Koszt fizjologiczny i energetyczny pracy fizycznej statycznej - pojcia, metody oceny, optymalizacja obcie prof. dr hab. med. Henryk Kirschner - Akademia Medyczna w Warszawie (artykuł z pakietu edukacyjnego Nauka o pracy - bezpieczestwo, higiena, ergonomia CIOP) 1. Dane ogólne Minie szkieletowe cechuj si dwojakim rodzajem aktywnoci: dynamiczn i statyczn. Pierwsza wie si z czynnoci skurczow, podczas której dochodzi do zmniejszenia długoci minia i zblienia miejsc jego przyczepów na czciach kostnych. W ten sposób odbywaj si ruchy lokomocyjne, a take pokonywanie oporów zewntrznych, co umoliwia wykonywanie rónych operacji ruchowych prowadzcych do przemieszczania przedmiotów, posługiwania si narzdziami i innych oddziaływa na rodowisko. Siła mini działa wówczas wzdłu pewnej drogi i jest wykonywana praca mechaniczna, któr w okrelonych warunkach mona łatwo zmierzy, np. w trakcie podnoszenia ciaru na okrelon wysoko czy jazdy na cykloergometrze. Taki rodzaj wysiłku nazywamy prac dynamiczn. U jej podłoa le izotoniczne skurcze mini, w czasie których minie ulegaj skróceniu przy wzgldnie stałym napiciu. W rzeczywistoci misie, który podczas skracania si pokonuje opór zewntrzny, nie wykazuje stałego napicia. Dlatego uywana jest równie nazwa skurcz auksotoniczny. Praca statyczna stwarza inny, równie bardzo istotny rodzaj aktywnoci miniowej. Jej istot s skurcze izometryczne, charakteryzujce si tym, e stan pobudzenia powoduje wzrost napicia mini, natomiast nie ulegaj one skróceniu. W rezultacie nie nastpuje zblianie si do siebie miejsc ich przyczepu na czciach kostnych. Rozwijana siła miniowa pozostaje w stanie równowagi z oporem zewntrznym lub sił cikoci. Nie ma zatem efektu pracy w sensie mechanicznym. Jednak wzrost napicia minia, spowodowany jego izometrycznym skurczem, jest czynnym procesem fizjologicznym stanowic czsto due obcienie dla organizmu. Dlatego mówimy o pracy statycznej. Podstawowa cz obcie typu statycznego jest zwizana z napiciami posturalnymi odgrywajcymi rol w utrzymaniu podanej pozycji ciała. Pełn relaksacj miniow uzyskuje si w zasadzie tylko w pozycji lecej lub półlecej. W innych pozycjach ciała rozwijana siła napinajcych si mini oddziałuje na kociec, zapewniajc jego stabilizacj przestrzenn wobec działania siły grawitacji. Praktycznie kadej pracy dynamicznej towarzysz napicia statyczne czci grup miniowych, decydujce o podanej pozycji ciała. Cz napi statycznych ma charakter operacyjny, bezporednio zwizany z wykonywan prac, np. przy posługiwaniu si cikimi narzdziami, rcznym podtrzymywaniu metalowych elementów przed ich zamocowaniem w obrabiarce itp. Napicia operacyjne wi si przede wszystkim z koniecznoci utrzymania koczyn górnych na pewnej wysokoci oraz z ich obcieniem. Odgrywaj przy tym rol kty rozmieszczenia ramion i przedramion w stosunku do tułowia i połcze stawowych. Elementy statyczne pojawiaj si równie w pracy dynamicznej, jeli skurcze miniowe - szczególnie przy znacznym obcieniu - odbywaj si powoli, co pod pewnymi wzgldami upodabnia je do skurczów izometrycznych. W tej kategorii mieszcz si operacje ruchowe ze znaczn komponent siłow. 2. Charakterystyka wysiłków statycznych Aktywno mini w czasie typowych wysiłków statycznych i dynamicznych róni si w zasadniczy sposób. Najbardziej istotn cech tej rónicy jest odmienny w obu wypadkach charakter skurczu miniowego. Podczas pracy dynamicznej skurcz odbywa si naprzemiennie z udziałem zginaczy i prostowników, tj. antagonistycznych grup miniowych. W ten sposób misie uczestniczcy w pracy, po okresie krótkotrwałego skurczu, powraca do stanu wyjciowego i reakcja skurczowa moe by powtórzona. Ma to due znaczenie z punktu widzenia przemian metabolicznych zachodzcych w pracujcym miniu. Naprzemienne stany skurczu i rozkurczu nie tylko nie utrudniaj, lecz wrcz ułatwiaj krenie krwi (efekt tzw. pompy miniowej) i wymian składników midzy dopływajc krwi i pracujcymi miniami. Mimo intensywnej pracy, dostarczanie tlenu i składników odywczych oraz usuwanie dwutlenku wgla i innych produktów rozpadu moe si odbywa bez trudnoci nawet przez długi czas. Sytuacja jest odmienna podczas pracy statycznej. Długotrwałe napicie minia, poprzez ucisk na naczynia krwionone, utrudnia swobodny przepływ krwi, co z kolei zakłóca dostarczanie niezbdnych składników i usuwanie produktów przemiany materii. W tych warunkach ułatwiony jest rozwój zmczenia. Powstaje poczucie dyskomfortu, a do pojawienia si reakcji bólowych w napitych miniach. Całkowite przerwanie przepływu krwi przez misie 1
nastpuje w czasie skurczu odpowiadajcego około 50% jego maksymalnej siły. Utrudnienia przepływu pojawiaj si przy duo mniejszych napiciach miniowych, odpowiadajcych 10% siły maksymalnej (a nawet mniej). Jednak stopie tolerancji napi o takim nateniu jest dostatecznie wystarczajcy nawet przy dłuej trwajcym wysiłku. Istotn cech pracy statycznej jest stosunkowo małe zuycie energii. Nawet due obcienie w tych warunkach powoduje znacznie mniejszy wydatek energetyczny ni np. w czasie wykonywania lekkiej pracy dynamicznej. Koszt fizjologiczny pracy statycznej nie moe by zatem wyraony w kaloriach (kj). Mimo niewielkiego zapotrzebowania energetycznego, w statycznie pracujcym miniu powstaj warunki do tworzenia si długu tlenowego i wzrostu znaczenia przemian beztlenowych. Wynikaj std ju wspomniane nastpstwa, jak poczucie dyskomfortu i osłabienie mini, odpowiadajce zmczeniu. Decyduj o tym przede wszystkim mniej korzystne ni w czasie pracy dynamicznej warunki, w jakich odbywa si aktywno miniowa. Dlatego we wszystkich sytuacjach, w których jest to moliwe, naley zmniejsza obcienie statyczne podczas pracy zawodowej, nawet jeli doprowadziłoby to do zwikszenia dynamicznej aktywnoci miniowej i wzrostu zuycia energii. Takie postpowanie jest tym bardziej uzasadnione, jeli wzi pod uwag upowszechnianie si zjawiska hipokinezji, co dotyczy zarówno warunków bytowania człowieka jak i jego pracy. Zmniejszona aktywno ruchowa stanowi negatywn cech współczesnego ycia o niemałym znaczeniu w bilansie wpływów zdrowotnych. Z reakcji ogólnoustrojowej na obcienia statyczne na uwag zasługuje wzrost cinienia ttniczego krwi niewspółmierny do wydatku energetycznego. Dlatego intensywne wysiłki statyczne w pracy zawodowej i w yciu codziennym (np. noszenie cikich toreb z zakupami) s przeciwwskazane w przypadku osób z nadcinieniem ttniczym, chorob niedokrwienn i innymi chorobami serca. Reakcja presyjna podczas wysiłków statycznych wynika z intensywnego dranienia receptorów miniowych, co powoduje wzmoony przepływ bodców do orodków mózgowych oraz ich odpowied w postaci stymulowania wzrostu cinienia ttniczego. 3. Rozpowszechnienie wysiłków statycznych w pracy zawodowej Wysiłki typu statycznego stanowi bardzo istotny składnik ogólnego obcienia w pracy zawodowej. Co wicej, ich rola wzrosła w warunkach współczesnych. Postpy mechanizacji i automatyzacji procesów produkcyjnych radykalnie zmniejszyły potrzeb wykonywania dynamicznej pracy z udziałem duych grup miniowych tułowia i ramion. W znacznym stopniu została wyeliminowana cika praca fizyczna w dawnym znaczeniu, kiedy minie ludzkie stanowiły ródło energii mechanicznej. Natomiast zwikszyła si liczba stanowisk pracy, na których du rol odgrywa długotrwałe utrzymywanie stałej pozycji ciała, stabilizujcej połoenie głowy, tułowia i koczyn górnych: wikszo prac biurowych, praca operatorów monitorów komputerowych, pulpitów sterowniczych i innych urzdze, praca siedzca przy tamach montaowych, wikszo stanowisk produkcyjnych w elektronice, praca kierowców wozów ciarowych na długich trasach itp. Jednoczenie rozpowszechniły si prace ruchowo monotypowe, najczciej z udziałem duego obcienia mini palców, dłoni i przedramion. Przy duej powtarzalnoci monotypowych operacji ruchowych skurcze małych mini osigaj czstotliwo od 30 do 200 razy na minut, co stwarza warunki jak przy wysiłku statycznym, przede wszystkim ze wzgldu na bardzo krótki czas relaksacji midzy skurczami. Ponadto wykonywanie tego rodzaju operacji ruchowych wie si przewanie z wymuszon pozycj ciała i wynikajcymi std napiciami posturalnymi. Zwraca si uwag, e reakcje metaboliczne, kreniowe, a take subiektywne przejawy dyskomfortu i zmczenia podczas pracy monotypowej odpowiadaj klasycznemu obcieniu statycznemu. Elementy pracy statycznej wystpuj równie w czasie rcznego przemieszczania ciarów, które jest wci rozpowszechnione w zakładach przemysłowych, budownictwie, rolnictwie, transporcie, słubie zdrowia i innych działach gospodarki i usług (manual material handling). Wystpuj przy tym takie czynnoci jak podnoszenie i przenoszenie ciarów oraz pchanie i cignicie. Czynnoci te stanowi róne kombinacje wysiłków dynamicznych i statycznych, odbywajcych si z udziałem napi posturalnych i operacyjnych. Na znaczenie opisanych rodzajów obcie z mniej lub bardziej wyranym udziałem wysiłków statycznych we współczesnych warunkach pracy wskazuj dane z krajów Unii Europejskiej. Wynika z nich, e ponad 30% stanowisk pracy w tych krajach wie si z uciliw pozycj ciała, ponad 40% z wysoce powtarzalnymi ruchami rk i blisko 20% z koniecznoci przemieszczania ciarów. Ocena ta jest oparta na załoeniu, e dany rodzaj obcienia trwa przez co najmniej połow czasu pracy. Naley sdzi, e sytuacja w naszym kraju jest pod tym wzgldem podobna lub niewiele si róni. Wskazane rodzaje obcie przyczyniaj si do ujawniania si zmczenia i spadku zdolnoci wysiłkowej, a take powstawania rónych form patologii układu miniowo-szkieletowego. Lokalne przecienie i rozwój zmian 2
zapalno-zwyrodnieniowych prowadzi do pojawiania si bólów mini i krgosłupa. Najczstsza ich lokalizacja to grzbietowa cz tułowia obejmujca kark i barki oraz odcinek ldwiowo-krzyowy. Wanym elementem wystpujcych zespołów bólowych s zmiany wynikajce z przecie i mikrourazów krgów i chrzstek midzykrgowych. Do powstawania rónego rodzaju urazów oraz patologii układu miniowo-szkieletowego w duym stopniu przyczynia si podnoszenie ciarów, a take stosowanie innych form manewrowania odpowiednio cikimi elementami. Istotna jest wielko rozwijanych przy tym sił oraz zajmowana pozycja ciała, tote ten aspekt zagadnienia skupia szczególn uwag. Powtarzalne monotypowe ruchy, szczególnie wówczas, gdy uyte siły s due w stosunku do małych grup miniowych, nie tylko sprzyjaj wystpowaniu uczucia dyskomfortu i zmczenia. W pewnych sytuacjach stanowi przyczyn rozwoju przewlekłych stanów zapalnych cigien, pochewek cignistych i kaletek maziowych. W ostatnich dekadach wydzielono rozwijajcy si na tym tle zespół cieni nadgarstka, który stanowi coraz czstsze zjawisko z dziedziny zawodowej patologii układu ruchowego. Istniej dane wskazujce, e w wyniku lokalnych przecie oraz ich nastpstw w tkance łcznej torebek stawowych, cigien i wizadeł mog si rozwija przewlekłe zmiany reumatyczne prowadzce do zniekształce i ograniczenia ruchomoci połcze stawowych. 4. Ocena obcie statycznych i zasady ich redukowania Ze wzgldu na stopie rozpowszechnienia i negatywne nastpstwa obcienia typu statycznego s przedmiotem szczególnego zainteresowania w działaniach zmierzajcych do optymalizacji metod i warunków pracy. Istniej uzasadnione powody, aby zmniejsza obcienie prac statyczn tam, gdzie jest to moliwe, lub co najmniej ogranicza negatywne skutki wynikajce z tego rodzaju obcie. Realizacja tych postulatów w kadym przypadku wymaga dokonania jakociowej i ilociowej oceny wystpowania elementów statycznych podczas pracy. W ocenie obcie statycznych powinny by wzite pod uwag nastpujce czynniki: zajmowana pozycja ciała i stopie jej wymuszenia obecno operacji roboczych wymagajcych istotnych napi statycznych wielko rozwijanych sił podczas napi statycznych czas trwania obcie. Pozycja ciała. Wród pozycji ciała podczas pracy naley wyróni pozycj siedzc, stojc i chodzenie. Inne, bardziej szczegółowe rozrónienia uwzgldniaj czynniki towarzyszce tym podstawowym pozycjom, a wic: stopie pochylenia tułowia i/lub jego skrt, zgicie nóg w pozycji stojcej, a take uniesienie koczyn górnych w stosunku do stawu ramiennego. Obcienie statyczne jest bardziej nasilone w pozycji stojcej, poniewa przestrzenna stabilizacja rodka cikoci ciała w tych warunkach wymaga dodatkowych napi miniowych. Dlatego, tam gdzie to jest moliwe, praca powinna by wykonywana w pozycji siedzcej. Postulat ten nie obejmuje stanowisk, na których: wydatek energetyczny podczas pracy przekracza 2-3 kcal/min praca wymaga wikszej przestrzeni dla wykonywanych ruchów wykonywane operacje wymagaj uycia znaczcych sił miniowych. Niezmienna pozycja siedzca równie nie moe by uwaana za fizjologicznie poprawn. W kadej sytuacji podane s zmiany pozycji ciała, a jeli rodzaj pracy na to nie pozwala, niezbdne s przerwy umoliwiajce rozlunienie mini, polepszenie warunków hemodynamicznych (m.in. w celu przeciwdziałania zastojom ylnym) i zmniejszenie monotonii. W opracowanym i stosowanym w Polsce od pocztku lat 60. schemacie oceny obcienia statycznego, wynikajcego z zajmowanej pozycji ciała, za podstaw klasyfikacji przyjto nastpujce kryteria: zrónicowanie na pozycj siedzc i stojc oraz chodzenie wystpowanie pochylenia tułowia stopie wymuszenia zajmowanej pozycji dopuszczalno okresowych zmian pozycji przy danej czynnoci. 3
Przez wymuszenie pozycji naley rozumie rygor w jej utrzymaniu przez dłuszy czas niezbdny do prawidłowego wykonywania pracy, np. przy obsłudze niektórych obrabiarek, montau drobnych elementów, prowadzeniu długotrwałych operacji chirurgicznych, wczytywaniu danych do komputera itp. Wie si to z koniecznoci skupienia uwagi i wzmoon kontrol wykonywanych ruchów. Na wymuszenie pozycji ciała wpływa równie dua powtarzalno operacji ruchowych, tj. monotypowo czynnoci. Natomiast zmienno wykonywanych zada zmniejsza stopie wymuszenia; mona na przykład porówna prac programisty komputerowego i operatora wprowadzajcego dane do komputera. Wymuszona pozycja stojca jest bardziej uciliwa ni odpowiednia pozycja siedzca, tote moliwo dokonywania zmian pozycji ma tu szczególne znaczenie. Trzeba to bra pod uwag w trakcie organizacji stanowisk pracy, np. stanowisko obsługi obrabiarek powinno by tak zorganizowane, by moliwie było okresowe korzystanie z siedziska. Przeprowadzenie oceny obcie wynikajcych z zajmowanej pozycji ciała staje si trudniejsze, kiedy stanowisko pracy nie jest wyranie wydzielone przestrzennie, a wykonywane czynnoci maj charakter bardzo urozmaicony i wymagaj przyjmowania wielu nietypowych pozycji, tak jak to jest na przykład podczas prac w rolnictwie, budownictwie, transporcie czy przy pielgnacji chorych. Do opisu pozycji ciała najczciej słuy obserwacja stanowiska pracy, wykonywanych przez pracownika czynnoci i jego zachowa. Jeli chce si uzyska bardzo dokładn charakterystyk zmian połoenia poszczególnych elementów ciała w czasie wykonywania operacji roboczych, filmuje si ruchy pracownika, a nastpnie analizuje si je laboratoryjnie. Podobne znaczenie ma rejestracja zmian pozycji ciała za pomoc czujników połoenia lub innych znaczników umieszczonych na ciele badanego. Tego rodzaju analizy ujmuj pozycj ciała przede wszystkim w aspekcie dynamicznym. Jednoczenie stwarzaj moliwo wzbogacenia oceny obcie statycznych przez uwzgldnienie istotnych szczegółów wynikajcych z analizy struktury aktów ruchowych. Statyczne napicie mini. Wielko napi miniowych stanowi najbardziej istotn cech obcienia statycznego. Podczas ich oceny niezbdne jest posłuenie si pojciem siły maksymalnej i maksymalnego czasu utrzymywania napicia miniowego (maximum holding time). Siła maksymalna ujawnia si przy maksymalnym dowolnym skurczu minia, kiedy usiłujemy pokona przewyszajcy j opór. Czas trwania takiego skurczu jest bardzo krótki i nie przekracza 1 sekundy. Czas, w cigu którego misie moe pozostawa w stanie skurczu izometrycznego (napicia), zaley od wielkoci rozwijanej siły, tzn. od tego, jaki stanowi ona odsetek maksymalnej siły danego minia. Im mniejszy jest ten odsetek, tym dłuszy jest maksymalny czas utrzymywania napicia miniowego. Wystpujca przy tym zaleno ma charakter wykładniczy. Na przykład, kiedy statyczny skurcz minia osiga poziom 20% jego siły maksymalnej, czas utrzymywania napicia do zupełnego zmczenia wynosi 5-7 minut, natomiast przy osigniciu 50% siły maksymalnej ju tylko 1 minut. Na wynikach przeprowadzanych bada oraz poczynionych obserwacji opieraj si zasady klasyfikacji napi miniowych oraz zalecenia dotyczce akceptowanego ich udziału w poprawnie zorganizowanej pracy. Z wielu danych wynika, e napicie minia funkcjonujcego w cigłym wysiłku statycznym nie powinno przekracza 5-8% jego siły maksymalnej. Wystpuj pod tym wzgldem pewne rónice midzy poszczególnymi miniami. Aby zapobiega zmczeniu i zmniejszaniu zdolnoci do pracy, trzeba ogranicza czas trwania nasilonych wysiłków statycznych. Zaobserwowano, e osoby, które same reguluj sobie czas trwania pracy statycznej, robi przerw (rozluniaj misie) po upływie 1/5 maksymalnego czasu utrzymania danego napicia miniowego. Na przykład, przy napiciu o wartoci 20% siły maksymalnej przerwa wypadnie po upływie około 1 minuty trwania skurczu miniowego. Wczeniej zauwaono, e operacje ruchowe, w których zasadnicz składow jest rozwijanie znaczcej siły miniowej, s pod pewnym wzgldem zblione do wysiłku statycznego. Zgodnie z zaleceniami Komitetu Technicznego ISO powtarzalne czynnoci robocze nie powinny wymaga od pracownika posługiwania si sił przekraczajc 50% maksymalnej siły zaangaowanych grup miniowych. Jeli podczas pracy zachodzi potrzeba wywierania siły bliskiej wartoci maksymalnej, to czynno tego rodzaju nie powinna wystpowa czciej ni co 5 minut, a czas trwania obcienia nie powinien wynosi dłuej ni 4 sekundy. Pomiary sił rozwijanych w czasie operacji ruchowych mog by wykonane za pomoc odpowiednich tensjometrów. Natomiast trudniej jest obiektywnie zmierzy wielko napi statycznych i wyznaczy ich wzgldn warto w stosunku do maksymalnej siły mini. Pewne moliwoci pod tym wzgldem stwarzaj zapisy potencjałów 4
elektrycznych ujawniajcych si podczas aktywnoci miniowej (emg). Wskazana metoda, bardzo przydatna w warunkach bada laboratoryjnych, nie znajduje wikszego zastosowania w badaniach na stanowiskach pracy, jako zbyt kłopotliwa. Stosunkowo prost i tani metod oceny obcie statycznych s wywiady dotyczce odczuwanego przez pracowników dyskomfortu podczas pracy. Metody oparte na subiektywnych odczuciach dostarczaj wyników, które naley traktowa z odpowiedni ostronoci. Jednake mog one by przydatne, przynajmniej we wstpnej analizie zagadnienia. W celu uporzdkowania prowadzonego wywiadu mona si posłuy diagramem ciała ludzkiego, na którym wyznaczono strefy istotne z punktu widzenia wystpowania dyskomfortu czy bolesnoci spowodowanej obcieniem statycznym. Kompleksowa ocena obcienia wg OWAS. Wród rónych metod całociowej oceny obcienia statycznego na uwag zasługuje metoda zaproponowana przez autorów fiskich, nazywana w skrócie OWAS (Ovako Working Posture Analysis System). W ostatniej dekadzie została ona upowszechniona w rónych krajach i jest stosowana w pierwotnej wersji lub po odpowiednim zmodyfikowaniu. Zalet metody jest kompleksowe ujcie zagadnienia oraz wzgldna prostota, poniewa mona oprze si na zwykłej obserwacji stanowiska pracy. Uwzgldniono w niej zajmowan pozycj ciała i obcienie zewntrzne w kilogramach (fol. 1). W zrónicowaniu pozycji ciała wzito pod uwag połoenie tułowia (pleców), ramion i nóg. Obcienie zewntrzne obejmuje mas poniej 10 kg, od 10 kg do 20 kg i powyej. Kombinacje rónych połoe poszczególnych członów ciała (plecy, ramiona, nogi) z uwzgldnieniem wartoci obcienia zewntrznego zgrupowano w czterech kategoriach oceny (fol. 2). Podstaw kategoryzacji stanowi stopie łcznego obcienia pozycj ciała i obcieniem zewntrznym. Tylko kategoria 1 nie budzi pod tym wzgldem adnych zastrzee i dla tej kategorii nie sugeruje si potrzeby dokonywania zmian na stanowisku pracy. Wród zalet metody OWAS naley wymieni równie fakt, e jest ona ukierunkowana na działania korekcyjne, a nie tylko na identyfikacj problemu. Znajduje to wyraz w kryteriach stanowicych podstaw podziału ocenianych pozycji ciała przy pracy na cztery kategorie. Metoda OWAS jest szczególnie przydatna do przeprowadzania ocen w warunkach duego urozmaicenia czynnoci roboczych, kiedy chodzi o to, aby wyłowi z nich pozycje ciała najbardziej istotne z punktu widzenia obcienia pracownika. Ta cecha metody jest prawdopodobnie powizana z pocztkowym jej opracowaniem i zastosowaniem do oceny stanowisk pracy w budownictwie. Na pierwszy plan wysuwa si tam problem nietypowych i uciliwych pozycji ciała przy pracy. Głównym celem oceny staje si zatem ujawnienie i ewentualna korekta niepodanych pozycji. W łcznej ocenie obcienia statycznego, szczególnie przy pracach rutynowych, wiksze znaczenie ma czas utrzymywania niekorzystnych pozycji ciała ni sam fakt ich pojawiania si podczas pracy. Ten pogld ley u podstaw sporzdzenia klasyfikacji obcienia statycznego zaprezentowanej na foliogramie 3. Kategorie oceny stanowiska pracy według metody OWAS zostały tu dodatkowo zrónicowane zalenie od tego, czy pozycje ciała s wymuszone bd te niewymuszone, a w ostatecznej interpretacji wyników oceny wzito pod uwag wzgldny czas utrzymywania danej pozycji w odsetkach czasu zmiany roboczej. Naley doda, e współczesne podejcie do oceny obcienia statycznego układu miniowo-szkieletowego przewiduje m.in. modelowanie z uyciem technik komputerowych. Wymaga to przeprowadzenia dowiadcze pozwalajcych na zgromadzenie danych niezbdnych do stworzenia programu, który moe ułatwi i pogłbi prowadzenie analiz na konkretnych stanowiskach pracy. 5. Literatura 1. Ergonomics in manufacturing. Red. W. Karwowski, G. Salvendy. Dearborn, USA, Society of Manufacturing Engineers 1998. 2. Grandjean E. W.: Hunting: Ergonomics of posture - Review of various problems of standing and sitting posture. Appl. Ergonomics 1977, 8(3), 135-140. 3. Kivi P., Mattila M.: Analysis and improvement of work postures in the building industry: application of the computerised OWAS method. Appl. Ergonomics 1991, 22(1), 43-48. 4. Bezpieczestwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. Warszawa, CIOP 1999. 5. Oborne D.J.: Ergonomics at work. Chichester, England, John Wiley a. Sons 1995. 5
6. Foliogramy Foliogram 1. 6
Foliogram 2. 7
Foliogram 3. 8