PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXX 1986 ZAPYLANIE I PLONOWANIE 15 ODMIAN LUCERNY W ZALE:2:NOŚCI OD OBFITOŚCI ICH KWITNIENIA I NEKTAROW ANIA Bolesław Jabłoński Oddział Pszczelnictwa ISK Puławy WSTĘP Powszechnie znana jest prosta zależność intensywności oblotu roślin entomofilnych przez owady zapylające od obfitości nektarowania ich kwiatów. Z intensywniejszym oblotem wiąże się lepsze krzyżowe zapylenie kwiatów, a w konsekwencji wyższe plony owoców i nasion. Dotychczas wielokrotnie stwierdzano znaczne zróżnicowanie klonów lucerny pod tym względem. Toteż od dawna już (m.in. P e d e r s e n 1953, K u l i- j e w i A s ł a n o w 1959), a ostatnio coraz intensywniej (W a h l e r i inni 1974, B a r n e s i F u r g a l a 1978, T e u b e r i B a r n e s 1979, 1979a, T u b e r i inni 1980) prowadzi się badania w kierunku zwiększęnia obfitości nektarowania kwiatów lucerny dla polepszenia jej zapylania i plonowania. Można przypuszczać, że wśród uprawianych obecnie odmian lucerny istnieją różnice w wysokości plonów nasion związane bezpośrednio z intensywnością oblotu ich przez owady, a pośrednio z obfitością nektarowania kwiatów. Lepiej nektarujące odmiany mogą być bardziej atrakcyjne zwłaszcza dla pszczoły miodnej, która według wielu autorów (m.in, Van s e 11 1955, A n c i f e r o va 1959, Kro p a c o va 1963, 1964, 1965, Kropacova i inni 1963a, 1966, Bojtos 1966, Petkov i Simidc e v 1967, T a s e i 1972) może odgrywać znaczącą rolę w zapylaniu tej rośliny, zwłaszcza przy obecnym niedostatku dzikich zapylaczy. Głównym celem niniejszej pracy było zbadanie obfitości kwitnienia, nektarowania, oblotu przez owady zapylające oraz wiązania strąków i plonowania 15 odmian lucerny pochodzenia głównie europejskiego, a następnie szukanie zależności między badanymi cechami. Ze względu na prawdopodobieństwo niejednakowego zachowania się odmian. pod tym względem w odmiennych warunkach klimatycznych, równoległe badania miały być wykonywane na Węgrzech, lecz planu tego iz różnych przyczyn nie udało się w pełni zrealizować. 15" 201
MATERIAŁ I METODA Jako materiał do badań posłużyły 4 polskie odmiany lucerny mieszańcowej (Grimma, KleszcZiewska, Tule, Warmińska) oraz 11 odmian zagranicznych (Cardinal, Du Puitz, Everest, Euner, Europa, Fade, Gemini, Gracier, