Raport z debaty klimatycznej w powiecie wałbrzyskim Społeczne założenia do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju Materiał opracowany przez uczestników debaty zebrali: Helena Wyligała Jacek Zatoński Komentarz eksperta: Wojciech Szymalski Projekt Dobry klimat dla powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Wstęp Debata klimatyczna w powiecie wałbrzyskim pod patronatem Ministra Środowiska i Satarosty Wałbrzyskiego odbyła się 8 listopada 2012 roku w Pensjonacie Leśne Źródło w Sokołowsku, przy ul. Osiedle 3. Otwarcia debaty dokonał członek Zarządu Powiatu Pan Krzysztof Paciepnik, słowo wstępne wygłosił przedstawiciel InE Wojciech Szymalski. W debacie uczestniczyło 14 osób reprezentujących urząd starostwa (6), gminy w powiecie (3), organizacje pozarządowe (5). Głównym celem debaty było wypracowanie społecznych założeń do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju. Spotkanie podzielone zostało na dwie główne części: prezentacyjną i warsztatową. W ramach zajęć warsztatowych uczestnicy pracowali w dwóch grupach. I. Część teoretyczna W pierwszej części spotkania przedstawiona została prezentacja nt. skutków zmian klimatu w kontekście globalnym i lokalnym wraz z omówieniem zagrożeń i działań podejmowanych na poziomie międzynarodowym, europejskim/unijnym, krajowym i samorządowym. Po prezentacji uczestnicy debaty obejrzeli film pt. Tydzień z dobrym klimatem. II. Część warsztatowa Wprowadzenie do zajęć warsztatowych objęło przedstawienie celów pracy, metod, a także zasad współpracy i dyskusji. Uczestnicy zostali podzieleni na dwie grupy, których prace odbywały się równolegle. Warsztat objął trzy sesje tematyczne, po każdej z nich odbywała się prezentacja wyników pracy grupowej przez wytypowanego przedstawiciela, dyskusja podsumowująca, a także komentarz eksperta. Wyniki sesji warsztatowych 1. Uwarunkowania dla rozwoju gospodarki regionu wynikające z kwestii zmian klimatu. Podczas pracy w ramach pierwszego warsztatu w obu grupach zidentyfikowane zostały determinanty występujące w powiecie, które są rezultatem zmian klimatycznych i mają znaczenie dla rozwoju gospodarki regionu, można je podzielić na następujące grupy: Zasoby: w powiecie występują zasoby: węgla, kruszców, uranu, leśne, wód solankowych, wodne nadające się do wykorzystania turystycznego; mało natomiast zasobów wody pitnej; pewnego rodzaju zasobami są również: aktywnie działające organizacje pozarządowe, Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu wałbrzyskiego 2
funkcjonująca strefa ekonomiczna, jednak postrzegana była ona przez uczestników jako przynosząca mało korzyści w samym regionie. Zagrożenia: możliwość wystąpienia nawalnych deszczy i powodzi. Ochrona środowiska: mało rozwinięta sieć kanalizacyjna, ubóstwo energetyczne mieszkańców (spalanie odpadów w piecach domowych), duża ilość zdegradowanych terenów poprzemysłowych i dawnych kopalni. Energetyka: duże straty energii w sieciach przesyłowych. Transport: niewystarczająca infrastruktura drogowa, słabo rozwinięty transport publiczny. Możliwe zmiany społeczno-gospodarcze: ekspansja kopalni odkrywkowych (kamieniołomów), nowe tendencje w przemyśle, wprowadzenia technologii podziemnego zgazowania węgla. 2. Propozycje i wizje gospodarki w powiecie w 2030 r., biorąc pod uwagę zmiany klimatu. W powiecie wypracowane zostały bardzo zróżnicowane pomysły dotyczące funkcjonowania gospodarki niskowęglowej w 2030 roku w aspektach: przeciwdziałanie zmianom klimatu: zmniejszenie emisji CO 2 ; energetyka: wykorzystanie energii cieków wodnych (konieczna ich regulacja), dofinansowanie indywidualnych instalacji wytwarzających energie odnawialną; przyroda: poprawa stanu rzeki Pełcznica (oczyszczenie i skanalizowanie), zwiększenie powierzchni lasów; turystyka: rozwój uzdrowisk (zakończenie działalności przemysłowej); społeczeństwo i samorząd: wprowadzenie polityki prorodzinnej (przeciwdziałanie wyludnieniu), bardziej ekologiczna mentalność społeczeństwa, zmniejszenie bezrobocia; transport: lepsze skomunikowanie z Wrocławiem i Pragą, Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu wałbrzyskiego 3
rozwój infrastruktury drogowej, budowa obwodnic miejscowości, modernizacja transportu publicznego, przywrócenie tramwajów w Wałbrzychu, darmowy transport publiczny, powstanie lotniska małego transportu w regionie, rozwój ścieżek rowerowych; gospodarka odpadami: własna gospodarka surowcami wtórnymi, skanalizowanie powiatu; ochrona środowiska: gazyfikacja gminy, rekultywacja terenów poprzemysłowych. Wybór wiodącego pomysłu na gospodarkę niskoemisyjną w powiecie w 2030 roku W wyniku podsumowania głosów oddanych na powyższe propozycje ustalono, iż w Powiecie mogą być opracowane dwie wizje wiążące się z gospodarką niskoemisyjną: Skomunikowanie powiatu siedem głosów; Zrównoważona turystyka w powiecie siedem głosów. 3. Realizacja wizji: zasoby powiatu i instrumenty istotne dla osiągnięcia wybranej wizji. Uczestnicy debaty w dwóch zespołach zidentyfikowali najważniejsze zasoby, instrumenty i zadania niezbędne do realizacji wybranych wizji, tj.: a) Zrównoważona turystyka w powiecie W realizację tego przedsięwzięcia powinny zaangażować się władze, organizacje pozarządowe i lokalni przedsiębiorcy. Przy czym rolę lidera powinny pełnić organizacje pozarządowe. Wizja może spotkać się ze sprzeciwem lobby przemysłowego na terenie powiatu oraz samych władz ze względu na obawę przed podjęciem wyzwań wiążących się z jej wdrożeniem. Rezultatami realizacji wizji będą: zrównoważony rozwój regionu, wzrost atrakcyjności turystycznej oraz idący za tym wzrost zamożności mieszkańców. Działania niezbędne do wdrożenia wizji obejmują zmianę mentalności społeczeństwa, wprowadzenie szeregu ułatwień dla rozwoju przedsiębiorczości oraz zwiększenie zaangażowania organizacji pozarządowych. Zasoby niezbędne do realizacji projektu to zaangażowanie mieszkańców i władz, pozyskanie dofinansowania oraz zmiany w prawie. Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu wałbrzyskiego 4
b) Skomunikowanie powiatu Wizję tę powinny realizować władzę samorządowe oraz krajowe, niezbędne będzie również zaangażowanie spółek kolejowych. Przeciwnikami wizji mogą okazać się prywatni przewoźnicy (zarabiający na obecnej sytuacji) oraz mieszkańcy w sąsiedztwie planowanych inwestycji. W rezultacie realizacji wizji osiągnie się wzmocnienie całej aglomeracji, podwyższenie stopy życia mieszkańców, rozwój turystyki oraz zmniejszenie emisji dwutlenku węgla do atmosfery. Aby ją zrealizować należy podjąć następujące działania: opracować studium wykonalności, pozyskać środki finansowe, znaleźć odpowiednich partnerów. Przy wdrażaniu wizji należałoby wykorzystać zasoby regionalne w postaci budulca pod drogi. Niezbędne jest również pozyskanie finansowania oraz wykwalifikowanej kadry. Grupa pracująca nad wizją wskazała również na dodatkowe problemy: koniunkturę polityczną, opór władz oraz brak w Wałbrzychu dworca autobusowego węzła komunikacyjnego. Komentarz eksperta Mimo dużej liczby uczestników debaty z organizacji pozarządowych oraz pozytywnego nastawienia do tematu debaty jej wyniki świadczą o tym, że dla powiatu istotniejszym zagadnieniem jest uzyskanie dostępu do dobrej jakości usług publicznych i turystycznych, niż