaźników tego systemu jest montowana w rozdzielnicach, 4

c) planu oprzewodowania obwodów sterowniczych i obwodów energetycznych ; przewody sterownicze prowadzone są od łączników instalacyjnych i sensorów do przekaźników umieszczonych w rozdzielnicy; przewody energetyczne prowadzone są od przekaźników (rozdzielnicy) do odbiorników. Systemy sterowane cyfrowo Planowanie zastosowania jednego (bądź większej liczby) systemów inteligentnych instalacji sterowanych cyfrowo jest związane z rozważeniem następujących zagadnień: a) rozległości przebudowywanej instalacji, b) wielkości obiektu, c) rodzaju i liczby planowanych funkcji sterowania, d) istnienia bądź braku wybranych systemów sterowania urządzeń w przebudowywanej instalacji, przykładowo sterowanie pracą centrali klimatyzacyjnej, e) planowanego zakresu kontroli pracy urządzeń i zarządzania pracą instalacji. Systemy sterowane cyfrowo są wyposażone w programowalne urządzenia, które komunikują się pomiędzy sobą przy pomocy linii komunikacyjnej zwanej magistralą. Każde z urządzeń jest autonomicznym elementem systemu, dlatego nazywa się je również systemami inteligencji rozproszonej [9, -8]. Zasadę struktury systemu magistralnego zilustrowano na rysunku 4. UM UM UM UM UM UM Rys. 4. Graficzna ilustracja idei systemu magistralnego; UM urządzenie magistralne Należy podkreślić, że to co rozumie się pod pojęciem inteligentnej instalacji elektrycznej dotyczy zasadniczo sterowania urządzeniami w instalacji, stąd jest to rodzaj układu, który jest niejako nałożony na instalację energetyczną, czyli tę część instalacji, która jest projektowana w sposób konwencjonalny. Zilustrowano to w sposób schematyczny na rysunku, gdzie instalacja konwencjonalna stanowi podstawę struktury, która jest uzupełniona układem sterowania dzięki wykorzystaniu określonej instalacji inteligentnej. Inteligentne instalacje podlegają z kolei określonej klasyfikacji z punktu widzenia złożoności zadań, które są w stanie wykonać i liczby możliwych do zainstalowania urządzeń, co z kolei jest m.in. związane z wielkością sterowanego obiektu oraz z tym, czy w analizowanym obiekcie istnieją już inne systemy automatyki. Z tego punktu widzenia rozróżnia się trzy kategorie inteligentnych instalacji: układy automatyki domowej (Home Automation), domowe i budynkowe systemy elektroniczne (Home and Building Automation Systems) oraz automatykę i sterowanie budynkiem (Building Automation and Control) (rys., tabela 4). Nr 4

Kategoria Home Automation (HA) automatyka domowa to proste w instalowaniu i w obsłudze systemy opracowane i preferowane przede wszystkim do zastosowań w niewielkich budynkach mieszkalnych oraz w niedużych obiektach użyteczności publicznej, takich jak np. sklepy czy gabinety lekarskie. Systemy takie są ponadto stosowane z powodzeniem do sterowania instalacją w wydzielonych pomieszczeniach czy części instalacji w większych obiektach, np. do sterowania bramami garażowymi w podziemiu dużego budynku. Zastosowanie systemów kategorii HA w większych budynkach napotkałoby jednak na ograniczenia natury technicznej, dotyczące przykładowo stosunkowo niedużej liczby możliwych do zainstalowania urządzeń. Kategoria Home and Building Electronic Systems (HBES) domowe i budynkowe systemy elektroniczne grupuje systemy przeznaczone do sterowania dużymi budynkami, z możliwością zastosowania znacznej liczby urządzeń magistralnych, rzędu kilkunastu bądź kilkudziesięciu tysięcy. Systemy te nadają