BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ. Wielkopolski rynek pracy lat 2000 2010 a model flexicurity

BAHA KALINOWSKA-SUFINOWICZ Wielkopolski rynek pracy lat 2000 2010 a model flexicurity Poznań 2011

Raport opracowano w ramach projektu: FLEXCORE wielopłaszczyznowa promocja elastycznego rozwoju zawodowego w oparciu o ideę Flexicurity w Wielkopolsce, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach: Priorytetu VIII: Regionalne kadry gospodarki; Działania 8.1: Rozwój pracowników w przedsiębiorstwie i w regionie; Poddziałania 8.1.3: Wzmacnianie lokalnego partnerstwa na rzecz adaptacyjności na zamówienie: WDC ProYou Sp. z o.o. 62-020 SWARZĘDZ ul. 3-go Maja 59 NIP 779-20-48-462, KRS 0000098805 Autor: Baha Kalinowska-Sufinowicz, dr n. ekon. (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu) Redakcja i korekta: Agnieszka Hała, mgr ekon. (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu) Opracowanie graficzne: Joanna Kobylińska, mgr ekon. (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu) Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, powielanie lub rozpowszechnianie może być dokonane pod warunkiem podania źródła. Projektodawca Wielkopolski Związek Pracodawców Prywatnych im. C. Ratajskiego w Poznaniu Partner projektu Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu 2

SPIS TREŚCI WSTĘP... 4 1. MODEL FLEXICURITY W ŚWIETLE TEORII I PRAKTYKI UE... 7 1.1. ISTOTA FLEXICURITY... 7 1.2. RODZAJE ELASTYCZNOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA A FLEXICURITY... 9 1.3. KOMPONENTY I ŚCIEŻKI FLEXICURITY... 12 1.4. MODELE FLEXICURITY W UNII EUROPEJSKIEJ... 14 1.4.1.MODEL DUŃSKI. 14 1.4.2.MODEL HOLENDERSKI..15 1.4.3.MODEL HISZPAŃSKI...17 1.5. POLSKI RYNEK PRACY A IDEA FLEXICURITY... 17 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO 22 2.1. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNO-PRZYRODNICZE... 22 2.2. ZJAWISKA DEMOGRAFICZNE... 24 2.3. GOSPODARKA REGIONU W UJĘCIU MAKROEKONOMICZNYM... 38 3. WIELKOPOLSKI RYNEK PRACY WOBEC WYZWAŃ FLEXICURITY... 48 3.1. ZATRUDNIENIE I WYNAGRODZENIA A ELASTYCZNOŚĆ... 48 3.2. WYZWANIA DLA AKTYWNEJ POLITYKI RYNKU PRACY... 57 3.3. PROBLEMY KSZTAŁCENIA... 81 ZAKOŃCZENIE... 92 LITERATURA... 96 SPIS TABEL... 103 SPIS WYKRESÓW... 104 3

WSTĘP Wprowadzenie do praktyki życia gospodarczego Danii i Holandii w latach 90. XX wieku idei flexicurity przyniosło tym krajom wymierne sukcesy społeczno-gospodarcze, stąd w pierwszej dekadzie XXI roku można było zaobserwować znaczące zainteresowanie ekspertów Unii Europejskiej tą problematyką. Kolejnym krokiem ze strony UE były już bardziej konkretne sugestie wprowadzania tej koncepcji w życie gospodarcze krajów Unii Europejskiej, w tym również Polski. Problematyka ta wywołuje obecnie szczególne zainteresowanie przedstawicieli środowisk ekonomicznych i politycznych w kraju i w regionie. Propagowanie idei flexicurity należy jednak rozpocząć od diagnozowania potrzeb społecznych i gospodarczych w celu określenia drogi realizacyjnej. Z punktu widzenia koncepcji flexicurity jednym z najbardziej istotnych elementów sytuacji społecznogospodarczej regionu jest rynek pracy, na który istotny wpływ mają m.in. tempo wzrostu gospodarczego, poziom zatrudnienia i bezrobocia oraz poziom wynagrodzeń. Te ostatnie elementy, a więc zrealizowany popyt na pracę, niezrealizowana podaż pracy, a także cena pracy, z jednej strony mają wpływ na rynek pracy, z drugiej na nim się kształtują. Celem głównym niniejszego raportu jest przedstawienie sytuacji na wielkopolskim rynku pracy w latach 2000-2010 1 w perspektywie wprowadzenia w tym regionie polityki typu flexicurity przy jednoczesnym uwzględnieniu uwarunkowań geograficzno-przyrodniczych, demograficznych i gospodarczych. Zakres przestrzenny obejmuje województwo wielkopolskie, natomiast zakres czasowy pierwszą dekadę XXI wieku. Okres ten jest szczególnie interesujący ze względu na echa kryzysu rosyjskiego z 1998 roku, odczuwalne jeszcze na początku tej dekady. Szczególnie istotnym wydarzeniem było przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, które dało naszej gospodarce dostęp do znaczących środków finansowych i szerokie możliwości rozwoju społeczno-gospodarczego. W 2007 roku rozpoczął się ogólnoświatowy kryzys finansowy, który miał również istotny wpływ na sytuację w Polsce i w Wielkopolsce pod koniec I dekady XXI wieku. Raport składa się z wprowadzenia, trzech części i zakończenia. W pierwszej części zaprezentowano model flexicurity w świetle teorii i praktyki Unii Europejskiej. Najpierw przedstawiona została więc idea flexicurity, rodzaje elastyczności i 1 W niektórych analizach statystyczno-ekonomicznych z powodu niedostępności danych okres badawczy został skrócony. 4

bezpieczeństwa w powiązaniu z ideą flexicurity, a także komponenty oraz ścieżki flexicurity, zgodnie z dokumentami programowymi Unii Europejskiej. W dalszej części omówiono modele flexicurity funkcjonujące już z powodzeniem w Europie, a więc: model duński, holenderski oraz hiszpański. Przedmiotem rozważań jest też polski rynek pracy z punktu widzenia możliwości realizacji koncepcji flexicurity. Druga część raportu stanowi ogólną charakterystykę województwa wielkopolskiego w analizowanym okresie. W pierwszej części przedstawiono tu otoczenie geograficznoprzyrodnicze, które determinuje możliwości Wielkopolski 2 jako regionu przy uwzględnieniu warunków glebowych, powierzchni terenu, zasobności w wodę, lasów, pojezierzy oraz budowy geologicznej, w tym bogactw naturalnych. Następnie zaprezentowano problemy demograficzne Wielkopolski jako aktualny problem polityki typu flexicurity. Zwrócono tu uwagę na liczbę ludności województwa wielkopolskiego ogółem oraz ze względu na wybrane cechy demograficzne i społeczno-zawodowe, a przede wszystkim: płeć, wiek i miejsce zamieszkania. Pod uwagę wzięto tu także ruch naturalny ludności, a więc małżeństwa, rozwody, separacje oraz urodzenia i zgony, decydujące o przyroście naturalnym wraz ze wskazaniem potencjalnych instrumentów polityki flexicurity w celu poprawy wskaźników demograficznych, charakteryzujących województwo wielkopolskie lat 2000-2010. Analiza liczebności populacji Wielkopolski pozwala na określenie obecnego i przyszłego potencjału demograficznego w aspekcie kształtowania się zasobów pracy. Dalej omówiono gospodarkę regionu w ujęciu makroekonomicznym. Zaprezentowano tu możliwości gospodarcze Wielkopolski na tle gospodarki Polski w oparciu o kształtowanie się produktu krajowego brutto ogółem i per capita, a także dynamikę wzrostu gospodarczego w odniesieniu do ogólnych i makroekonomicznych zjawisk i zależności, które wystąpiły w XXI wieku, a istotnie zdeterminowały sytuację społeczno-gospodarczą Polski i regionu Wielkopolski. Treścią trzeciej części raportu jest wielkopolski rynek pracy wobec modelu flexicurity. Na początku zaprezentowano tu zatrudnienie i wynagrodzenia w kontekście elastyczności. Dokonano tu porównania poziomu zatrudnienia województwa wielkopolskiego na tle Polski, a następnie badano strukturę zatrudnienia ze względu na wybrane cechy społeczno-zawodowe i demograficzne, a zwłaszcza: sektor własności, sektor ekonomiczny oraz płeć, wskazując przy tym potencjalne działania polityki flexicurity na rzecz uelastyczniania wielkopolskiego 2 W niniejszym raporcie z powodów redakcyjnych województwo wielkopolskie oraz Wielkopolska będą stosowane zamiennie, choć pierwszy termin jest kategorią administracyjną, natomiast drugi termin używany jest dla określenia krainy historycznej i co najważniejsze nie są one de facto równoznaczne. Przedmiotem zainteresowania niniejszego raportu jest jednak województwo wielkopolskie. 5

rynku pracy. W części tej zaprezentowano również wynagrodzenia osiągane przez pracowników w województwie wielkopolskim na tle przeciętnych wynagrodzeń w Polsce. W dalszej kolejności przedmiotem rozważań były wyzwania dla aktywnej polityki rynku pracy. Podjęty tu został trudny problem bezrobocia jako zjawiska społeczno-gospodarczego przy użyciu miar absolutnych (liczba osób bezrobotnych) oraz relatywnych (stopa bezrobocia, udział bezrobotnych poszczególnych kategorii w populacji bezrobotnych ogółem). Przedstawiono tu sytuację Wielkopolski na tle innych województw w Polsce w aspekcie natężenia bezrobocia oraz przy uwzględnieniu cech społeczno-zawodowych i demograficznych, a takich, jak: płeć, wiek, staż pracy, poziom wykształcenia, czas pozostawania bez pracy. W części tej skoncentrowano się również na wybranych grupach osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy oraz przedstawieniu propozycji działań na rzecz zwiększenia elastyczności osób bezrobotnych oraz rynku pracy dla zmniejszania natężenie bezrobocia w regionie. W ostatnim podrozdziale rozważaniom poddano problem edukacji w kontekście rynku pracy i idei flexicurity. Podjęto się tu analizy systemu oświatowego w dekadzie, która z powodu sukcesywnej realizacji reformy oświatowej przyniosła wiele zmian ilościowych i jakościowych w sferze edukacji. Zbadano tu system oświatowy, poczynając od wychowania przedszkolnego, poprzez szkoły podstawowe, gimnazja, szkoły średnie oraz uczelnie wyższe. Szczególną uwagę zwrócono na kwestie płci oraz wprowadzania idei flexicurity w życie na rzecz rozwoju zasobów ludzkich oraz podnoszenia poziomu aktywności zawodowej kobiet. W raporcie wykorzystano bogatą literaturę przedmiotu (polską i w szczególności anglojęzyczną), dotyczącą koncepcji flexicurity, rynku pracy i sytuacji na tym rynku, aby zaprezentować przyczyny kształtowania się określonych zjawisk społeczno-gospodarczych w odniesieniu do sytuacji w Polsce i na świecie Ważką grupę źródeł stanowiły opracowania, analizy i raporty statystyczne, pochodzące przede wszystkim z Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie oraz Urzędu Statystycznego w Poznaniu. W raporcie wykorzystano także dokumenty programowe Unii Europejskiej, aktualnie obowiązujące akty normatywne oraz dostępne strony internetowe. 6

