SZKOŁA BEZ PRZEMOCY Gimnazjum im. Jana Pawła II w Galewicach
AGRESJA I PRZEMOC Przemoc pojawiająca się wśród uczniów w szkole jest formą zachowania agresywnego. Często słowo przemoc bywa używane jako synonim zachowania agresywnego, jednak dla lepszego rozumienia sytuacji szkolnych i podejmowania skutecznych działań użyteczne jest wprowadzenie rozróżnienia między terminami,,agresja i,,przemoc.
AGRESJA Świadome i celowe zachowanie fizyczne lub werbalne, skierowane przeciwko komuś lub czemuś, zmierzające do wyrządzenia krzywdy lub szkody. Występuje tu równowaga w sile fizycznej lub psychicznej między osobami, co oznacza, że druga osoba ma zbliżone możliwości, zarówno jeśli chodzi o zachowania agresywne, jak i zdolność do skutecznej obrony.
PRZEMOC O przemocy można mówić w wypadku nierównowagi sił, wtedy gdy osoba posiadająca przewagę fizyczną lub psychiczną używa jej przeciw osobie słabszej. W przypadku przemocy stosowane są te same formy zachowań, jak w przypadku agresji, a więc przemoc fizyczna i werbalna.
Zespół wskaźników ułatwiających zdiagnozowanie zjawiska przemocy wg Rigby ego (2000)
1. Początkowa chęć skrzywdzenia kogoś Przemoc rozpoczyna się od pojawienia się chęci skrzywdzenia lub zadania cierpienia innej osobie (,,chyba go uduszę ). Większość ludzi zdolna jest do tłumienia tego typu pragnień lub realizowania ich w postaci nieszkodliwych działań przeciwko wymyślonym postaciom. Jednak nie wszyscy są zdolni do tłumienia pragnienia skrzywdzenia kogoś. Niemniej samo pragnienie nie jest jeszcze przemocą, muszą wystąpić jeszcze inne elementy.
2. Początkowa chęć wyrażana jest w działaniu. Sposób, w jaki początkowa chęć skrzywdzenia kogoś wprowadzana jest w działanie zależy od wielu czynników: siły i uporczywości chęci krzywdzenia modelowania zachowań agresywnych w domu, szkole, grupie rówieśniczej zachęcania przez inne znaczące osoby możliwości bezkarnego krzywdzenia
3. Ktoś przeżywa ból. Niemożliwe jest stwierdzenie stosowania przez kogoś przemocy bez wzięcia pod uwagę sytuacji ofiary. Czy postrzegane przez nas zachowanie kwalifikować będziemy jako agresywne i bolesne zależy od osoby, wobec której stosuje się przemoc. To jej ocena jest w tej sytuacji miarodajna.
4. Przemoc stosowana jest przez silniejszych wobec słabszych. Nierówność sił fizycznych czy psychicznych pomiędzy ludźmi powoduje, że przemoc między ludźmi jest możliwa. Różnica ta staje się jeszcze większa, bardziej widoczna i szybciej może się pojawić, jeśli naprzeciw jednostki stanie grupa, która potrzebuje dokuczać lub nękać innych.
5. Jest nieusprawiedliwiona. Przemoc nie może być zdiagnozowana tak długo, jak długo będziemy wierzyć, że przewaga siły może czasem dawać nam prawo do przymuszania innych. Nieusprawiedliwione jest bicie, dokuczanie czy zmuszanie innych do posłuszeństwa z tego powodu, że ktoś ma inny kolor włosów, jąka się, jest gruby, chudy itd. Często kiedy nie można znaleźć żadnej innej przyczyny dla stosowania przemocy przyklejana jest etykietka zachowań porządkujących:,,on/ona na to zasługuje.
6. Jest cykliczna. Przemoc jest cykliczna, systematycznie powtarzająca się, ponieważ agresor potrzebuje odpowiednich, niesprzeciwiających się (nieopierających się) ofiar, wobec których można powtarzać krzywdzące zachowania. Cykliczność powoduje, że ofiara po pewnym czasie wytwarza w sobie oczekiwanie, że nękanie będzie trwało bez końca. Daje to agresorom przygniatającą przewagę.