się również do zastosowań w niedużych obiektach (S, rys. ), lecz wówczas ich potencjalne możliwości mogą być wykorzystane jedynie w niewielkim stopniu. Kategoria Building Automation and Control (BAC) automatyka i sterowanie budynku dotyczy rozbudowanych układów automatyki budynkowej, które w zasadzie należą do poziomu w strukturze zarządzania budynkiem, zilustrowanej na rysunku. Kategoria ta obejmuje zwykle duże obiekty, w których zachodzi konieczność integracji różnorodnych systemów sterowania [8, ]. Są to przykładowo duże centra biurowo-handlowe, dworce kolejowe czy porty lotnicze. Oprócz zastosowanego tam określonego systemu instalacji inteligentnej zachodzi niejednokrotnie potrzeba wzajemnego komunikowania się wyspecjalizowanych układów sterowania, takich jak np. obsługa centrali klimatyzacyjnej wyposażonej we własny układ automatyki, sterowanie rozdziałem nadanego bagażu ręcznego w porcie lotniczym, układ sterowania tablicami informacyjnymi o rozkładach jazdy, system nagłośnienia. Obiekty takie są często złożone z wielu budynków, pomiędzy którymi istnieje określony sposób przekazu informacji, np. z zastosowaniem techniki światłowodowej. złożoność z³o onoœæ zadań zadañ automatyki automatyki L BAC M HBES Rys. Graficzna ilustracja kategorii budynku i odpowiadającemu jej rodzajowi zastosowanego systemu sterowania []; (wyjaśnienie oznaczeń w tabeli 4) S HA instalacja konwencjonalna wielkoœæ wielkość budynku 6

Tabela 4. Kategorie budynków w zależności od zastosowanej grupy systemu sterowania [] Kategoria budynku S budynki małe M budynki średniej wielkości L duże budynki Kategoria systemu automatyki Automatyka domowa (Home Automation HA) domowe i budynkowe systemy elektroniczne (Home and Building Electronic Systems HBES) automatyka i sterowanie budynkiem (Building Automation and Control BAC) Przykładowe budynki domy jednorodzinne, mieszkania w budynkach wielorodzinnych szkoły, szpitale, hotele, średniej wielkości biurowce duże kompleksy biurowe, dworce kolejowe i lotnicze, uczelnie wyższe, duże hotele Ranking funkcji instalacji. bezpieczeństwo,. komfort użytkowania,. oszczędność energii. oszczędność energii. bezpieczeństwo. komfort użytkowania. oszczędność energii i usprawnienie eksploatacji. bezpieczeństwo. komfort użytkowania Obecnie w Polsce brak jest ustaleń przepisów regulujących zagadnienie przystosowania przebudowywanej instalacji do współpracy z określonym systemem inteligentnej instalacji. Omówione wcześniej przepisy [4] odnoszą się do zadań związanych z projektowaniem konwencjonalnej części instalacji, co ilustruje najniższa część struktury z rysunku. Inteligentna instalacja jest elementem dodatkowym, a jej wybór zależy wyłącznie od projektanta bądź inwestora. Chociaż istnieją normy dotyczące systemów inteligentnych instalacji, np. PN-EN 0090 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne opisująca otwarty standard KNX/EIB, to nie jest ich przedmiotem określenie zasad przystosowania danego systemu do przebudowywanej instalacji. Projektant przy podejmowaniu decyzji o wyborze określonego systemu instalacji inteligentnej powinien znać podstawowe możliwości i cechy poszczególnych systemów [8, 9, -8] oraz ograniczenia w zastosowaniu do konkretnych zastosowań. Jednym z podstawowych czynników jest wybór medium komunikacyjnego, w jakim będą porozumiewały się urządzenia. Połączenie magistralne jest w praktyce wykonywane na trzy różne sposoby, jako: para przewodów, zwykle