1. MODEL FLEXICURITY W ŚWIETLE TEORII I PRAKTYKI UE 1.1. ISTOTA FLEXICURITY Pojęcie flexicurity powstało z połączenia dwóch konkurencyjnych, w istocie, względem siebie angielskich słów: flexibility (elastyczność) oraz security (bezpieczeństwo). Niestety termin ten nie doczekał się jeszcze swojego właściwego odpowiednika w języku polskim, który w sposób poprawny oddawałby istotę tego pojęcia 3. Pojęcie to może być kojarzone zarówno z koncepcją teoretyczną, polityką państwa 4, jak i procesem. Koncepcja flexicurity rozumiana jest jako połączenie elastyczności form zatrudniania z elementami bezpieczeństwa i jest uważana za kompleksowe podejście do tworzenia polityki rynku pracy, łącząc w sobie zasadę elastyczności w zawieraniu umów o pracę z zapewnieniem pracownikom bezpieczeństwa w zakresie możliwości zachowania zatrudnienia. Koncepcja ta zakłada również, że pracownicy mają szansę znalezienia w krótkim czasie nowej pracy, a także skorzystania ze wsparcia dochodu w razie utraty zatrudnienia i w okresie poszukiwania nowego. Odpowiednie świadczenia, zapewniające bezpieczeństwo, mają ułatwić przetrwanie trudnego okresu przejściowego 5. Elastyczność w tej koncepcji jest pojmowana przy tym dość szeroko, gdyż oznacza również płynne przechodzenie człowieka w swoim życiu zawodowym przez trudne momenty, łączące się ze zmianami: od zakończenia nauki do rozpoczęcia życia zawodowego, zmianą pracy, podjęciem pracy po okresie bezrobocia lub braku zatrudnienia, przejściem na emeryturę itp. W koncepcji podkreśla się także, że bezpieczeństwo pracowników rozumiane jest nieco inaczej niż wcześniej: następuje zamiana pewności zachowania danego miejsca pracy na pewność stałego kontynuowania zatrudnienia (ang. job security employment 3 A. Tomanek, Flexicurity w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, w: A. Tomanek (red.) Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, Libra s.c., Białystok 2010; E. Kryńska, Równowaga między elastycznością i bezpieczeństwem rynku pracy. Jak osiągnąć flexicurity?, Monitor Prawa Pracy 2007 nr 7, s. 340. 4 T. Wilhagen, F. Tros, The Concept of Flexicurity : A New Approach to Regulating Employment and Labor Markets, The ECFA Journal of Employment Law nr III(1), 2005, s. 7-24. 5 E. Kryńska, Partnerzy społeczni w tworzeniu modelu flexicurity w Polsce, Dialog 2008 nr 3. 7

security). Istotnym założeniem koncepcji flexicurity jest i to, że pracownicy zachowują swobodny dostęp do edukacji i szkoleń, szczególnie dotyczy to osób o niskich kwalifikacjach i osób starszych (jako szczególnie zagrożonych utratą miejsca pracy) 6. Flexicurity może być również rozumiana jako zintegrowana polityka państwa w sferze rynku pracy, która z jednej strony dąży do polepszenia elastyczności funkcjonowania rynku pracy, organizacji pracy oraz stosunków pracy, z drugiej wykazuje silne inklinacje do poprawy bezpieczeństwa zarówno w aspekcie zatrudnienia, jak zabezpieczenia społecznego, w szczególności ekonomiczne słabszych grup w ramach i poza rynkiem pracy 7. Ten rodzaj polityki wymaga synchronizacji i koordynacji osiąganej poprzez zamierzone działania w drodze dialogu społecznego pomiędzy partnerami rynku pracy: państwem oraz pracodawcami i pracownikami. Zintegrowana polityka państwa adresowana do uczestników rynku pracy ma być realizowana przy tym w perspektywie win-win, a więc przy założeniu osiągania korzyści przez wszystkie strony dialogu społecznego 8. Flexicurity może być również rozumiana jako proces poszukiwania równowagi pomiędzy elastycznością i bezpieczeństwem na rynku pracy, a więc realizowaniem polityki flexicurity zgodnie z koncepcją flexicurity 9. Proces ten powinien przebiegać przy tym wieloetapowo i polegać na wprowadzaniu w życie polityki flexicurity poczynając od poziomu Unii Europejskiej poprzez poziom narodowy, regionalny, a następnie sektorowy aż do poziomu przedsiębiorstw. Istotne w procesie implementacji koncepcji flexicurity w życie gospodarcze jest nastawienie na dialog społeczny, a nie na konkretny z góry zakładany wynik. Proces ten powinien rozpocząć się od kreowania świadomości potrzeby wprowadzenia flexicurity wśród partnerów społecznych. Kolejnym etapem procesu powinno być sformułowanie w drodze dialogu społecznego i trójstronnych negocjacji celów w sferze zatrudnienia, bezrobocia, elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy. Trzeci etap winien objąć ustalenie platformy 6 E. Kryńska, Partnerzy społeczni w tworzeniu modelu flexicurity w Polsce, Dialog 2008 nr 3. 7 T. Wilhagen, F. Tros, The Concept of Flexicurity : A New Approach to Regulating Employment and Labor Markets, The ECFA Journal of Employment Law nr III(1), 2005, s. 7-24. 8 Flexicurity Pathways. Turning hurdles into stepping stones, Report by the European Expert Group on Flexicuriy, Bruksela 2007, s. 9-10. 9 A. Tomanek, Flexicurity w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, w: A. Tomanek (red.) Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, Libra s.c., Białystok 2010, s. 7. 8

dialogu pomiędzy pracodawcami, pracownikami i rządem. Ostatni, czwarty etap zakłada podejmowanie decyzji odnośnie wyboru konkretnej drogi wprowadzania polityki flexicurity 10. 1.2. RODZAJE ELASTYCZNOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA A FLEXICURITY Elastyczność w odniesieniu do rynku pracy i w kontekście flexicurity może być rozumiana w różnych aspektach (por.: tab. 1). Elastyczność popytu na pracę (inaczej też numeryczna, ilościowa, zatrudnienia) oznacza zdolność przystosowawczą liczby zatrudnionych w przedsiębiorstwach do zmieniających się warunków ekonomicznych, dotyczących w szczególności produkcji, płac realnych, wydajności pracy, rentowności produkcji. Wyższa elastyczność popytu na pracę implikuje silniejszą wrażliwość liczby zatrudnionych w przedsiębiorstwie na zmianę czynników determinujących popyt na pracę 11. Elastyczność popytu na pracę może mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny. Zewnętrzna elastyczność popytu na pracę oznacza elastyczność zatrudnienia i zwalniania pracowników, natomiast wewnętrzna pojmowana jest jako elastyczność czasu pracy, zatrudnienie w niepełnym i ponadnormatywnym wymiarze czasu pracy itp. 12. Elastyczność podaży pracy (zwana również funkcjonalną) rozumiana jest z kolei jako wrażliwość rozmiarów podaży pracy na zmianę jej determinantów, jak również zdolność 10 T. Wilhagen, Flexicurity: from Principles to Process and Progress, Tilburg University, The Netherland 2008, http://www.mutual-learningemployment.net/uploads/modulextender/trscontent/4/trs%20h_wilthagen_final%20version.pdf, dostęp 18 marca 2011, s. 3-4. 11 E. Kwiatkowski, Elastyczność popytu na pracę w teoriach rynku pracy, w: E. Kryńska (red.), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003, s. 20. 12 A. Tomanek, Flexicurity w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, w: A. Tomanek (red.) Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, Libra s.c., Białystok 2010, s. 8. 9

przystosowawczą podaży pracy do zmieniającej się struktury popytu na pracę 13. Elastyczność podaży pracy może przejawiać się gotowością pracowników do świadczenia pracy na różnych stanowiskach w przedsiębiorstwie, a także gotowością do świadczenia pracy na podobnym stanowisku, lecz w innym przedsiębiorstwie. Tabela 1. Rodzaje elastyczności i bezpieczeństwa w aspekcie osiągania flexicurity na rynku pracy Elastyczność Rodzaje bezpieczeństwa popytu na pracę (zewnętrzna i wewnętrzna) pracy podaży pracy zatrudnienia finansowa dochodu czasu pracy łączenia pracy i opieki przestrzenna Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Wilhagen, F. Tros, The Concept of Flexicurity : A New Approach to Regulating Employment and Labor Markets, The ECFA Journal of Employment Law nr III(1), 2005; A. Tomanek, Flexicurity w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, w: A. Tomanek (red.) Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, Libra s.c., Białystok 2010. Istotnym elementem elastyczności rynku pracy jest elastyczność finansowa (inaczej: płac, wynagrodzeń), polegająca na ich wrażliwości względem czynników determinujących, a w szczególności sytuacji na rynku pracy, rentowności przedsiębiorstwa, wydajności pracy, ale także ilości przepracowanych godzin. Zakres elastyczności finansowej zależy od wielu czynników, w tym m.in. od: siły związków zawodowych, strategii płacowych przedsiębiorstw, stopnia ingerencji państwa w kształtowanie płac szczególnie w odniesieniu do płac minimalnych 14. 13 B. Kalinowska, Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy w przedsiębiorstwie, w: W. Jarmołowicz (red.), Gospodarowanie pracą we współczesnym przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Forum Naukowe, Poznań 2007, s. 194. 14 E. Kwiatkowski, Elastyczność popytu na pracę w teoriach rynku pracy, w: E. Kryńska (red.), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003, s. 21. 10

Elastyczność czasu pracy oznacza odejście od standardów czasu pracy, określonych przez pełnowymiarowy czas pracy 15. W ramach elastycznego czasu pracy funkcjonują m.in.: ruchomy czas pracy, równoważny czas pracy, przerywany czas pracy, skompresowany tydzień pracy, praca weekendowa, roczne rozliczanie czasu pracy (tzw. konta czasowe), praca w niepełnym wymiarze, dzielenie pracy (ang. job sharing) i dzielenie się pracą (ang. work sharing) 16. Elastyczność przestrzenna przejawia się z kolei gotowością osób do przemieszczania się między miejscowościami, prowadzącego do stałej lub czasowej, ale długookresowej zmiany miejsca zamieszkania 17. Podobnie jak w przypadku elastyczności tak też i bezpieczeństwo na rynku pracy może być rozpatrywane w różnych wymiarach. Bezpieczeństwo pracy (ang. job security) rozumiane jest jako pewność zachowania określonego miejsca pracy u danego pracodawcy. Bezpieczeństwo zatrudnienia (ang. employment security) oznacza z kolei pewność wykonywania pracy, choć niekoniecznie u tego samego pracodawcy. Bezpieczeństwo dochodu pojmowane jest jako ochrona dochodów będąca konsekwencją utraty zatrudnienia 18. Bezpieczeństwo łączone (też: kombinowane, łączenia pracy i opieki, ang. work life balance, work-care combination, combination security) odnosi się do możliwości pracownika połączenia jego pracy zawodowej z innymi prywatnymi obowiązkami lub zobowiązaniami, życiem rodzinnym 19. 15 E. Kwiatkowski, op. cit., s. 20. 16 C. Sadowska-Snarska, Elastyczne formy pracy jako instrument ułatwiający godzenia życia zawodowego z rodzinnym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2006, s. 19-35. 17 E. Kryńska, Ruchliwość przestrzenna, międzyzakładowa i zawodowa w Polsce, w: E. Kryńska (red.), Stymulacja ruchliwości pracowniczej, Metody i instrumenty, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001, s. 14. 18 A. Tomanek, Flexicurity w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, w: A. Tomanek (red.) Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, Libra s.c., Białystok 2010, s. 8. 19 M. Rymsza, W poszukiwaniu równowagi między elastycznością rynku pracy i bezpieczeństwem socjalnym. Polska w drodze do flexicurityi?, w: M. Rymsza (red.), Elastyczny rynek pracy i bezpieczeństwo socjalne. Flexicurity po polsku, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 13; F. Tros, Flexicurity and HRpolicies for the older Wolkers, Working Papers for the Workshop TLM-Work Package 7 Active retirement in Alcala, Alcala 2004, s. 6. 11

1.3. KOMPONENTY I ŚCIEŻKI FLEXICURITY Koncepcja flexicurity zawiera w sobie cztery komponenty. Pierwszym elementem flexicurity są elastyczne i przewidywalne warunki umów korzystne zarówno z perspektywy pracodawcy, jak i pracownika, wprowadzone dzięki nowoczesnym rozwiązaniom prawa pracy i nowoczesnej organizacji pracy. Drugim składnikiem koncepcji flexicurity jest efektywna aktywna polityka rynku pracy, skutecznie pomagająca ludziom w radzeniu sobie z nagłymi zmianami, okresami bezrobocia, reintegracji i co najważniejsze w przekwalifikowaniu zawodowym. Polityka flexicurity opiera się również na rzetelnych i dostosowanych do potrzeb rynku pracy systemach kształcenia ustawicznego dla zapewnienia permanentnej zdolności do adaptacji oraz zatrudnialności wszystkich pracowników przy umożliwieniu przedsiębiorstwom utrzymaniu wysokiego poziomu wydajności pracy. Ostatnim, czwartym komponentem flexicurity są nowoczesne systemy zabezpieczenia społecznego, dostarczające dostatecznych dochodów i umożliwiające poprawę mobilności na rynku pracy oraz obejmujące zapewnienie pomocy ludziom łączącym obowiązki zawodowe z rodzinnymi takimi, jak opieka nad dziećmi 20. Koncepcja flexicurity może być realizowana w ramach polityki rynku pracy w różnych formach w zależności od wcześniej dokonanych wyborów społeczno-gospodarczych, determinujących zakres rozbudowania państwa opiekuńczego w poszczególnych krajach 21. Kraje członkowskie Unii Europejskiej powinny opracować swoje indywidualne plany wprowadzania koncepcji flexicurity. Sformułowane zostały cztery główne ścieżki dochodzenia do flexicurity. Ścieżka pierwsza przeciwdziałanie segmentacji wynikającej z umów kontraktowych, zalecana krajom, w których dostrzegalna jest segmentacja rynków pracy przy znaczącym udziale pracowników świadczących pracę w oparciu o nietypowe formy zatrudnienia. Nadrzędnym celem flexicurity w tych krajach ma być bardziej równomierna dystrybucja elastyczności i bezpieczeństwa między różnymi grupami zasobów pracy poprzez zrównanie sytuacji pracowników zatrudnionych w sposób standardowy i nietypowy. 20 Flexicurity Pathways. Turning hurdles into stepping stones, Report by the European Expert Group on Flexicuriy, Bruksela 2007, s. 15. 21 Flexicurity Pathways. Turning hurdles into stepping stones, Report by the European Expert Group on Flexicuriy, Bruksela 2007, s. 17. 12

Ścieżka druga rozwój flexicurity w przedsiębiorstwach i zapewnienie bezpieczeństwa zmian miejsca pracy, zalecana krajom, w których rynek pracy jest stosunkowo mało dynamiczny ze względu na stosunkowo niski poziom fluktuacji pracowników i dominację dużych przedsiębiorstw, oferujących stosunkowo wysoki poziom ochrony zatrudnienia. Wyzwaniem tego modelu flexicurity jest godzenie wysokiego poziomu świadczeń z silnymi zachętami do podejmowania pracy, które może być osiągnięte dzięki koncentracji na szkoleniach i specjalnych świadczeniach dla osób podejmujących pracę. Ścieżka trzecia ograniczenie luk w umiejętnościach i możliwościach zawodowych zasobów pracy, zalecana krajom, charakteryzujących się niskim poziomem kwalifikacji i umiejętności zawodowych zasobów pracy (łącznie z analfabetyzmem). Model flexicurity dla tych krajów powinien położyć nacisk na kształcenie szkolne i pozaszkolne osób bez kwalifikacji, o niskich kwalifikacjach, łącznie z tworzeniem dla nich tzw. kont edukacyjnych. Ścieżka czwarta poprawa możliwości zawodowych osób korzystających z zasiłków oraz pracowników nierejestrowanych, zalecana jest krajom, w których dokonała się poważna restrukturyzacja (transformacja) gospodarcza, czyli praktycznie krajom Europy Środkowo- Wschodniej, w tym dla Polski. Wynikiem procesu transformacji w tych krajach jest duża liczba osób bezrobotnych i biernych zawodowo, korzystających z różnych form pomocy społecznej lub/i pracujących w szarej strefie. Inną cechą tych krajów jest wysoki odsetek osób przedwcześnie opuszczających rynek pracy, co w konsekwencji ogranicza możliwości wykorzystania ich umiejętności i kwalifikacji w dłuższej perspektywie czasowej. Zalecany model flexicurity dla tych krajów powinien obejmować rozwój efektywnej aktywnej polityki rynku pracy oraz kształcenia ustawicznego 22. 22 Flexicurity Pathways. Turning hurdles into stepping stones, Report by the European Expert Group on Flexicuriy, Bruksela 2007, s. 19-21; E. Kryńska, Podstawowe cele I kierunki polityki rynku pracy w dokumentach programowych Unii Europejskiej i Polski, w: E. Kryńska (red.), Flexicurity w Polsce diagnoza i rekomendacje. Raport końcowy z badań, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2009, s. 15; A. Tomanek, Flexicurity w świetle uwarunkowań współczesnego rynku pracy, w: A. Tomanek (red.) Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy, Libra s.c., Białystok 2010, s. 13-14. 13

1.4. MODELE FLEXICURITY W UNII EUROPEJSKIEJ 1.4.1. MODEL DUŃSKI Duński model flexicurity ukształtował się w połowie lat 90. XX wieku. Charakteryzuje go niski poziom ochrony zatrudnienia, a więc wysoki poziom elastyczności popytu na pracę na rynku pracy, równoważony wysokim poziom ochrony socjalnej osób bezrobotnych i dostępnością programów aktywizujących 23. Sukces modelu duńskiego zatrudnienia był wynikiem realizacji idei tzw. złotego trójkąta (por.: wykres 1). Dzięki mało restrykcyjnym w aspekcie ochrony zatrudnienia przepisom prawa pracy, które pozwalają pracodawcom zatrudniać i zwalniać pracowników z krótkim okresem wypowiedzenia, duński system osiągnął poziom elastyczności porównywalny do liberalnych rynków pracy takich, jak np.: kanadyjskiego, irlandzkiego, brytyjskiego czy amerykańskiego. Jednocześnie ze względu na system zabezpieczenia społecznego oraz programy aktywnej polityki rynku pracy Dania przypomina inne kraje skandynawskie realizujące model państwa opiekuńczego, zapewniające zwartą sieć bezpieczeństwa swoim obywatelom 24. 23 M. Rymsza, W poszukiwaniu równowagi między elastycznością rynku pracy i bezpieczeństwem socjalnym. Polska w drodze do flexicurityi?, w: M. Rymsza (red.), Elastyczny rynek pracy i bezpieczeństwo socjalne. Flexicurity po polsku, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 15. 24 P.K. Madsen, The Danish Model of Flexicurity A Paradise with some Snakes, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Bruksela 2002, s. 4, http://samba.fsv.cuni.cz/~kotrusov/social%20policy/seminars/seminar%203/seminar%203%20- %20text%201.pdf, dostęp 16 marca 2011. 14

Wykres 1. Złoty trójkąt flexicurity w Danii Elastyczny rynek pracy Hojny system socjalny Aktywna polityka rynku pracy Źródło: P.K. Madsen, The Danish Model of Flexicurity A Paradise with some Snakes, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Bruksela 2002, s. 3, http://samba.fsv.cuni.cz/~kotrusov/social%20policy/seminars/seminar%203/seminar%203%20- %20text%201.pdf, dostęp 16 marca 2011. 1.4.2. MODEL HOLENDERSKI Istotą holenderskiej wersji flexicurity, wypracowanej w drugiej połowie lat 90. zeszłego wieku, jest rozwój zatrudnienia tymczasowego, w niepełnym wymiarze czasu pracy oraz agencji pracy przy stopniowym rozszerzaniu ochrony socjalnej na te nietypowe formy zatrudnienia 25. Cechą charakterystyczną holenderskiej polityki typu flexicurity jest więc 25 M. Rymsza, W poszukiwaniu równowagi między elastycznością rynku pracy i bezpieczeństwem socjalnym. Polska w drodze do flexicurity?, w: M. Rymsza (red.), Elastyczny rynek pracy i bezpieczeństwo socjalne. Flexicurity po polsku, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 16. 15

zróżnicowanie nietypowych form zatrudnienia. Jednak jak zauważają L. Bovenberg i T. Wilthagen przypadek Holandii nie powinien być traktowany jako raj flexicurity, chociażby ze względu na zróżnicowanie systemu ochrony przed zwolnieniem. Jest on dalece bardziej korzystny dla insiders niż dla outsiders 26. Holandia charakteryzuje się wysokim udziałem pracy niepełnoetatowej w strukturze zatrudnienia i to często będącej wynikiem dobrowolnego wyboru, zwłaszcza kobiet, dążących do pogodzenia życia zawodowego z wychowywaniem dzieci. Dość popularny stał się model gospodarstwa domowego z półtora dochodu 27 po redefinicji tradycyjnych ról społecznych kobiet i mężczyzn, jaka dokonywała się w Holandii od połowy lat 70. XX wieku. Stopniowo zatrudnienie kobiet zaczęto postrzegać jako korzystne dla gospodarki, a zwiększaniu aktywności zawodowej kobiet sprzyjało podniesienie się ich skolaryzacji (w latach 1973-2000 wskaźnik aktywności zawodowej kobiet w Holandii wzrósł z 29 do 60%). Nie bez wpływu na tę sytuację pozostawała też polityka państwa, ukierunkowania na wspieranie pracy w ograniczonym wymiarze godzin oraz gwarantująca równy status pracujących w ramach nietypowych form zatrudnienia i pracowników tradycyjnych 28 Jednym z buforów elastycznego holenderskiego rynku pracy stały się agencje tymczasowe, przeżywające swój dynamiczny rozwój. Realizacja idei flexicurity polega w tym przypadku na wprowadzeniu trzeciej strony w stosunkach pracy między pracownikiem i przedsiębiorstwem, na którego rzecz świadczona jest praca. Rozwiązanie to zapewnia pracodawcom wysoki stopień zewnętrznej elastyczności popytu na pracę i podaży pracy, natomiast pracownikom bezpieczeństwo zatrudnienia i dochodu. Warto jednak pamiętać, że 26 Przyjęta w 1996 roku Ustawa o równouprawnieniu pracowników pełno- i niepełnoetatowych, gwarantującej równe warunki pracy 9płace, premie, szkolenia) niezależnie od wymiaru etatu obejmują firmy zatrudniające nie mniej niż 10 pracowników. Por.: L. Bovenberg, T. Withagen, On the Road to Flexicurity: Dutch Porposals for a Pathway towards Better Trasition Security and Higher Labour Market Mobility, Tilburg University, The Netherlands 2008, s. 7-8, http://www.tilburguniversity.edu/research/institutes-and-researchgroups/reflect/publications/papers/fxp2008-15ontheroadtoflexicurity.pdf, dostęp 18 marca 2011. 27 M. Rymsza, W poszukiwaniu równowagi między elastycznością rynku pracy i bezpieczeństwem socjalnym. Polska w drodze do flexicurityi?, w: M. Rymsza (red.), Elastyczny rynek pracy i bezpieczeństwo socjalne. Flexicurity po polsku, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 16. 28 A. Baranowska, P. Lewandowski, Adaptacyjność do zmian gospodarczych, w: M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2007, Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 53. 16

rzeczywisty poziom ochrony socjalnej pracowników tymczasowych jest jednak mniejszy niż w przypadku pracowników standardowych 29. 1.4.3. MODEL HISZPAŃSKI Hiszpański model flexicurity kształtował się począwszy od połowy lat 80. XX wieku, a więc w okresie okołoakcesyjnym. Trudna ówczesna sytuacja na hiszpańskim rynku pracy, przejawiająca się przede wszystkim ponad 20-procentowym natężeniem bezrobocia wymusiła wprowadzenie zmian dążących do uelastycznienia i deregulacji tegoż rynku. Przy braku zmian poziomu restrykcyjności ochrony pracowników tradycyjnych w Hiszpanii wprowadzono ułatwienia zatrudniania na czas określony, co doprowadziło do zwiększenia się liczby pracujących na czas określony i w dłuższej perspektywie do wykształcenia się w tym kraju dualnego rynku pracy o słabej mobilności pomiędzy sektorami pierwotnym i wtórnym. Pracownicy z tych sektorów charakteryzują się zdecydowanie różnymi poziomami wynagrodzeń, stabilności zatrudnienia czy perspektywami na poprawę swojej pozycji na rynku pracy na niekorzyść tych ostatnich. Pomimo stopniowego zmniejszania restrykcyjności ochrony pracowników (niższe odprawy, rozszerzona lista uzasadnionych przyczyn rozwiązania tradycyjnej umowy o pracę) Hiszpania jest krajem o najwyższym odsetku pracowników na czas określony w ogóle zatrudnionych. 1.5. POLSKI RYNEK PRACY A IDEA FLEXICURITY Analizując polski rynek pracy w kontekście wdrażania realizacji polityki flexicurity i jej komponentów, w pierwszej kolejności warto rozważyć elastyczność polskiego prawa 29 M. Rymsza, W poszukiwaniu równowagi między elastycznością rynku pracy i bezpieczeństwem socjalnym. Polska w drodze do flexicurityi?, w: M. Rymsza (red.), Elastyczny rynek pracy i bezpieczeństwo socjalne. Flexicurity po polsku, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 16-17. 17

pracy, którą można ocenić w oparciu o indeks EPL 30. Według OECD indeks ten w 2008 roku wyniósł dla Polski 2,41 nieco powyżej średniej dla wszystkich państw OECD 31. Na poziom indeksu EPL w tym okresie złożyło się wiele czynników. Indeks ten dla umów na czas nieokreślonych wyniósł 2,01, na co złożyły się m.in.: niedogodności proceduralne rozwiązywania umów na czas nieokreślony przy jednoczesnym stosunkowo łatwym zwalnianiu pracowników i krótkim okresie wypowiedzenia. Z kolei indeks EPL dla umów czasowych kształtował się na poziomie 2,33, na co miały wpływ choćby ograniczone do prac sezonowych, okresowych, zastępstw itp. możliwości świadczenia pracy tymczasowej. Indeks EPL dla zwolnień grupowych wyniósł 3,63 m.in. ze względu na konieczność wypłaty odpraw i negocjacji ze związkami zawodowymi jako warunek przeprowadzenia zwolnień zbiorowych 32. Wśród postulatów odnośnie podnoszenia elastyczności prawa pracy najczęściej można spotkać się z propozycją rozszerzenia palety stosowanych elastycznych form zatrudnienia oraz organizacji czasu pracy, których wykorzystanie w Polsce jest dość skromne, ale także zmniejszanie dysproporcji pomiędzy poziomami restrykcyjności regulacji bezterminowych umów o pracy i pozostałych form zatrudnienia 33. Obecna aktywna polityka rynku pracy (ang. Active Labour Market Policy, dalej: ALMP) drugi z komponentów modelu flexicurity funkcjonuje w oparciu o ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 2004 roku 34. M. Bukowski, na podstawie analizy aktywnej polityki rynku pracy w Polsce po 2003 roku, wskazuje na znaczący wzrost 30 Indeks Employment Protection Legislation (EPL) obejmuje trzy elementy składowe: 1) regulacje odnoszące się do ochrony pracowników z umowami na czas nieokreślony, 2) regulacje związane z umowami na czas określony i pracy tymczasowej, c) regulacje dotyczące zwolnień grupowych. Indeks zawiera się w skali od 0 (najmniej restrykcyjne) do 6 (najbardziej restrykcyjne). 31 OECD Indicators on Employment Protection, OECD, Paryż 2010, http://www.oecd.org/document/11/0,3746,en_2649_37457_42695243_1_1_1_37457,00.html, dostęp 23 marca 2011. 32 E. Kryńska, Równowaga między elastycznością i bezpieczeństwem na polskim rynku pracy, jak osiągnąć flexicurity?, Monitor Prawa Pracy 2007 nr 7, s. 340-341. 33 E. Kryńska, Równowaga między elastycznością i bezpieczeństwem na polskim rynku pracy, jak osiągnąć flexicurity?, Monitor Prawa Pracy 2007 nr 7, s. 342, P. Lewandowski, Ł. Skrok, Flexicurity diagnoza na dziś, działanie na jutro, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Warszawa 2009, s. 31. 34 Ustawa z dnia 20.04.2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst jedn. Dz. U. z 2008 r., Nr 69, poz. 415 z późn. zm. 18

liczby uczestników programów tego rodzaju polityki. Procesowi temu nie towarzyszyły jednak działania zapewniające odpowiednią jakość oferowanych usług i instrumentów rynku pracy. Ponadto, pożądane jest regularne monitorowanie skuteczności prowadzonych działań ALMP pod względem ich efektywności wobec określonych grup osób, jak i celowości wydatkowania środków finansowych na określone formy wsparcia 35. Z kolei, P. Lewandowski i Ł. Skrok sygnalizują, że konieczny jest rozwój współpracy publicznych służb zatrudnienia z pracodawcami, a także wspieranie rozwoju sieci prywatnych. Autorzy ci sugerują również możliwie największą indywidualizację współpracy służb zatrudnienia z klientami 36. Rozwój kształcenia ustawicznego kolejnego obszaru polityki typu flexicurity można oceniać za pomocą różnych wskaźników. Jednym z nich są wydatki publiczne na edukację w relacji do PKB, które w Polsce kształtowały się w latach 2004-2006 na poziomie wyższym niż przeciętna dla 27 krajów UE (dalej: UE 27). W 2007 roku wskaźnik ten wyniósł 4,91% dla Polski i 4,96% dla UE 27 37. Bariery finansowe nie wydają się być więc problemem rozszerzania udziału w kształceniu ustawicznym Polaków, gdyż nie odbiegają od analogicznych wydatków innych państw Europy 38. Warto jednak podkreślić, że pomimo porównywalnych wartości relatywnych w ujęciu bezwzględnym wydatki te są niższe, ze względu na niższy PKB. Kształcenie ustawiczne ocenia się również w oparciu o wskaźnik, jakim jest udział osób w wieku 25-64 lat uczestniczących w edukacji i szkoleniach. W Polsce wskaźnik ten kształtował się na znacznie niższym poziomie niż przeciętna w UE 27. W 2003 roku w Polsce wskaźnik ten osiągnął wartość 4,4% (UE 27: 8,5%), natomiast w 2008 4,7% (UE 27: 9,6%). 35 J. Bieliński i inni, Aktywne polityki na elastycznym rynku pracy,, w: M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2007, Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 144. 36 P. Lewandowski, Ł. Skrok, Flexicurity diagnoza na dziś, działanie na jutro, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Warszawa 2009, s. 31. 37 Public Expenditure on Education, Eurostat, Luxembourg 2011, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tsdsc510, dostęp 24 marca 2011. 38 H. Dębowski, M. Lis, K. Pogorzelski, Kształcenie ustawiczne w czasie zmian, w: M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2010. Praca w cyklu życia, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2010, s. 180. 19

Wskaźnik ten znacznie korzystniej kształtował się dla kobiet (w 2008 roku 5,2%) niż dla mężczyzn (4,2%) 39. Dysproporcje między Polską a innymi państwami UE pod względem uczestnictwa w kształceniu ustawicznym wynikają w dużej mierze z różnic w realizowanej polityce względem edukacji dorosłych. Wsparcie kierowane jest przede wszystkim do publicznych i prywatnych instytucji edukacyjnych, a więc do podażowej strony kształcenia ustawicznego. Bezpośredni uczestnicy szkoleń współfinansowanych ze środków publicznych mają więc ograniczony wpływ na formę i treść oferowanych im zajęć, co negatywnie wpływa na konkurencyjność rynku edukacyjnego oraz jego dopasowanie do potrzeb rynku pracy. Istotną przyczyną tej sytuacji jest również i to, że społeczeństwo nie dostrzega korzyści płynących z nauki. Prawdopodobieństwo osiągania wyższego poziomu wynagrodzeń lub awansu zawodowego z powodu podwyższenia swoich kwalifikacji jest dość niskie. Kształcenie ustawiczne daje natomiast większe szanse na podjęcie zatrudnienia oraz niższe ryzyko długookresowego bezrobocia 40. Wśród propozycji działań na rzecz rozwoju kształcenia ustawicznego jest reorientacja polityki edukacyjnej państwa z dotowania instytucji szkoleniowych na wspieranie potencjalnych uczestników kształcenia przy wykorzystaniu indywidualnych kont edukacyjnych. Stanowią one rodzaj bonów umożliwiających wzięcie udziału w wybranym przez siebie szkoleniu. Taka konstrukcja zwiększa motywację po stronie popytowej rynku usług edukacyjnych do formułowania i realizowania własnych celów edukacyjnych i pośrednio do stymulowania konkurencji na tym rynku. Ważnym postulatem jest również wzmocnienie przepływu informacji i współpracy pomiędzy jednostkami edukacyjnymi a przedsiębiorstwami w zakresie aktualności wiedzy, nowoczesności systemu kształcenia dorosłych, faktycznego zapotrzebowania na kształcenie ze strony pracodawców i osób uczących się 41. 39 Europe In Figures. Eurostat Yearbook 2010, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2010, s. 273. 40 H. Dębowski, M. Lis, K. Pogorzelski, Kształcenie ustawiczne w czasie zmian, w: M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2010. Praca w cyklu życia, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2010, s. 180. 41 H. Dębowski, M. Lis, K. Pogorzelski, Kształcenie ustawiczne w czasie zmian, w: M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2010. Praca w cyklu życia, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2010, s. 180; E. Kryńska, Partnerzy społeczni w tworzeniu modelu flexicurity w Polsce, Dialog 2008 nr 3, s. 344; P. 20

System zabezpieczenia społecznego w Polsce obejmuje realizację całego wachlarza świadczeń z ubezpieczenia społecznego (emerytalno-rentowego, wypadkowego, chorobowego, macierzyńskiego), pozaubezpieczeniowych (wspierających rodzinę i kombatanckich), w ramach pomocy społecznej (wypłata zasiłków, opieka instytucjonalna, zastępcza opieka nad dzieckiem) oraz działań na rzecz niepełnosprawnych 42. Obecna konstrukcja systemu bezpieczeństwa socjalnego sprzyja bardziej bierności zawodowej, nie stymulując do żadnej aktywności, z wyjątkiem tej w poszukiwaniu źródeł pomocy. W rezultacie świadczenia socjalne przyczyniają się bardziej do wychodzenia jej beneficjentów z zasobów pracy aniżeli do ich aktywizacji zawodowej. Co więcej, w Polsce znacząco wzrosła liczba biernych zawodowo m.in. ze względu na obniżenie faktycznego wieku emerytalnego w rezultacie działań na rzecz ograniczenia bezrobocia w latach 90. zeszłego wieku, ale też liberalnych kryteriów przyznawania świadczeń inwalidzkich 43. Problemem długookresowym, z jakimi muszą zmierzyć się gospodarki znaczącej części krajów rozwiniętych, w tym i Polski, jest ponadto starzenie się społeczeństw i konieczność dopasowania konstrukcji systemów emerytalnych do tych procesów. Istotnymi postulatami w zakresie systemu zabezpieczenia społecznego jest zrównanie ustawowego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn oraz zmodyfikowanie systemu przyznawania zasiłków dla bezrobotnych m.in. poprzez uzależnienie jego wysokości od poziomu wynagrodzenia, osiąganego przez osobę bezrobotną przed utratą pracy, a także stopniowe zmniejszanie poziomu wypłacanego zasiłku wraz z upływem czasu i poszukiwania pracy dla podwyższenia skuteczności poszukiwań zatrudnienia. Lewandowski, Ł. Skrok, Flexicurity diagnoza na dziś, działanie na jutro, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Warszawa 2009, s. 31. 42 Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu społecznym, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2007, s. 70. 43 E. Kryńska, Równowaga między elastycznością i bezpieczeństwem na polskim rynku pracy, jak osiągnąć flexicurity?, Monitor Prawa Pracy 2007 nr 7, s. 344. 21

2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Rozważania na temat problemów realizacyjnych i wdrożeniowych modelu flexicurity na terenie województwa wielkopolskiego należy poprzedzić określeniem walorów tego regionu w aspekcie położenia geograficzno-przyrodniczego, zjawisk demograficznych oraz gospodarki tegoż regionu analizowanej w perspektywie makroekonomicznej. Dokonanie ogólnej charakterystyki Wielkopolski pozwoli nam na wieloaspektowe spojrzenie na problemy tego regionu oraz na tym tle wskazanie na wyzwania stojące przed uczestnikami życia gospodarczego: pracodawcami, pracownikami, przedstawicielami instytucji rynku pracy wobec modelu flexicurity. 2.1. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNO-PRZYRODNICZE Wielkopolska należy do terenów nizinnych, których rzeźbę powierzchni oraz warunki geologiczne i glebowe zostały ukształtowane przede wszystkim przez zlodowacenia bałtyckie (bogata w jeziora część północna i środkowa regionu) i środkowopolskie (mniej urozmaicona część południowa regionu) 44. Na obszarze województwa przeważają gleby słabe: bielicowe i rdzawe (60%) oraz płowe i brunatne (20%), pozostałe to gleby obszarów podmokłych (opadowo-glejowe, glejobielicowe, murszowo-torfowe, mady rzeczne itp.). Większa część obszaru Wielkopolski jest stosunkowo mało zasobna w wodę (opady roczne w granicach 480-600 mm w zależności od rejonu). Część zachodnia regionu charakteryzuje się klimatem umiarkowanym, o przewadze wpływów oceanicznych (stosunkowo małe roczne amplitudy temperatury powietrza, wczesna wiosna, długie lato, łagodna zima z krótkotrwałą pokrywą śnieżną). Wschodnia część obszaru, najmniej zasobna w wodę w porównaniu z innymi regionami kraju, jest pod wpływem klimatu umiarkowanego 44 Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, s. 7. 22

przejściowego, oceaniczno-kontynentalnego, ze względnie małymi sumami opadów atmosferycznych, okresem wegetacyjnym od 229 do 240 dni 45. Ponad jedną czwartą powierzchni regionu zajmują lasy. W Wielkopolsce dominują przy tym drzewostany sosnowe. Ponad jedną trzecią powierzchni zajmują obszary prawnie chronione, w tym m.in. Wielkopolski Park Narodowy 46. Na pojezierzach, głównie w części północnej i środkowej regionu, występuje około 800 jezior, w tym 58% o powierzchni do 10 ha i 8% o powierzchni powyżej 100 ha. Największym zbiornikiem naturalnym województwa jest Jezioro Powidzkie (1036 ha) na Pojezierzu Gnieźnieńskim 47. Budowa geologiczna Wielkopolski jest niezwykle urozmaicona, co znajduje swoje odbicie w różnorodności bogactw naturalnych, występujących w tym obszarze 48, a stanowiących jednocześnie potencjał dla rozwoju społeczno-gospodarczego tego regionu. Wśród bogactw naturalnych można wymienić występujące w województwie wielkopolskim kopaliny energetyczne: węgiel brunatny (głównie rejon Konina i Turku), gaz ziemny (przede wszystkim na obszarze między Wartą, Obrą i Kanałem Mosińskim) i ropę naftową (największe złoża w okolicach Lubiatowa i Grotowa). Inne kopaliny występujące na tym terenie są to także: sól kamienna (Kłodawa, Wapno), sól potasowo-magnezowa (Kłodawa), torfy, wody lecznicze zmineralizowane i wody termalne (występujące na znacznym obszarze centralnej, wschodniej i południowej Wielkopolski), piaski kwarcowe, surowce iglaste, naturalne kruszywa żwirowo-piaszczyste, a także piaski formierskie, piaski szklarskie, kreda. Zasobność przyrodnicza Wielkopolski daje więc potencjalne możliwości eksploatacji nowych złóż kopalin energetycznych, możliwość szerszego wykorzystania wód geotermalnych. Jednocześnie województwo wielkopolskie ma największą w skali kraju powierzchnię gruntów zdewastowanych i zdegradowanych, głównie w wyniku działalności 45 Diagnoza sytuacji, wyd. cyt., s. 7. 46 Szerzej: Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 2013, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2006, s. 10. 47 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007, s. 17. 48 E. Kabath, M. Tarkowski, Ogólna charakterystyka obszaru i poziomu rozwoju regionu, w: Regiony Polski. Województwo wielkopolskie, II edycja, red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk-Warszawa 2000, s. 1. 23

górnictwa i kopalnictwa surowców. Największe obszary przeobrażone antropogenicznie występują w rejonie eksploatacji węgla brunatnego (okolice Konina i Turku). Istotną konkluzją jest tu z jednej strony konieczność uwzględnienia aspektu ochrony środowiska przy zwiększaniu eksploatacji kopalin, jak i z drugiej zwrócenie uwagi na potrzebę rekultywacji i zagospodarowania terenów zdewastowanych i zdegradowanych 49. 2.2. ZJAWISKA DEMOGRAFICZNE Zjawiska demograficzne są współcześnie jednym z najistotniejszych czynników determinujących sytuację społeczno-gospodarczą kraju i regionu w perspektywie długookresowej. Problemy demograficzne nabierają coraz większego znaczenia we współczesnych gospodarkach państw Unii Europejskiej ze względu na ich wielostronny i różnorodny charakter. Zjawiska te determinują bowiem sytuację na rynku pracy m.in. poprzez kształtowanie podaży pracy, z kolei sytuacja na rynku pracy silnie oddziałuje na przebieg procesów demograficznych. Z tego względu niezwykle istotne jest rozważenie charakteru zjawisk demograficznych występujących na terenie Wielkopolski i wskazanie na możliwe związki z procesami zachodzącymi na tym regionalnym rynku pracy w kontekście wdrażania modelu flexicurity. Teren województwa wielkopolskiego zamieszkiwało na koniec I półrocza 2010 roku ponad 3,4 miliona osób. Pod względem liczby ludności Wielkopolska, z udziałem 8,94% w ogólnej liczbie ludności Polski, zajmuje trzecie miejsce w kraju po województwach: mazowieckim (13,70%) i śląskim (12,14%) 50. 49 Więcej: Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, s. 7-9. 50 Obliczenia własne na podstawie: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2010r., GUS, Warszawa 2010, tab. 2, s. 11. 24

Wykres 2. Ludność Wielkopolski na tle ludności Polski w latach 2000 2010 (stan w tysiącach, na dzień: 31.12) Uzupełnienie: W 2010 roku stan na dzień: 30.06. Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, tab. 1, http://www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 07.02.2011; Rocznik Demograficzny 2009, GUS, Warszawa 2010, tab. 4, s. 76; Stan i ruch naturalny ludności w województwie wielkopolskim w 2008 r., GUS, Warszawa 2009, s. 1; Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2010 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 2, s. 11. W latach 2000 2010 liczba mieszkańców Polski zmniejszyła się o 69085 osób, podczas gdy liczba Wielkopolan zwiększyła się o 68869 osób. Konsekwencją tych zmian była obserwowana w tym okresie tendencja wzrostowa udziału liczby mieszkańców Wielkopolski w liczbie Polaków ogółem z 8,74% w 2000 do 8,94% w 2010 roku. Na stan i liczebność ludności zamieszkującej określone terytorium duży wpływ mają zjawiska demograficzne określane także jako ruch naturalny ludności. W 2009 roku, w porównaniu z rokiem 2000, w województwie wielkopolskim zawarto więcej związków małżeńskich, zarejestrowano więcej urodzeń żywych oraz odnotowano mniej zgonów, co wpłynęło na poziom przyrostu naturalnego 51. 51 Por.: Zmiany demograficzne w województwie wielkopolskim w latach 1999-2006, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2008, s. 16. 25

Tabela 2. Ruch naturalny ludności w województwie wielkopolskim w latach 2000, 2005 i 2009 Wyszczególnienie 2000 2005 2009 Małżeństwa zawarte 19478 18950 23522 na 1000 ludności 5,84 5,63 6,93 Separacje 174 835 274 na 100 tys. ludności 5,21 24,82 8,1 Rozwody 3526 4601 5057 na 1000 ludności 1,06 1,37 1,5 Źródło: Dzieci i młodzież w województwie wielkopolskim w latach 2000-2009, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2009, s. 11; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, tab. 1, www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 11.02.2011. W latach 2000 2009 w województwie wielkopolskim można było zaobserwować ogólną tendencję wzrostową liczby zawieranych małżeństw. Pomimo nieco niższej liczby zawieranych małżeństw w 2005 roku, kierunek zmian demograficznych w tym zakresie miał charakter rosnący. Współczynnik małżeństw liczony na 1000 ludności w 2000 roku wyniósł 5,84%, zaś w 2009 już 6,93%. W 2009 roku w województwie wielkopolskim orzeczono prawomocnie 274 separacje wobec 174 separacji w 2000 roku. W przeliczeniu na 100 tys. ludności wskaźnik separacji wyniósł w tych latach odpowiednio: 8,1 wobec 5,21. Wyjątkowy w tym względzie był rok 2005, kiedy to liczba orzeczonych prawomocnie separacji była ponad czterokrotnie w porównaniu z rokiem 2000 i ponad trzykrotnie z rokiem 2009 wyższa. Wskaźnik separacji osiągnął w tym roku wartość na poziomie 24,82. Obserwując liczbę rozwodów w województwie wielkopolskim w latach 2000 2009 można zauważyć wyraźne i znaczące zmiany. W 2009 roku w Wielkopolsce rozwiodły się 5057 pary małżeńskie, tj. o 1531 więcej niż w 2000 roku. Wskaźnik przeprowadzonych w 2009 roku w województwie wielkopolskim rozwodów w przeliczeniu na 1000 ludności wyniósł 1,5 wobec 1,06 w 2000 i 1,37 w 2005 roku. Wyraźnie zatem widoczna była tendencja wzrostowa liczby rozwodów na tym terenie. Zmiany widoczne w powstawaniu i ustawaniu małżeństw są niepokojące. Mogą one wynikać z coraz trudniejszego i bardziej wymagającego charakteru rynku pracy. Zatrudnienie 26

wiąże się często z coraz dłuższym i wielogodzinnym przebywaniem poza domem, co z kolei może rodzić konflikty i przyczyniać się do rozpadu większej liczby małżeństw. Zjawiska te można interpretować jako symptom istnienia realnej potrzeby zmian zarówno popytowej, jak i podażowej strony funkcjonowania regionalnego rynku pracy. Jedną z możliwości, jakie niesie z sobą wdrażanie modelu flexicurity, jest szersze zastosowanie elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy, co może przyczynić się do łatwiejszego godzenia życia zawodowego z życiem prywatnym i rodzinnym, a tym samym polepszenia jakości życia Wielkopolanek i Wielkopolan. Tabela 3. Ruch naturalny ludności w województwie wielkopolskim w latach 2000, 2005, 2008 i 2009 Wyszczególnienie 2000 2005 2008 2009 Urodzenia żywe 35125 35299 40925 40882 z liczby ogółem: dziewczynki 17014 17049 19849 19682 w miastach 18283 18996 21452 22171 pozamałżeńskie 3483 6352 8250 8649 w tym dziewczynki 1670 3126 4026 na 1000 ludności 10,52 10,49 12,08 12,03 Zgony 31811 30234 31146 31668 na 1000 ludności 9,53 8,99 9,19 9,32 Zgony niemowląt 275 207 228 220 z liczby ogółem: dziewczynki 130 92 97 109 w miastach 129 112 124 105 na 1000 urodzeń żywych 7,83 5,86 5,57 5,38 Przyrost naturalny 3314 5065 9779 9214 na 1000 ludności 0,99 1,51 2,89 2,71 Źródło: Dzieci i młodzież w województwie wielkopolskim w latach 2000-2009, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2009, s. 11; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, tab. 1, www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 11.02.2011. 27

Utrzymująca się w województwie wielkopolskim przewaga urodzeń żywych nad liczbą zgonów zdecydowała o dodatnim przyroście naturalnym. W latach 2000-2009 liczba urodzeń żywych wzrosła 35,1 tys. do 40,8 tys. dzieci. Dziewczynki stanowiły w tych latach ok. 48% urodzeń żywych ogółem. W okresie tym można było ponadto zaobserwować nieznaczny wzrost udziału liczby urodzeń żywych w miastach (z 52 do 54%) oraz znaczące zwiększenie się udziału urodzeń pozamałżeńskich z niecałych 10% w 2000 roku do ponad 21% w 2009 roku. Pozytywną cechą było zmniejszenie się śmiertelności niemowląt w analizowanych tu latach. Przyrost naturalny liczony na 1000 ludności wzrósł z 0,99 w 2000 roku do 2,89 w 2008 roku, osiągając najwyższy poziom w ciągu ostatnich10 lat 52. W kolejnym roku wartość tego wskaźnika nieco się zmniejszyła. Innym jeszcze obok przyrostu naturalnego miernikiem przedstawiającym zmiany procesów reprodukcji społecznej jest współczynnik dzietności ogólnej. Miara ta określa przeciętną liczbę dzieci, którą urodziłaby kobiet w ciągu całego okresu rozrodczego (15-49 lat), przy założeniu że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną wśród kobiet w badanym roku 53. W latach 2000-2009 współczynnik dzietności Wielkopolanek i na tle całego kraju dynamicznie się zmieniał. Poczynając od 2000 roku wskaźnik ten najpierw ulegał zmniejszeniu aż do 2003 roku w Polsce oraz do 2004 roku w Wielkopolsce. W tych latach osiągnął on wartości minimalne. Od tamtych lat obserwowaliśmy stopniowy wzrost współczynnika dzietności ogólnej zarówno w Polsce, jak i Wielkopolsce. Wskaźnik ten dla województwa wielkopolskiego wykazywał przy tym we wszystkich latach wyższe wartości aniżeli przeciętna wartość w Polsce. Pomimo tego poziom dzietności, mierzony współczynnikiem dzietności kobiet, nie zapewniał pełnej zastępowalności pokoleń, a więc nawet reprodukcji prostej ludności, która jest osiągana, gdy wartość tego współczynnika wynosi w granicach 2,10-2,15 54. Jest to najbardziej pożądana sytuacja demograficzna dla społeczeństwa. Występuje ona wtedy, gdy w danym roku na 100 kobiet w wieku 15-49 lat 52 Por.: Zmiany demograficzne w województwie wielkopolskim w latach 1999-2006, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2008, s. 20. 53 Rocznik Demograficzny 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 26 54 Por.: I. E. Kotowska, U. Sztanderska, Zmiany demograficzne a zmiany na rynku pracy w Polsce, w: Aktywność zawodowa i edukacyjna a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych, red. I. E. Kotowska, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, s. 19. 28

przypada średnio 210-215 urodzonych dzieci 55. W 2009 roku w Wielkopolsce na 100 kobiet przypadało 148 dzieci, z kolei w Polsce 139. Badane lata można więc określić jako okres utrzymującej się depresji urodzeniowej. Tabela 4. Współczynnik dzietności kobiet w Polsce i w Wielkopolsce w latach 2000-2009 Dane 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Polska 1,367 1,315 1,249 1,222 1,227 1,243 1,267 1,306 1,390 1,398 Wielkopolska 1,393 1,354 1,288 1,279 1,268 1, 316 1,344 1,393 1,488 1,481 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2002, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2002, tab. 15(60), s. 127; Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach 2000-2010, notatka informacyjna, GUS, Warszawa 2011, tab. 3, s. 16; Portal Głównego Urzędu Statystycznego, www.stat.gov.pl, dostęp: 04.02.2011. W kształtowaniu się przyrostu naturalnego oraz współczynnika dzietności kobiet w Polsce i w Wielkopolsce można dostrzec m.in. rezultaty działania zjawiska późnego macierzyństwa, które jest dość niepokojące z perspektywy zastępowalności pokoleń oraz problemu starzenia się społeczeństwa 56. Przeobrażenia demograficzne spowodowały m.in. przesunięcie najwyższej płodności kobiet do starszych grup wiekowych i w konsekwencji przeciętny wiek rodzenia dziecka podwyższył się 57. Począwszy od połowy lat 70. zeszłego wieku dynamika przyrostów ludności malała na terenie województwa wielkopolskiego, co było spowodowane ciągłym spadkiem przyrostu naturalnego: od 9,9 na 1000 osób w 1975 roku 58 do 0,99 w 2000 roku i 0,89 w 2004 roku. Od tamtego roku można było zaobserwować pozytywne w tym zakresie zmiany, gdyż wskaźnik ten zaczął ponownie wzrastać aż do 2,71 55 Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach 2000-2010, notatka informacyjna, GUS, Warszawa 2011, s. 4. 56 B. Kalinowska, Równowaga między życiem zawodowym a rodzinnym w perspektywie makroekonomicznej, w: Równowaga praca życie rodzina, red. C. Sadowska-Snarska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2008, s. 90-91. 57 Więcej na ten temat: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach 2000-2010, notatka informacyjna, GUS, Warszawa 2011, s. 5. 58 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 2013, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2006, s. 14. 29

w 2009 roku 59. Podkreślenia wymaga fakt, że w miastach sytuacja demograficzna kształtowała się mniej korzystnie (2,17) niż na terenach wiejskich (3,40) 60. Stopniowy wzrost liczby urodzeń w tym okresie wynikał także z realizacji odroczonych urodzeń przez wyżowe roczniki kobiet (szczególnie tych z wykształceniem wyższym i średnim), urodzonych w latach 1974-1983. Syndrom odroczenia 61 jest rezultatem wyboru, dokonywanego przez młodych ludzi, którzy postanawiają najpierw osiągnąć odpowiedni poziom wykształcenia oraz stabilizację ekonomiczną, a dopiero potem zakładają rodzinę i ją powiększają 62. Udoskonalenie metod i środków kontroli urodzeń (efektywność, dostępność i łatwość stosowania) były dodatkowym ważnym czynnikiem, pozwalającym na świadomą zmianę decyzji prokreacyjnych, które najkrócej można scharakteryzować jako przejście od antykoncepcji (zapobieganiu niepożądanym poczęciom) do świadomej prokreacji 63. Nie bez wpływu na tę sytuację miały również zmiany na polskim i wielkopolskim rynku pracy. Niedostateczny popyt na pracę, prowadzący do nasilenia trudności ze znalezieniem i utrzymaniem pracy szczególnie przez osoby młode, dopiero wkraczające na rynek pracy, wywarł presję na opóźnienie decyzji prokreacyjnych przez młodych ludzi. W konsekwencji doprowadziło to do niekorzystnych zmian demograficznych 64. Obserwowane w 59 Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 14.02.2011. 60 Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 14.02.2011. 61 Szerzej: B. Balcerzak-Paradowska, Rozwiązania w zakresie ułatwienia godzenia życia zawodowego z rodzinnym jako element polityki rodzinne, w: Kierunki działań na rzecz równowagi praca życie rodzina, red. C. Sadowska-Snarska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2006, s. 17. 62 Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim, wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, s. 61-62. 63 Por.: I. E. Kotowska, U. Sztanderska, Zmiany demograficzne a zmiany na rynku pracy w Polsce, w: Aktywność zawodowa i edukacyjna a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych, red. I. E. Kotowska, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, s. 24. 64 Por.: I. E. Kotowska, U. Sztanderska, Zmiany demograficzne a zmiany na rynku pracy w Polsce, w: Aktywność zawodowa i edukacyjna a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych, red. I. E. Kotowska, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, s. 25. 30

ostatnich latach korzystne zmiany przyrostu naturalnego trudno zatem uznać za oznakę trwałej transformacji zachowań prokreacyjnych 65. Niekorzystne zmiany w zakresie dzietności są więc kolejnym uzasadnieniem dla konieczności wprowadzenia istotnych zmian w funkcjonowaniu wielkopolskiego rynku pracy, a w szczególności w kierunku jego uelastyczniania. W pierwszej kolejności działania należałoby skierować w stronę podnoszenia świadomości pracodawców i pracowników Wielkopolski odnośnie szans, jakie daje wykorzystanie propozycji oferowanych przez model flexicurity, w dalszej badanie i diagnozowanie problemów pojawiających się przy wprowadzaniu rozwiązań takich, jak elastyczne formy zatrudnienia i organizacji czasu pracy. Obok przyrostu naturalnego, czynnikiem wpływającym na spadek lub przyrost ludności są migracje, zarówno wewnętrzne rozpatrywane w skali kraju i województwa jak i zagraniczne. W latach 2000-2009 w Wielkopolsce notowano dodatnie saldo migracji stałej, co oznacza, że liczba osób meldujących się w województwie na pobyt stały była większa od osób wymeldowanych. O takim wyniku decyduje sytuacja migracyjna na wsi, bowiem w miastach odpływ migracyjny jest coraz większy i od roku 2002 do 2009 saldo migracji stałej w miastach było ujemne 66. Prowadząc rozważania w zakresie zjawisk demograficznych, warto by odnieść się także do liczebności kobiet i mężczyzn w Wielkopolsce. W latach 2000 2010 kobiety zamieszkujące analizowane tu województwo podobnie, jak i w pozostałych regionach Polski utrzymywały przewagę liczebną nad mężczyznami. W 2000 roku wśród 3345316 mieszkańców Wielkopolski było 1721655 kobiet oraz 1623661 mężczyzn. Z kolei w 2010 roku liczba kobiet osiągnęła wartość 1757903, zaś mężczyzn 1656282. W okresie tym kobiety stanowiły więc większość ludności Wielkopolski. W ujęciu procentowym udział kobiet w populacji Wielkopolski wykazywał nieznaczną tendencję rosnącą od 51,46% w 2000 roku do 51,49% w 2010 roku. 65 Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, s. 61-62. 66 Por.: Zmiany demograficzne w województwie wielkopolskim w latach 1999-2006, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2008, s. 21; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, tab. 23(67), www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 23.02.2011. 31

Wykres 3. Ludność Wielkopolski według płci w latach 2000 2010 (stan na dzień: 31.12) Symbole: * - stan w dniu 30.06. Uzupełnienie: W latach 2001-2004 w zaokrągleniu do pełnego tysiąca. Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2011; Rocznik Demograficzny 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, tab. 4, s. 76; Stan i ruch naturalny ludności w województwie wielkopolskim w 2008 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 1; Województwo wielkopolskie 2009, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2009, s. 6; Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2010 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 2, s. 11. Większość populacji Wielkopolski mieszkała w latach 2000 2010 w miastach, choć przewaga ludności miejskiej systematycznie malała. Wskaźnik urbanizacji, określający udział liczby ludności miejskiej do ogólnej liczby ludności w ujęciu procentowym 67, w 2000 roku wynosił 57,87%, w 2005 roku 57,09%. Pod koniec dekady można było zaobserwować przyspieszenie dynamiki zmian tegoż wskaźnika, gdyż ludność miejska stanowiła w latach 2009 (w dniu 31.12) i 2010 (w dniu 30.06) odpowiednio: 56,1% i 55,9% ogólnej liczby mieszkańców województwa wielkopolskiego 68. 67 Ocena sytuacji na wielkopolskim rynku pracy i realizacji zadań w zakresie polityki rynku pracy w 2007 roku, Wielkopolski Urząd Pracy, Poznań 2008, s. 7. 68 Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, tab. 1, www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 22.01.2011; Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2010 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 8, s. 101. 32

Wykres 4. Ludność Wielkopolski według miejsca zamieszkania w latach 2000, 2005 i 2010 (stan na dzień: 31.12) Symbole: * - w 2010 stan na dzień: 30.06. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2011; Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2010 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 8, s. 101. Struktura wieku ludności ulegała dynamicznym zmianom w badanym okresie. Liczba oraz struktura populacji w wieku produkcyjnym jest przy tym jednym z czynników determinujących poziom podaży zasobów ludzkich na rynku pracy 69, a więc zasobu osób w wieku produkcyjnym, które są zdolne (fizycznie i psychicznie) do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych dla danej gospodarki warunkach 70. Struktura ludności w Wielkopolsce rozpatrywana według wieku produkcyjnego i nieprodukcyjnego wykazywała na przestrzeni badanego okresu niekorzystne tendencje. Przejawiały się one w stopniowym, lecz trwałym spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym oraz wzroście liczby osób w wieku poprodukcyjnym. W 2000 roku w wieku przedprodukcyjnym w Wielkopolsce było ponad 850 tys. osób, podczas gdy w 2010 roku już niecałe 680 tys. W tym samym okresie nastąpił też 69 U. Kalina-Prasznic, Wpływ globalizacji i integracji na zmiany rynku pracy, w: Rynek pracy w Polsce w dobie integracji europejskiej i globalizacji, red. M. Noga, M. K. Stawicka, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 7. 70 W. Jarmołowicz, Zatrudnianie i bezrobocie w gospodarce, w: Podstawy makroekonomii, red. W. Jarmołowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 126. 33

znaczący przyrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym od ponad 450 tys. do niemal 520 tys. osób. Obie te tendencje są dość niepokojące. Korzystną zmianą było zwiększenie się liczby osób w wieku produkcyjnym od 2041805 w 2000 do 2216502 osób w 2010 roku. Tabela 5. Ludność według wieku produkcyjnego i nieprodukcyjnego w województwie wielkopolskim w latach 2000, 2005 i 2010 (stan na dzień: 31.12) Wyszczególnienie 2000 2005 2010* osoby % osoby % osoby % Ogółem, 3 345 316 100 3 372 417 100 3 414 185 100 w tym w wieku: przedprodukcyjnym 850 693 25,5 728 791 21,6 679 949 19,9 produkcyjnym 2 041 805 61,0 2 179 176 64,6 2 216 502 64,9 poprodukcyjnym 452 818 13,5 464 450 13,8 517 734 15,2 Symbole: * - stan na dzień 30.06. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2011; Rocznik Demograficzny 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, tab. 4, s. 76; Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2010 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, tab. 5, s. 20. Zmiany w strukturze ludności według wieku produkcyjnego i nieprodukcyjnego można rozpatrywać też w ujęciu procentowym na przestrzeni lat 2000 2010. I tak, na koniec 2000 roku ponad jedna czwarta ludności Wielkopolski była w wieku przedprodukcyjnym, natomiast po ponad 10 latach zaledwie niecała jedna piąta. Obniżanie się liczby osób w wieku przedprodukcyjnym będzie miało w przyszłości niekorzystne przełożenie na mniejszą liczbę osób w wieku produkcyjnym, a więc i na zasoby pracy na wielkopolskim rynku pracy. Z kolei udział liczby osób w wieku poprodukcyjnym w populacji województwa wielkopolskiego wzrósł z 13,5% w 2000 roku do 15,2% w 2010. Korzystne zmiany można było zaobserwować w liczbie osób w wieku produkcyjnym, która miała charakter rosnący w badanych tu latach. 34