7. Zachowania te sprawiają widoczną przyjemność. Dla stosujących przemoc uległość i posłuszeństwo słabszych, to podstawowe elementy, dla których stosują zachowania agresywne, ponieważ przynoszą one satysfakcję, rozładowanie napięcia i przyjemność agresorom. Zdiagnozowanie występowania 7 wymienionych elementów pozwala mówić o występowaniu sytuacji przemocy.
Inne ważne aspekty przemocy
Przemoc może prowadzić do uzależnienia Na sytuację przemocy można spojrzeć jako proces prowadzący do uzależnienia. Jeżeli zachowania agresywne pojawiają się jako próba redukcji napięcia emocjonalnego lub zaspokojenia jakiejś innej potrzeby, przynosząc ulgę, podniesienie nastroju itp. może to prowadzić do powtarzania agresywnych zachowań w celu doraźnego poprawienia swojego samopoczucia.
Sztywność ról. Jedną z cech sytuacji przemocy jest to, że przyjęte role agresora lub ofiary są sztywne. Ofiara pozostaje ofiarą przez długi czas, podobnie jej prześladowcy długo pełnią rolę agresorów.
Mała świadomość. Zwłaszcza u agresorów występuje niska świadomość tego, że wyrządzają komuś krzywdę. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy agresorem jest grupa (czasem jest to większość klasy). Wówczas często bywa tak, że osoby, które dokuczają zmieniają się, tzn. jednego dnia dokuczają jedni, a inni się przyglądają, następnego dnia dokuczają drudzy. Ponieważ dzieci nie mają zdolności analizy sytuacji, zwykle dostrzegają jedynie własne zachowania, przez co postrzegają je jako incydentalne.
Sama się nie kończy. Jeśli stosowanie przemocy sprawia agresorom przyjemność lub prowadzi do uzależnienia, przy jednoczesnej małej świadomości tego zjawiska, wtedy trudno jest znaleźć powód, dla którego agresorzy mieliby zrezygnować z tego typu zachowań. Aby przemoc ustała, grupa musi się rozpaść lub ofiara musi opuścić klasę, szkołę. Dlatego tak ważna jest rola dorosłych także rodziców (!) w identyfikowaniu i przerywaniu sytuacji przemocy.
Formy zachowań agresywnych i przemocy
Zwykle wymieniane są dwa rodzaje zachowań uznawanych za przemoc i agresję: Bicie FIZYCZNE Szarpanie Popychanie Kopanie Plucie Wymuszanie pieniędzy Niszczenie własności Rzucanie kamieniami SŁOWNE Wyzywanie Przezywanie Ośmieszanie Wyśmiewanie Grożenie Obrażanie Rozpowiadanie fałszywych plotek
Do tego oczywistego podziału warto dodać jeszcze jedną kategorię zachowań agresywnych - NIEWERBALNE Zaliczamy tu takie zachowania jak: Grożenie pięścią Pokazywanie nieprzyzwoitych gestów Tego rodzaju zachowania mogą spełniać tę samą rolę, co wymienione wcześniej zachowania słowne i polegają na zastraszaniu lub obrażaniu innych.
Wymienione formy zachowań agresywnych mogą występować w dwóch postaciach: BEZPOŚREDNIEJ kiedy uczeń bije lub ośmiesza innego ucznia; POŚREDNIEJ kiedy uczeń rozpowiada o kimś plotki lub namawia innego, aby ten kogoś kopał, przezywał itd.
Omówione formy zachowań agresywnych stanowią podział sztuczny, gdyż w rzeczywistości obok przemocy fizycznej występuje również słowna.
Przyczyny zachowań agresywnych i przemocy
Czynniki biologiczne Zaliczane są do nich przede wszystkim zaburzenia neurologiczne i zaburzenia równowagi chemicznej organizmu. Ważną rolę w powstawaniu zachowań agresywnych pełni temperament dziecka dzieci o większym temperamencie (ruchliwe, szybko reagujące), mają większe prawdopobieństwo wytworzenia i utrwalenia agresywnych wzorców reakcji niż te, które w swojej naturze są spokojniejsze. Czynniki związane z temperamentem mają jednak drugorzędne znaczenie.
Wpływ środowiska rodzinnego Rodzina stanowi zasadnicze środowisko modelujące różne formy zachowań dziecka od narodzin do adolescencji. Z zachowaniami agresywnymi związane są następujące czynniki rodzinne: Nieobecność ojca. Małżeńska niezgoda. Depresyjna matka. Złoszczący się rodzice. Niekorzystne warunki ekonomiczne rodziny. Wielodzietność.
Niektóre z przytoczonych czynników mogą przyczyniać się do powstawania zachowań agresywnych u dzieci, ale mogą być również rezultatem agresywnego zachowania dzieci. Na przykład posiadanie agresywnego i trudnego dziecka może wystarczać do irytowania rodziców, jednak z drugiej strony irytujący i wrodzy rodzice mogą wywoływać w dziecku agresję.
D. Olweus sugeruje, że znaczenie w powstawaniu zachowań agresywnych dzieci ma styl relacji oraz nastawienie rodziców do dziecka. Za najważniejsze uznaje: Negatywne nastawienie emocjonalne rodziców (zwłaszcza matki) w pierwszych latach życia dziecka, charakteryzujące się brakiem ciepła i bliskich więzi; Przyzwalanie przez opiekuna na agresywne zachowania dziecka. Tolerowanie i nie ograniczanie agresywnego zachowania dziecka wobec rodzeństwa, kolegów, dorosłych prowadzi do wzrostu agresji. Stosowanie przez rodziców metod wychowawczych opartych na sile: kary cielesne, którym towarzyszą wybuchy złości i agresja.
Dysfunkcyjne rodziny mogą nie rozwijać u dzieci zdolności empatycznych. Rodzice mogą nie opiekować się dziećmi, nie akceptować takimi jakimi są, nie szanować ich uczuć. Dziecko wychowywane w takich warunkach może mieć trudności z odczuwaniem empatii i być niewrażliwe na krzywdę dziejącą się innym ludziom.
Rodzina nie wspiera działań w kierunku współdziałania z innymi lub są to działania incydentalne. Poszczególni członkowie rodziny kroczą swoją drogą, nie realizują wspólnie planów, nie pomagają sobie wzajemnie. Brak tych umiejętności jest jedną z cech charakterystycznych dla agresorów.
W źle funkcjonujących rodzinach może wystąpić tendencja do lekceważenia dzieci przez rodziców, inne starsze osoby, starsze rodzeństwo. W tak funkcjonujących rodzinach używa się np. powiedzenia:,,dzieci i ryby głosu nie mają, dzieci nie traktuje się jak ważnych członków rodziny ze względu na sam fakt, że są dziećmi. Może to powodować poczucie niższości, mniejszej wartości. Dziecko, aby rekompensować sobie te przykre emocje dąży niekiedy do znalezienia szacunku dla siebie poprzez dominację nad innymi, najczęściej młodszymi i słabszymi.
Może okazać się, że rodziny nie zachęcają do pozytywnych społecznych wartości, jak uczciwość i szczerość. Zamiast tego prezentują cyniczne stanowisko wobec relacji międzyludzkich.
Stwierdzono związek między jakością relacji w rodzinie a częstotliwością zachowań agresywnych. Jednak nie wszystkie rodziny powielają takie negatywne wzorce, a jednak dzieci się z nich wywodzące przejawiają zachowania agresywne. Bywa też tak, że na powstawanie zachowań aspołecznych przytoczone czynniki mają marginalny wpływ, a rzeczywistych przyczyn należy szukać gdzie indziej.
Wpływ szkoły Szkoła jest miejscem, w którym dzieci spędzają codziennie przynajmniej kilka godzin. Istnieje kilka obszarów mających kluczowe znaczenie dla rozwijania, wzmacniania lub utrwalania zachowań agresywnych.