wykonanych jako skrętka (twisted pair) TP, przewody energetyczne, które obok zasilania odbiorników, mogą być wykorzystane również do przesyłu informacji (power line) PL, komunikacja radiowa (radio frequency) RF. Do prowadzenia linii magistralnej jest zalecane stosowanie specjalnego, ekranowanego przewodu opracowanego w standardzie KNX/EIB o dwóch skręconych parach żył o przekroju 0,8 mm. Wykorzystana jest jedna para żył, natomiast druga jest parą rezerwową. Przewód ten jest prowadzony wraz z innymi przewodami instalacyjnymi, tworząc połączenie magistralne tak, aby stworzyć topologię odpowiadającą standardowej topologii instalacji KNX/EIB [9, -6], (rys. 7). Topologia ta została skonstruowana tak, aby istniała możliwość prostego przystosowania jej w sposób przejrzysty do struktury budynku. Nr 4 7

obwód energetyczny obwód magistralny Rys. 6. Ilustracja idei instalacji w systemie magistralnym KNX/EIB [] W instalacji KNX/EIB istnieje podział funkcjonalny urządzeń magistralnych na sensory (czujniki) i aktory (urządzenia wykonawcze). Sensory połączone są jedynie do magistrali (rys. 6) i komunikują się za jej pośrednictwem z aktorami przyłączonymi z kolei zarówno do magistrali, jak i do przewodów energetycznych, aby miały możliwość załączania odbiorników (rys. 6). Oprócz urządzeń magistralnych istnieją również urządzenia systemowe: zasilacze, sprzęgła i interfejsy do komunikacji z komputerem, które są niezbędne do prawidłowej pracy urządzeń magistralnych. Za najbardziej niezawodne jest do chwili obecnej uważane sterowanie z użyciem skrętki dwuparowej (TP). W instalacji takiej istnieją dwa obwody (rys. 6): obwód energetyczny, czyli przewody instalacji konwencjonalnej, zilustrowane na rysunku 6 ciemniejszą linią, obwód magistralny, zilustrowany na rysunku 6 jaśniejszą linią. 4.0.000 SO Obszar 4.0.000 SO Obszar.0.000 SO Obszar SO Obszar.0.000 linia główna.0 SL SL SL..000..000..000..00..64 linia obszarowa Z Z Z..00..00..00..64 sprzęgło liniowe (SL) SO.0.000 Z..00..00..64 linia. linia. linia. Z Obszar sprzęgło obszarowe (SO) SL..000..00..00..64 Z Adres fizyczny..0 numer urządzenia numer linii numer obszaru Rys. 7. Graficzna ilustracja topologii systemu KNX/EIB; połączenia ilustrują strukturę magistrali; Z zasilacz, SL sprzęgło liniowe, SO sprzęgło obszarowe 8

System KNX/EIB, oprócz wersji magistrali w postaci skrętki dwuparowej (TP), może być zaprojektowany również w wersji magistrali z komunikacją po przewodach energetycznych (PL) oraz z wykorzystaniem komunikacji radiowej (RF). Ten rodzaj magistrali jest uważany za bardziej zawodny od skrętki dwuparowej ze względu na podatność na zakłócenia. Zastosowanie magistrali PL lub RF nie wymaga prowadzenia dodatkowych przewodów, co jest prostsze w zastosowaniu w instalacjach przebudowywanych bądź remontowanych. W oparciu o taką komunikację w standardzie KNX/EIB zostały opracowane również inne systemy, głównie w klasie automatyki domowej (HA, rys., tabela 4), np. system X-Comfort czy In One, stosowane w mniejszych obiektach, takich jak pojedyncze mieszkanie, dom jednorodzinny, sklep, gabinet, mniejsze biura. Innym znanym systemem w klasie HBES (rys., tabela ) jest system Local Control Network (LCN) [7]. Magistrala w tym systemie jest wykonana w postaci dodatkowego przewodu instalacyjnego (rys. 9, żyła D oznaczona na niebiesko). Zgodnie z zaleceniami twórców tego systemu, nawet jeśli w nowym obiekcie nie jest planowane założenie inteligentnej