Wykres 5. Struktura ludności Wielkopolski według wieku produkcyjnego i nieprodukcyjnego w latach 2000-2010 (stan w %, na dzień 31.12) Symbole: * - stan na dzień 30.06. Źródło: Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, tab. 25, s. 65; Ocena sytuacji na wielkopolskim rynku pracy i realizacji zadań w zakresie polityki rynku pracy w 2009 roku, WUP, Poznań 2010, s. 7; obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, tab. 1, www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 04.02.2011. Przegląd uwarunkowań demograficznych sytuacji na wielkopolskim rynku pracy nie sposób nie uzupełnić o małą wycieczkę w przyszłość, bazując na prognozie ludności faktycznej (opartej na wynikach Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002), opracowanej przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie przy współpracy ekspertów z Uniwersytetu Warszawskiego i Głównej Szkoły Handlowej, na lata 2008 2035 dla Polski i województw w podziale na część miejską i wiejską. Prognoza ta została przygotowana przy uwzględnieniu konsekwencji przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku oraz odwrócenia tendencji spadkowej urodzeń, jaki miał miejsce w 2004 roku tuż po 2003 roku, który to był okresem najniższej w powojennej historii urodzeń zarówno w Polsce, jak i w Wielkopolsce. W założeniach prognostycznych przewidywano również 35

włączenie do obliczeń migracji czasowych, tzw. krótko- i długookresowych, odpowiednio dla migracji wewnętrznych i zagranicznych 71. Warto też rozważyć wyniki prognozy demograficznej w kontekście pytania: czy Wielkopolsce potrzebny jest w przyszłości model flexicurity? Tabela 6. Prognoza ludności województwa wielkopolskiego według płci, wieku i miejsca zamieszkania do 2035 r. (stan na dzień: 31.12, w tys.) Wyszczególnienie 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Ogółem 3 413,4 3 453,5 3 475,7 3 471,7 3 441,1 3 393,9 Płeć Kobiety 1 758,8 1 780,2 1 792,0 1 790,3 1 775,0 1 750,1 Mężczyźni 1 654,6 1 673,2 1 683,7 1 681,4 1 666,1 1 643,8 Miejsce zamieszkania Miasto 1 908,6 1 896,0 1 881,9 1 857,0 1 818,0 1 770,8 Wieś 1 504,7 1 557,4 1 593,8 1 614,7 1 623,1 1 623,1 Wiek Przedprodukcyjny 673,0 667,8 678,5 666,1 612,5 555,3 Produkcyjny 2 218,5 2 164,9 2 082,2 2 027,4 2 017,8 1 989,1 Poprodukcyjny 521,8 620,8 715,0 778,2 810,7 849,5 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2010, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2010, tabl. 1, www.stat.gov.pl/poznan, dostęp: 07.02.2011. U podstaw prognozy dla Polski i województw legło założenie dalszego, względnie stabilnego rozwoju kraju, a co za tym idzie, poprawy sytuacji materialnej rodzin i rozwoju usług społecznych, które przy pomocy polityki społecznej państwa powinny korzystnie wpływać na procesy demograficzne. Jednym z interesujących warunków, które również przyjęto w trakcie przygotowań prognozy było i to, że kobiety rodzą (i będą rodzić) w coraz późniejszym wieku, jednak bez oczekiwań pełnej rekompensaty urodzeń odłożonych w czasie przez roczniki z ostatniej wyżu demograficznego 72. 71 Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, Warszawa 2009, Uwagi metodyczne. 72 Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, Warszawa 2009, Założenia prognozy dla Polski i województw. 36

Długookresowa prognoza dla województwa wielkopolskiego zakłada więc regularny przyrost ludności aż do 3475,7 tys. osób w 2020 roku, od kiedy to jej liczba zacznie się stopniowo zmniejszać aż do 3393,9 tys. osób w 2035 roku. Warto podkreślić, że wzrost liczby ludności wiąże się ze stopniowym pojawianiem się większej ilości dzieci, a więc i większej ilości problemów osób pracujących i opiekujących się swoim potomstwem w aspekcie łączenia życia zawodowego z rodzinnym. Jest to niewątpliwie argument przemawiający za ideą flexicurity, a w tym przypadku za zwiększaniem elastyczności rynku pracy, aby osiągnąć tzw. work-life balance, ale z drugiej strony też i zwiększaniem bezpieczeństwa na rynku pracy, aby zahamować przewidywany od roku 2020 roku spadek tempa wzrostu liczby ludności. W prognozowanym okresie struktura ludności Wielkopolski rozpatrywana według płci nie powinna ulec poważniejszym zmianom. Zakłada się, że udział kobiet w ogólnej populacji Wielkopolski będzie nieznacznie się zwiększał do 51,53% w 2010 roku do 51,57% w 2035 roku. Zmiany liczby ludności miejskiej i wiejskiej Wielkopolski będą zgodnie z prognozami zróżnicowane. W miastach prognozowany jest dość regularny ubytek ludności. Na terenach wiejskich z kolei przewiduje się przyrost liczby zamieszkujących je osób w granicach niecałych 8% na przestrzeni lat 2010 2035. Sytuacja taka wynika w znaczącym stopniu z różnych zachowań demograficznych mieszkańców miast i wsi. Ci ostatni charakteryzują się bowiem wyższą wielkością prognozowanych urodzeń i przez to relatywnie większą reprodukcją społeczną. Ponadto, obserwowane od kilku lat migracje ludności z miast na obszary podmiejskie stanowią coraz bardziej znaczący czynnik, którego wpływ na przebieg procesów demograficznych w miastach i wsiach będzie ulegał zwiększeniu 73. Konsekwencją tych zjawisk będzie zmiana proporcji między ludnością miejską i wiejską na korzyść tej ostatniej. W 2035 roku udział miast w strukturze ludności ogółem szacowany jest dla Wielkopolski na 52,18% przy przeciętnej dla Polski na poziomie 58,94% 74. Rozważając uwarunkowania demograficzne wielkopolskiego rynku pracy warto wskazać jeszcze na to, że potencjał demograficzny nie jest tu rozmieszczony równomiernie. Istnieją obszary o dużej koncentracji ludności (szczególnie aglomeracja poznańska, ośrodki subregionalne i regionalne) oraz tereny słabo zaludnione (szczególnie północne powiaty 73 Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, s. 68. 74 Prognoza ludności na lata 2008 2035, GUS, Warszawa 2009, s. 174. 37

regionu). Cechą charakterystyczną jest również migracja wewnętrzna z obszarów zastoju gospodarczego na rzecz obszarów wysokiej dynamiki rozwoju 75. Województwo wielkopolskie jest często postrzegane jako region o wysokiej aktywności mieszkańców. Wynika to m.in. ze stosunkowo dużej dynamiki przemian społeczno-gospodarczych, szczególnie na obszarach o niskiej stopie bezrobocia, dobrej struktury gospodarczej, czy poziomu prywatyzacji, a także uwarunkowań historycznych. Niestety, dużą część województwa stanowią obszary leżące na przeciwległym biegunie rozwoju. Na tych obszarach często o wysokiej stopie bezrobocia, niskim poziomie życia, braku inwestycji zagranicznych, niskim poziomie prywatyzacji, czy też słabym poziomie wykształcenia ludności mamy do czynienia z małą aktywnością mieszkańców lub nawet jej brakiem. Niski poziom życia mieszkańców dotyczy jednak w znacznej części ludności rolniczej, o słabej mobilności przestrzennej 76. 2.3. GOSPODARKA REGIONU W UJĘCIU MAKROEKONOMICZNYM Województwo wielkopolskie położone jest w środkowo-zachodniej części Polski. Należy ono do największych regionów w kraju. Pod względem powierzchni (29 826 km kw.) zajmuje drugie miejsce w kraju, a pod względem liczby mieszkańców trzecie 77. W sensie historycznym Wielkopolska wywołuje skojarzenia z procesem kształtowania się polskiej państwowości, począwszy od plemiennego państwa Polan do okresu rozbicia dzielnicowego Polski. Nie należy także zapominać o roli tego regionu w dziejach stosunków polsko-niemieckich. Wielkopolska kojarzy się z wysokim etosem pracy oraz niepodważalnymi osiągnięciami w działalności gospodarczej, a także w rolnictwie 78. 75 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007, s. 21. 76 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007, s. 22. 77 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 2013, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2006, s. 12. 78 E. Kabath, M. Tarkowski, Ogólna charakterystyka obszaru i poziomu rozwoju regionu, w: Regiony Polski. Województwo wielkopolskie, II edycja, red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk-Warszawa 2000, s. 1. 38

Województwo w obecnym kształcie powstało 1 stycznia 1999 roku poprzez połączenie dawnych województw: poznańskiego, leszczyńskiego, kaliskiego, konińskiego, pilskiego (bez powiatu wałeckiego). Obecnie w sensie administracyjnym województwo wielkopolskie tworzą: cztery powiaty grodzkie: Poznań, Leszno, Konin, Kalisz, 31 powiatów ziemskich 79 i 226 gmin. Region od wschodu graniczy z Kujawsko-Pomorskiem i Łódzkiem, od południa na krótkim odcinku z Opolskiem, od południowego zachodu z Dolnośląskiem, od zachodu z Lubuskiem, zaś od północy z Zachodniopomoskiem 80. Wielkopolska oceniana jest jako region należący do najprężniej rozwijających się w Polsce. Osiągnięcie wyższych od krajowych wskaźników ekonomicznych, pozwala zaliczyć województwo wielkopolskie do najsilniejszych gospodarczo regionów Polski. Dobrze rozwiniętą, otwartą na rynki międzynarodowe gospodarkę regionu cechuje ponadto silnie rozwinięty i zróżnicowany gałęziowo przemysł, efektywne i wysokotowarowe rolnictwo oraz dynamicznie rozwijający się sektor usług finansowych, a także znaczący potencjał specjalistycznych przedsiębiorstw budowlanych 81. Wielkopolska posiada bogate możliwości rozwoju gospodarczego między innymi z racji swojego położenia geograficznego oraz powiązań komunikacyjnych z innymi regionami Polski i innych krajów Europy. Szczególnie istotne znaczenie ma korzystne położenie wobec ważnych europejskich szlaków tranzytowych: wschód-zachód, z drogą międzynarodową w linii Berlin Poznań Warszawa Mińsk Moskwa oraz linią kolejową rangi paneuropejskiej (Berlin Warszawa Moskwa) oraz północ-południe, z drogami krajowymi, będącymi potencjalnymi drogami ekspresowymi, które łączą południe Polski z regionami nadmorskimi. Nie bez znaczenia dla potencjału gospodarczego regionu Wielkopolski jest 79 Należą do nich powiaty: chodzieski, czarnkowsko-trzcianecki, gnieźnieński, gostyński, grodziski, jarociński, kaliski, kępiński, kolski, koniński, kościański, krotoszyński, leszczyński, międzychodzki, nowotomyski, obornicki, ostrowski, ostrzeszowski, pilski, pleszewski, poznański, rawicki, słupecki, szamotulski, średzki, śremski, turecki, wągrowiecki, wolsztyński, wrzesiński, złotowski. 80 E. Kabath, M. Tarkowski, Ogólna charakterystyka obszaru i poziomu rozwoju regionu, w: Regiony Polski. Województwo wielkopolskie, II edycja, red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk-Warszawa 2000, s. 1. 81 Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, s. 128. 39

również obecność Portu Lotniczego Poznań Ławica, które obsługuje połączenia krajowe i międzynarodowe 82. Czynnikiem, traktowanym raczej jako niekorzystny, jest bardzo duża rozciągłość południkowa regionu (odległość od południowego do północnego krańca regionu wynosi prawie 300 km) 83. Jego krańce, południowy, a szczególnie północny, mają ograniczone szanse w korzystaniu z renty lokalizacyjnej, jaką jest położenie przy korytarzu wschód-zachód. Wynika to m.in. z ograniczeń komunikacyjnych na kierunku północ-południe 84. Cechami charakterystycznymi regionu są m.in.: wyższy niż średnia krajowa udział przedsiębiorstw aktywnych w stosunku do potencjału ludnościowego, bardzo dobrze rozwinięty sektor dużych i średnich firm, wyższe od przeciętnej przychody mikro- i małych firm, wyższa niż średnia dla kraju liczba pracujących w całym sektorze małych i średnich przedsiębiorstw oraz większa liczba nowotworzonych firm niż firm likwidowanych 85. Województwo wielkopolskie może się poszczycić dużą liczbą firm z udziałem kapitału zagranicznego w stosunku do liczby mieszkańców. W regionie tym pozytywne tendencje można także zauważyć w zakresie innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych, a zaliczyć do nich można m.in.: wzrost odsetka średnich firm innowacyjnych, wysokie nakłady na prace B+R, duży udział w przychodach wpływów ze sprzedaży wyrobów nowych i zmodernizowanych, większą niż średnia krajowa liczbę firm wyposażonych w środki automatyzacji produkcji oraz silny transfer technologii 86. 82 Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009, s. 128. 83 E. Kabath, M. Tarkowski, Ogólna charakterystyka obszaru i poziomu rozwoju regionu, w: Regiony Polski. Województwo wielkopolskie, II edycja, red. K. Gawlikowska-Hueckel, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk-Warszawa 2000, s. 1. 84 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2007, s. 19. 85 Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy, Wielkopolski Urząd Pracy w Poznaniu i Doradztwo Gospodarcze DGA S.A., Poznań 2009, s. 8. 86 Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy, Wielkopolski Urząd Pracy w Poznaniu i Doradztwo Gospodarcze DGA S.A., Poznań 2009, s. 8. 40