Czynniki związane ze szkołą jako instytucją i jej organizacją. Zbyt duża liczba osób w klasach Czas spędzony w sposób ukierunkowany jednostronnie Zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru (np. wycofania się z grupy) Struktura organizacyjna szkoły (np. duża liczebność uczniów w szkole) Ogólny standard budynku i otoczenia (oświetlenie, poziom hałasu, wystrój pomieszczeń) Niewłaściwa kontrola uczniów Częste zmiany nauczycieli
Czynniki psychologiczne Frustracja wynikająca z braku dobrego kontaktu z dorosłymi lub agresja z ich strony Niskie poczucie własnej wartości połączone z dużą liczbą otrzymywanych przez uczniów negatywnych komunikatów od dorosłych Brak jasnych i przestrzeganych reguł życia szkolnego Nieumiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć, zwłaszcza złości Nieumiejętność konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych Frustracja spowodowana brakiem perspektyw życiowych
Relacje na poziomie nauczyciel-uczeń Sytuacje konfliktowe rozwiązywane przez dorosłych w sposób siłowy Niewłaściwy sposób komunikowania się z uczniami: poniżanie, krytykowanie, ośmieszanie Sposób rozwiązywania problemów dyscyplinarnych podczas lekcji, częste nastawienie na szybki skutek (bez uwzględnienia przyczyn i warunków powstania danego zachowania) Nieumiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć (także wynikających z kontaktów z uczniami) Niekonsekwentne metody dyscyplinujące uczniów
Rozpoznawanie ofiar i sprawców przemocy
Często trudno nauczycielom i rodzicom rozpoznać, czy dziecko jest ofiarą przemocy rówieśniczej, ponieważ same dzieci zwykle niechętnie o tym mówią. W rozpoznawaniu ofiar przemocy pomocna jest lista cech wyróżnionych przez D. Olweusa. Autor wyróżnił symptomy I rzędowe, mające większe znaczenie z powodu bezpośredniego związku ze zjawiskiem przemocy oraz II rzędowe mogące sygnalizować istnienie problemu, choć ich związek z przemocą nie musi być jednoznaczny i bezpośredni. W przypadku symptomów II rzędowych należy być ostrożnym w wyciąganiu wniosków, niektóre dzieci są ofiarami jedynie w nielicznych sytuacjach i wówczas nie można mówić, że stały się ofiarami przemocy.
Wskazówki pomagające rozpoznać ofiarę przemocy w szkole Symptomy I rzędowe: Są przezywane, wyśmiewane, zastraszane, zmuszane do posłuszeństwa; Są zaczepiane, popychane, szturchane; Podczas kłótni, zaczepek, czy bójek reagują często płaczem, uciekają; Często szukają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone; Mają sińce, zniszczone lub brudne ubranie. Symptomy II rzędowe: Przerwy spędzają same, nie są dopuszczane do grupy; Przerwy spędzają w pobliżu nauczyciela; Często są wybierane jako ostatnie do pracy w grupach (np. do drużyn w grach zespołowych); Są w szkole nieszczęśliwe; Mają trudności z wypowiadaniem się na forum klasy (problemy z głośnymi wystąpieniami); Zaczynają mieć kłopoty z nauką; Spóźniają się do szkoły.
Wskazówki pozwalające rozpoznać ofiarę przemocy w domu: Symptomy I rzędowe: Przychodzą do domu w podartych lub pobrudzonych ubraniach; Mają zniszczone podręczniki; Mają siniaki, zadrapania i nie potrafią tego faktu wyjaśnić w wiarygodny sposób. Symptomy II rzędowe: Nie są odwiedzani przez kolegów, ani nie chodzą do ich domów; Często nie mają żadnego przyjaciela, z którym mogliby spędzać wolny czas; Nie lubią szkoły lub boją się do niej chodzić, z oporami wychodzą z domu; Do szkoły i ze szkoły często idą dłuższą drogą; Mają kłopoty ze snem, koszmary senne, płaczą w nocy; Maleje ich zainteresowanie szkołą, przynoszą coraz gorsze stopnie; Proszą rodziców o pieniądze lub je kradną (by przypodobać się swoim prześladowcom)
Ogólna charakterystyka potencjalnych ofiar przemocy w szkole Zwykle dzieci będące ofiarami przemocy szkolnej charakteryzują się jedną lub kilkoma poniższymi cechami ogólnymi: 1) Potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników (dotyczy zwłaszcza chłopców) 2) Boją się urazów fizycznych, dlatego unikają niebezpiecznych gier, niektórych sportów i bójek 3) Są ostrożne, wrażliwe, ciche, wycofane z życia, mało aktywne, nieśmiałe 4) Są niepewne, zalęknione, nieszczęśliwe, charakteryzują się niską samooceną, okazują swoją bezradność są łatwym celem ataku 5) Łatwiej nawiązują kontakty z dorosłymi niż z rówieśnikami 6) Mają trudności z występowaniem na forum Zauważenie kilku z wymienionych symptomów u dziecka (zwłaszcza I- rzędowych) oraz ich częste występowanie należy potraktować poważnie. Jeżeli dziecko rzeczywiście jest ofiarą przemocy trzeba działać szybko i zdecydowanie.
Wskazówki pomagające rozpoznać sprawcę przemocy w szkole W wielu przypadkach rozpoznanie sprawców przemocy jest łatwe, ponieważ ich czyny są zauważane przez nauczyciela w klasie, w trakcie przerw lub na boisku. W niektórych przypadkach jednak zaobserwowanie sytuacji, w których stosowana jest przemoc nie jest łatwe, zwłaszcza gdy mają one miejsce poza kontrolą nauczyciela, a uczniowie ofiary i świadkowie z różnych powodów nie chcą o tym mówić.
Cechy charakterystyczne dla uczniów, którzy mogą być sprawcami przemocy wg D. Olweusa: Sprawcy są zwykle silniejsi i sprawniejsi fizycznie niż ich ofiary lub są od nich starsi; Widoczna jest u nich potrzeba dominowania i podporządkowywania sobie innych w tym celu wykorzystują swoją siłę fizyczną i groźby, aby podporządkować sobie innych; Są impulsywni, porywczy, często sfrustrowani, mają problemy z dostosowaniem się do ustalonych norm i reguł postępowania; Są zbuntowani i nieposłuszni, agresję przejawiają również wobec dorosłych (choć niektórych starszych i silniejszych mogą się bać);
Cechuje ich niski poziom empatii (współodczuwania), chcą mieć opinię,,twardych ; Często mają pozytywny obraz samych siebie, są pewni siebie; Wcześnie łamią różne normy społeczne i prawne, często wpadają w,,złe towarzystwo ; Zwykle otaczają się grupką rówieśników, w której zyskują popularność, im są starsi grupka ta jest mniejsza; W szkole podstawowej ich oceny mogą być różne, dobre lub złe, w gimnazjum mają oceny poniżej średniej i negatywny stosunek do szkoły
Wpływ grupy na pojawienie się zachowań agresywnych i przemocy Wiele zachowań agresywnych związanych jest z wpływem grupy rówieśniczej, zwłaszcza gdy występują w niej normy przyzwalające na zachowania agresywne lub je nagradzające. Młodzież może mieć skłonność do prześladowania innych uczniów, ponieważ: Powiela zachowania agresywne znaczących członków grupy, zwłaszcza tych, którzy uważani są za silnych i odważnych; Odnoszą korzyść w postaci zdobywania popularności (lub pozycji w grupie); Zachowania agresywne nie spotykają się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych; Następuje dyfuzja odpowiedzialności (odpowiedzialność za zachowania agresywne rozkłada się pomiędzy członków grupy, zmniejszając poczucie winy); Prześladowanie trwające dłuższy czas zmienia nastawienie członków grupy do ofiary, która jest postrzegana jako mniej wartościowa, zasługuje na takie traktowanie.
Bibliografia: 1. Agresja i przemoc w szkolnych działaniach profilaktycznych, MENiS, Warszawa 2004. 2. Frączek A., Pufal-Struzik I., Agresja wśród dzieci i młodzieży, Kielce 1996. 3. Karkowska M., Czarnecka W., Przemoc w szkole, Kraków b. m. w. 4. Kołodziejczyk J., Agresja i przemoc w szkole, Kraków 2004. 5. Olweus D., Mobbing. Fala przemocy w szkole, Warszawa 1998. 6. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1993. 7. Rylke H., Milczarek A., Węgrzynowska J., Wychowanie przeciw przemocy, b. r. m. w. 8. Zanim w szkole będzie źle, (red.) Ostrowska K., Tatarowicz J., CMPPP, Warszawa 1996.
Dziękuję za uwagę!