instalacji, to kładąc przewody można dodać jedną dodatkową żyłę, która w przyszłości będzie stanowić medium komunikacyjne. Podobnie taką żyłę należy zaplanować w instalacji przebudowywanej, w której planowany jest do zainstalowania ten właśnie system. Kolejnym rozpowszechnionym systemem inteligentnych instalacji w klasie HBES jest system LonWorks [8], korzystający z omówionych wcześniej sposobów wykonania magistrali, lecz używający własnego protokołu komunikacyjnego. System ten charakteryzuje się dużymi możliwościami integracji z innymi systemami automatyki budynkowej i dlatego jest preferowany do instalacji w dużych obiektach, mogąc pełnić określone funkcje na poziomie automatyki budynkowej (poziom, rys. ). Rozmieszczenie urządzeń magistralnych, to kolejne ważne zagadnienie w planowaniu przebudowywanej instalacji. Znaczna część urządzeń jest przystosowana do montażu w rozdzielnicy. Należy w tym celu zaplanować odpowiednią ilość miejsca. Przykładowo w przypadku systemu KNX/EIB są to: zasilacze, sprzęgła, interfejs, oraz szereg aktorów przystosowanych do montażu na typową szynę DIN. W przypadku systemu LCN są to określone moduły możliwe jedynie do montażu w rozdzielnicy. System LonWorks [8] ma w zasadzie wszystkie urządzenia przeznaczone do montażu w rozdzielnicy. Innym sposobem montażu są puszki instalacyjne. Dlatego przy planowanej przebudowie instalacji zalecane jest stosowanie specjalnych głębokich puszek, nie sprawiających kłopotów przy montażu urządzeń. Za przykład mogą tu posłużyć specjalne głębokie wykonania puszek instalacyjnych stosowanych w systemie LCN [7]. Najmniej kłopotliwym z punktu widzenia montażu są urządzenia przystosowane do montażu w sufitach podwieszanych. Przykładowo w systemie KNX/EIB istnieje szereg takich urządzeń, które ze względu na znaczną ilość miejsca nie sprawiają kłopotów montażowych. Nr 4 9

PE D N L ID IR M ID 00 7 8 ID 4 lx Rys. 8. Ilustracja połączeń urządzeń w pojedynczej linii systemu LCN; oznaczenia przewodów: L fazowy, N - neutralny, PE ochronny, D dodatkowy przewód danych (magistralny). Podsumowanie Instalacje elektryczne w znacznej części starszych budynków stoją, w najbliższej przyszłości, przed koniecznością przebudowy. Każde takie zadanie jest trudnym problemem technicznym i organizacyjnym. Z drugiej strony starannie przygotowana przebudowa instalacji może przyczynić się nie tylko do niezbędnego spełnienia wymaganych warunków bezpieczeństwa, lecz i do podniesienia komfortu użytkowania i możliwości sterowania pracą odbiorników. Duże możliwości w tym zakresie daje zastosowanie inteligentnych instalacji elektrycznych. Poczynania takie mogą w znacznym stopniu usprawnić funkcjonowanie instalacji i przyczynić się m.in. do racjonalnego użytkowania i oszczędności energii elektrycznej. 6. Literatura [] Strzyżewski J.: Modernizacja instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych (). Elektroinstalator /009, str. -6. [] Musiał E.: Pojmowanie przepisów i norm bezpieczeństwa. Informacje o Normach i Przepisach Elektrycznych, Rok XIII, Nr 9-94, czerwiec- lipiec 007, str. -4. [] Ustawa z dn. 7 lipca 994 r. Prawo Budowlane. Tekst jednolity Dz. U. 006 r., Nr 6, poz. 8 z późniejszymi zmianami. (Tekst jednolity jest dostępny na stronie internetowej GUNB). [4] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia kwietnia 00 w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz. U. Nr 7, poz. 690, z późniejszymi zmianami: z 00 r.: Dz. U. Nr, poz. 70, z 004 r.: Dz. U. Nr 09, poz. 6 oraz z 008 r.: Dz. U. Nr 0, poz. 8. [] PKN-CENELEC/Guide :006 Wzajemne relacje między przepisami i normami. Część : Powoływanie się na normy główne sposoby stosowania. Część : Harmonizacja przepisów i powołań na normy. [6] PN-EN 400:007 (U) Normalizacja i dziedziny związane Terminologia ogólna. [7] PN-IEC 6064 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych, norma wieloarkuszowa. 0