rozwiązanie globalnego problemu, który może mieć lokalnie znaczne skutki, np. w postaci powodzi. W związku z tym zagadnienia ochrony klimatu są w debacie niejako tematem horyzontalnym, który powinien przeniknąć do szczegółów każdej z wybranych wizji na poziomie realizacji. Nic nie wskazuje na to, aby było to zadanie niemożliwe, a także aby kłóciło się z generalnymi celami tych dwóch głównych wizji. W zakresie uwarunkowań obydwie grupy skupiły się w większym stopniu na identyfikacji zasobów do działania, niż szans i zagrożeń wynikających ze zmian klimatu. W górskim terenie, na którym położony jest powiat wałbrzyski skutki większej zmienności zjawisk pogodowych, jakie niesie ze sobą zmiana klimatu mogą być szczególnie dotkliwe. Duży spadek rzek czy położenie miast w kotlinach pozwalają na kumulowanie szkodliwych zjawisk wywołanych przez nawalne deszcze lub niską emisję ze spalania paliw stałych emitujących dużo gazów cieplarnianych. Na uwagę zasługują także kwestie suszy, ponieważ mimo silnych opadów w terenach górskich woda szybko odpływa na tereny niżej położone, pozostawiając często niedobór wody w samych górach. Jednocześnie jednak powiat żyje ze świadomością wciąż niewykorzystanego potencjału swoich zasobów geologicznych, w tym węgla, ale także niewielkich korzyści płynących z inwestycji zagranicznych, np. w specjalnej strefie ekonomicznej. Szczególnie jednak w takich warunkach należy zabiegać o rozwój lokalnej gospodarki i próbować oprzeć ten rozwój o własne zasoby, w szczególności o charakterze odnawialnym. Uczestnicy debaty zdecydowali się oprzeć na rozwoju powiązań komunikacyjnych oraz turystyki. Ich wybór był warunkowany lokalnymi najpilniejszymi potrzebami, wśród których kwestie klimatyczne nie wydają się aż takie ważkie. Nie mniej jednak wśród pomysłów znalazły się postulaty dotyczące ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, wykorzystania lokalnych zasobów wodnych, rozwoju OZE w regionie, zwiększenia lesistości Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu wałbrzyskiego 5
powiatu itp. wszystkie korzystnie skorelowane z ochroną klimatu. Te mniej ważne dla uczestników rozwiązania mogą być jednak bardzo ważne dla realizacji głównych zamierzeń klimatycznych. Upowszechnienie ekologicznego transportu publicznego w powiecie będzie wstępem do obniżenia emisji gazów cieplarnianych z tego sektora, a przy okazji do ograniczenia innych szkodliwych emisji od transportu, które mogą obniżać jakość środowiska dla sektora turystycznego. Większa powierzchnia lasów czy dodatkowe urozmaicenie krajobrazu zbiornikami wodnymi zwiększającymi bezpieczeństwo powodziowe, a być może także niezależność energetyczną, a będą także atutem dla turystyki. Zmniejszenie ilości ścieków w rzekach poprzez zwiększenie stopnia skanalizowania powiatu poprawi również walory turystyczne. Przy czym warto zaznaczyć, że istnieje możliwość odzyskiwania biogazu do celów energetycznych ze ścieków skumulowanych w oczyszczalniach. W szczegółach dominujących dwóch wizji w przyszłości należy także zastanowić się przede wszystkim nad rolą takich proklimatycznych rozwiązań jak: transport rowerowy i jego powiązanie z transportem kolejowym, elektryczne samochody i pojazdy transportu zbiorowego, samowystarczalne energetycznie pensjonaty turystyczne, wykorzystujące rozwiązania solarne lub zasilane energią wodną stanice turystyczne itp. Wydaje się także, że zasadnym jest pytanie o możliwość budowy w tak górzystym terenie terenochłonnych rozwiązań transportowych, typu obwodnice miast, czy też nie należy zastanowić się nad innymi rozwiązaniami problemu transportu samochodowego? Może wzorem niektórych miast-kurortów szwajcarskich ruch drogowy powinien być ograniczony lub wręcz zakazany, na korzyść rozwoju ekologicznego transportu publicznego. Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu wałbrzyskiego 6