Do zjawisk pozytywnych w województwie wielkopolskim można zaliczyć również obecność aktywnych w zakresie działalności badawczo-rozwojowej usług wysokiej techniki i opartych na wiedzy oraz nowoczesną strukturę gospodarczą (wyższy niż średnia w kraju udział przemysłowych branż wysokiej i średniowysokiej techniki). Za specjalizację regionu, z obszaru wysokiej i średniowysokiej techniki, uznać należy przemysł samochodowy, produkcję maszyn i aparatury elektrycznej, przemysł maszynowy, chemiczny, a także choć już w mniejszym stopniu przemysł komputerowy oraz produkcję sprzętu RTV i informatykę 87. Jednym z podstawowych miar stanu gospodarki narodowej, jak i regionalnej jest stopa (tempo) wzrostu gospodarczego. Wyraża ona w ujęciu dynamicznym proces zwiększania się w czasie (z okresu na okres) rezultatów działalności gospodarczej, wyrażającej się w wartości wytwarzanych dóbr i usług 88. Na początku dekady 2000-2010 w Polsce oraz w Wielkopolsce można było obserwować pewne spowolnienie gospodarcze, gdyż w latach 2001-2002 mieliśmy do czynienia faktycznie ze stanem niemal stagnacji gospodarczej 89. Zmiany te były jednym z długotrwałych efektów tzw. kryzysu rosyjskiego, który rozpoczął się w 1998 roku. 87 Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy, Wielkopolski Urząd Pracy w Poznaniu i Doradztwo Gospodarcze DGA S.A., Poznań 2009, s. 8. 88 W. Jarmołowicz, B. Kalinowska-Sufinowicz, Niektóre egzo- i endogeniczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego. Polska z przełomu wieków, w: Wzrost gospodarczy i polityka makroekonomiczna, red. W. Kwiatkowska, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 9. 89 Szerzej: W. Jarmołowicz, B. Kalinowska-Sufinowicz, Niektóre egzo- i endogeniczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego. Polska z przełomu wieków, w: Wzrost gospodarczy i polityka makroekonomiczna, red. W. Kwiatkowska, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 14. 41

Wykres 6. Poziom (w mln zł) i dynamika PKB (w %) w Polsce w latach 2000-2009 Uzupełnienie: Z powodu niedostępności danych nie przedstawiono danych za 2010 rok. Źródło: Portal Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie: www.stat.gov.pl, dostęp: 15.06.2010; Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2004-2008, GUS, Warszawa 2009, tab. 1, s. 46; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000, GUS, Warszawa 2000, tab. 1(539), s. 526; tab. 3(541), s. 527; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2005, GUS, Warszawa 2005, tab. 1(570), s. 674; tab. 3(572), s. 675; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008, GUS, Warszawa 2008, tab. 1(567), s. 682; tab. 3(569), s. 683. Stale rosnący udział Polski w systemie globalnej wymiany handlowej miał swoje zarówno pozytywne, ale i negatywne konsekwencje. Obok korzyści, płynących z tego procesu w postaci m.in.: wzrostu różnorodności i jakości dóbr konsumpcyjnych, ułatwionej dyfuzji innowacji i w konsekwencji wyższej dynamiki wzrostu gospodarczego, należy pamiętać i o niewątpliwych kosztach integracji z gospodarką światową, jaką jest zwiększona wrażliwość na szoki makroekonomiczne, dotykające partnerów handlowych. O ile bowiem gospodarki autarkiczne są z natury rzeczy izolowane od zaburzeń na rynkach światowych, to państwa intensywnie uczestniczące w wymianie międzynarodowej są szczególnie wrażliwe na konsekwencje ewentualnych załamań, ponosząc w okresach dekoniunktury światowej część kosztów, stanowiących przejściową swego rodzaju cenę za korzyści, jakie czerpią one w średnim oraz długim okresie z wymiany dóbr, usługi i przepływu technologii 90. 90 Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeństwo na elastycznym rynku pracy, red. M. Bukowski, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008, s. 24. 42

Wykres 7. Poziom PKB (w mln zł, w cenach bieżących) i dynamika PKB (w %) w województwie wielkopolskim w latach 2000-2008 Uzupełnienie: Z powodu niedostępności danych nie przedstawiono danych za lata 2009-2010. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Produkt krajowy brutto i wartość dodana brutto według podregionów w latach 1999-2006, GUS, Warszawa 2008; Portal Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie, www.stat.gov.pl, dostęp: 09.02.2011; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2002, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2002, tab. 1(273), s. 361, tab. 2(274), s. 361; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2003, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2003, tab. 1(297), s. 288; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2004, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2004, tab. 1(83), s. 398; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2005, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2005, tab. 1(261), s. 343; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2006, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2006, tab. 1(260), s. 340; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2007, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2007, tab. 1(263), s. 344; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2008, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2008, tab. 1(265), s. 346; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2009, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2009, tab. 1(264), s. 354. Po względnej absorpcji przez polską gospodarkę zmian w poziomie produkcji i innych wskaźników gospodarczych, wywołanych szokiem zewnętrznym, jaki z kolei spowodował wspomniany już wcześniej kryzys rosyjski, kolejne lata przyniosły polskiej gospodarce stopniowe przyspieszanie tempa wzrostu gospodarczego aż do niemal 7% w 2007 roku 91. Poprawa koniunktury gospodarczej w latach 2005-2007 była jednym z efektów niezwykle 91 Szerzej: W. Jarmołowicz, B. Kalinowska-Sufinowicz, Niektóre egzo- i endogeniczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego. Polska z przełomu wieków, w: Wzrost gospodarczy i polityka makroekonomiczna, red. W. Kwiatkowska, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 14. 43

ważnego wydarzenia zarówno o charakterze politycznym, społecznym, jak i gospodarczym, jakim było wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. Z punktu widzenia społeczeństwa, jedną z najważniejszych korzyści wynikających z tej akcesji było pojawienie się możliwości wyjazdu do państw członkowskich bez wiz oraz uzyskanie pozwolenia na podejmowanie legalnej pracy w kilku państwach, głównie w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Z czasem kolejne kraje otwierały swoje granice na pracowników z Polski. Warto zaznaczyć, że komponenty modelu flexicurity, a przede wszystkim wysoka elastyczność zatrudnienia jest cechą charakterystyczną szczególnie brytyjskiego rynku pracy. Kraj ten jest przy tym jednym z głównych miejsc docelowych dla emigrujących za pracą Polaków. Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy są znacznie częściej stosowane w krajach starej UE niż w krajach, które przystąpiły do UE w ostatniej dekadzie, a konkretnie w 2004 i 2007 roku. Wyjazdy Polaków za granicę w celach zarobkowych są więc nadzieją i na to, że mogą oni spotkać się tam z innymi formami pracy niż praca standardowa, a więc świadczona przez 8 godzin dziennie i 5 razy w tygodniu w przedsiębiorstwie. Poznanie nowych możliwości niesie z sobą szanse na pojawienie się oddolnej inicjatywy osób, które powróciły lub jeszcze powrócą z imigracji zarobkowej na większe i szersze zastosowanie tych form zatrudnienia w naszym regionie. Powracają do rozważań nad kształtowaniem się poziomu PKB w Polsce i w Wielkopolsce należy zauważyć, że z gospodarczego punktu widzenia Polska stała się beneficjentem ogromnych środków finansowych z Brukseli oraz zniesione zostały istniejące bariery w przepływie towarów. To spowodowało przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego oraz co za tym idzie wzrost popytu wewnętrznego 92. Pogorszenie koniunktury gospodarczej w ostatnich miesiącach 2008 roku oraz w latach 2009 i 2010 spowodowało znaczne obniżenie światowego popytu na dobra i usługi. Przyczynił się do tego kryzys finansowy, który spowodował skutki w sferze realnej w postaci istotnego pogorszenia wyników sprzedaży zagranicznych firm, w tym przedsiębiorstw międzynarodowych ze Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej. Te negatywne impulsy z gospodarek zagranicznych przeniosły się również i na polską gospodarkę m.in. poprzez wymianę handlową, a także powiązania zagranicznych przedsiębiorstw z ich oddziałami oraz filiami w Polsce. Istotny napływ inwestycji bezpośrednich do Polski w latach 2002-2008 92 R. Nagaj, Rynek pracy w Polsce a integracja europejska, w: Rynek pracy w dobie integracji europejskiej i globalizacji, red. M. Noga, M.K. Stawicka, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2009, s. 15. 44

dodatkowo zacieśnił te związki i spowodował silniejsze jeszcze zależności Polski od koniunktury gospodarczej panującej na rynkach międzynarodowych. W szczególności oddziały zagranicznych firm w Polsce podlegały bowiem redukcji zatrudnienia przez spółki matki zlokalizowane za granicą. Restrukturyzacja, jaką przechodziły przedsiębiorstwa macierzyste, przełożyła się na ich oddziały. Dlatego też dekoniunktura gospodarcza wywarła w pierwszych miesiącach największy wpływ na te województwa, które w ostatnich latach przyjęły znaczną liczbę zagranicznych inwestorów oraz te tradycyjnie uprzemysłowione z udziałem kapitału zagranicznego. Zalicza się do nich m.in. województwo wielkopolskie 93. W pierwszej kolejności największe zwolnienia wystąpiły w przedsiębiorstwach przemysłowych. To one bowiem w największym stopniu powiązane są z sytuacją na rynkach międzynarodowych i najsilniej oraz najwcześniej spośród firm sektora przedsiębiorstw reagują na wahania koniunktury gospodarczej. Negatywne zmiany koniunktury gospodarczej przekładają się jednak na kolejne obszary gospodarki, w tym na rynek pracy. Słaba kondycja sektora przemysłu wpływa na sytuację kooperantów tego sektora, m.in. przedsiębiorstw, których profilem działalności są usługi transportowe, magazynowe, obsługa firm, a także handel hurtowy. Coraz wolniejszy wzrost plac wywołany koniecznością cięć kosztów przedsiębiorstw przyczynia się do spadku dochodów realnych gospodarstw domowych. To z kolei wpływa na wyniki handlu. Kolejnym przejawem pogarszającej się koniunktury gospodarczej jest więc słabnący popyt wewnętrzny. Tempo wzrostu inwestycji również słabnie, co jest z kolei konsekwencją konieczności koncentracji przedsiębiorstw na bieżących trudnościach finansowych 94. Stopniowy wzrost poziomu PKB miał swoje przełożenie na kształtowanie się PKB na 1 mieszkańca w województwie wielkopolskim w latach 2000-2008. 93 Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy, Wielkopolski Urząd Pracy w Poznaniu i Doradztwo Gospodarcze DGA S.A., Poznań 2009, s. 8-9. 94 Szerzej: Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy, Wielkopolski Urząd Pracy w Poznaniu i Doradztwo Gospodarcze DGA S.A., Poznań 2009, s. 9. 45

Wykres 8. PKB na 1 mieszkańca w województwie wielkopolskim w latach 2000-2008 (w PLN, w cenach bieżących) Uzupełnienie: Z powodu niedostępności danych nie przedstawiono danych za lata 2009-2010. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Produkt krajowy brutto i wartość dodana brutto według podregionów w latach 1999-2006, GUS, Warszawa 2008; Portal Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie, www.stat.gov.pl, dostęp: 09.02.2011; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2002, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2002, tab. 1(273), s. 361; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2003, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2003, tab. 1(297), s. 288; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2004, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2004, tab. 1(83), s. 398; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2005, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2005, tab. 1(261), s. 343; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2006, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2006, tab. 1(260), s. 340; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2007, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2007, tab. 1(263), s. 344; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2008, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2008, tab. 1(265), s. 346; Rocznik Statystyczny Województwa Wielkopolskiego 2009, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2009, tab. 1(264), s. 354. Dynamika PKB na 1 mieszkańca w województwie wielkopolskim przebiegała podobnie, jak i zmiany tempa wzrostu gospodarczego dla Wielkopolski w latach 2000-2008. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w analizowanym tu okresie dynamika PKB per capita nie spadła poniżej 100%, co oznaczało, że mieliśmy do czynienia stale z rosnącym dochodem na mieszkańca, jednak nasilenie tego wzrostu było zróżnicowane. 46