[8] Przepisy Budowy Urządzeń Elektroenergetycznych. Wydawnictwa Przemysłu Maszynowego WEMA, Warszawa 980. [9] Markiewicz H., Klajn A.: Aktualny stan instalacji elektrycznych w budownictwie mieszkaniowym wielkopłytowym z uwzględnieniem istniejących ograniczeń i zagrożeń. Konferencja Naukowo-Techniczna Modernizacja i remonty instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych i użyteczności publicznej, COBR Elektromontaż, - luty 999, Warszawa, str. -8. [0] N SEP-E-00 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje elektryczne w obiektach mieszkalnych. Podstawy planowania. Wytyczne i komentarz. COSiW SEP 00. [] DIN 80, Teil : Elektrische Anlagen in Wohngebäuden. Planungsgrundlagen. [] Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. WNT Warszawa 008. [] Markiewicz H., Klajn A.: Moc zapotrzebowana instalacji elektrycznych w budynkach mieszkalnych, Elektroinstalator 0/00, str. 0-6. [4] RWE Energie Bau-Handbuch. Poradnik RWE Energie Aktiengesellschaft,. Ausgabe, 999. [] Lenartowicz R.: (redaktor) Warunki techniczne wykonania i odbioru instalacji elektrycznych w praktyce. Poradnik wykonawcy, użytkownika i inspektora nadzoru, Verlag Dashofer, Dashofer, 006 z późniejszymi aktualizacjami. [6] Klajn A., Markiewicz H.: Obciążalność robocza i zwarciowa przewodów elektroenergetycznych. Elektroinstalator. 008 nr 9, dod. spec. Informator. Przewody i kable elektroenergetyczne, s. 4-. [7] Kobusiński M.: Klasyfikacja i budowa przewodów i kabli elektroenergetycznych. Elektroinstalator. 008 nr 9, dod. spec. Informator. Przewody i kable elektroenergetyczne, s. -. [8] Seip G.G. Electrical installations handbook. John Wiley & Sons, Publics MCD Verlag, Third Edition 000. [9] Klajn A.: Automatyka budynkowa - wybrane systemy inteligentnych instalacji elektrycznych, Elektroinstalator. 007 Cz. : nr 6, s. 6-9, Cz. : nr 7-8 s., 6-. [0] Proste inteligentne instalacje przyszłości. SI technika sterowania instalacjami w budynkach. Materiały firmowe Doepke Norden Schaltgeräte GmbH., 00. [] Hanbook for Home and Building Control. th revised edition, opracowanie KNX Association, 006. [] Sauter T., Dietrich D., Kastner W. (editors): EIB Installation Bus System, Publics Kommunikations Agentur GmbH GWA, Munich, 00. [] Petykiewicz P.: Instalacja elektryczna w inteligentnym budynku, Rozdział w: Instalacje Elektryczne i Teletechniczne, Wydawnictwo Verlag Dashöfer, Warszawa, 00 wraz z późniejszymi uzupełnieniami. [4] Petykiewicz P.: Nowoczesna instalacja elektryczna w inteligentnym budynku. COSiW SEP, Warszawa, 00. [] Klajn A., Bielówka M.: Instalacja elektryczna w systemie KNX/EIB. Podręcznik INPE bezpłatny dodatek dla prenumeratorów miesięcznika INPE, COSiW SEP, 006. [6] Kamińska A., Radajewski R.: Projektowanie instalacji elektrycznej w systemie EIB. Elektroinstalator, 6/00, str. 8-4. [7] Local Control Network (LCN) Katalog firmowy. www.lcn.pl; www.lcn.de [8] LonMark Application Layer Interoperability Guidelines, LonMark Interoperability Association, Version., 998. Nr 4