Model ochrony i adaptacji do zmian klimatu powiatu wałbrzyskiego Opracowanie: Wojciech Szymalski, na podstawie wyników pracy uczestników debaty klimatycznej w Sokołowsku, 8.11.2012 Zagrożenia klimatyczne Potęgowanie zmienności zjawisk pogodowych przez rejony górskie: powodzi, suszy Zdolność do kumulowania zanieczyszczeń gazowych, szczególnie w kotlinach Stan gospodarki Niski stopień skanalizowania Niewykorzystane zasoby kopalne Trudne warunki transportowe Ubóstwo energetyczne Tereny niezrekultywowane Pomysł wiodący (wizja) Rozwój turystyki uzdrowiskowej opartej o czystość środowiska i wspieranej przez ekologiczne rozwiązania transportowe w powiecie Pomysły wspierające Odnowa zbiorników wodnych dla celów turystycznych, przeciwpowodziowych i energetycznych Skanalizowanie nieprzyłączonych budynków i rozwój odzysku biogazu ze ścieków w oczyszczalniach Ograniczenie niskiej emisji poprzez systemy solarne Zwiększenie powierzchni lasów dla turystyki oraz ograniczenia zagrożenia powodziowego Instrumenty Planowanie ekologicznych węzłów transportowych (zasilanie elektryczne) i inwestycji liniowych w transport publiczny Ograniczanie ruchu samochodowego, tam gdzie to konieczne ze względu na ruch turystyczny i warunki uzdrowiskowe Stworzenie i promowanie wspólnej taryfy przewozowej wielu przewoźników lokalnych Tworzenie systemów opartych o łańcuch mobilności: rower+kolej, samochód+kolej, samochód+transport publiczny Tworzenie marki ekologicznego produktu turystycznego regionu i niskoemisyjnego obiektu turystycznego Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu wałbrzyskiego 7
Co po debacie? W ramach projektu Dobry klimat dla powiatów w jednym powiecie uczestniczącym w projekcie społeczne założenia wypracowane podczas debaty zostaną rozwinięte w pełnoprawny Program Niskowęglowego Rozwoju na koszt projektu. Wybór powiatu zostanie ogłoszony do końca 2013 roku podczas regionalnych konferencji klimatycznych projektu organizowanych przez Związek Powiatów Polskich. Preferowany będzie wybór powiatu, który podpisał deklarację Dobry klimat dla powiatów. http://www.chronmyklimat.pl/theme/uploadfiles/file/doklip/deklaracja_red.pdf Program zostanie opracowany przez zespół ekspercki projektu wraz z udziałem społecznym mieszkańców powiatu w latach 2014-15. W ramach opracowywania programu zidentyfikowane zostaną projekty, które mogą być przedłożone do finansowania ze środków Unii Europejskiej w perspektywie finansowej do roku 2020. Wybranym uczestnikom debat, którzy wyróżnili się wsparciem społecznych założeń programu niskowęglowego rozwoju w swoim powiecie, a także aktywnie włączyli się w społeczność internetową Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego, zostanie zaoferowana możliwość bezpłatnego wyjazdu studyjnego do Kornwalii pierwszego niskowęglowego regionu w Wielkiej Brytanii. [http://www.chronmyklimat.pl/doklip/10700- droga_ku_niskoemisyjnosci przyklad_z_kornwalii] W społeczności internetowej Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego można wymienić się doświadczeniami z osobami, które na co dzień w swoim powiecie aktywnie zajmują się problematyką zmian klimatu, a także uzyskać wsparcie od ekspertów projektu Dobry klimat dla powiatów. Społeczność internetowa znajduje się pod adresem: http://liso.chronmyklimat.pl Projekt Dobry klimat dla powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu wałbrzyskiego 8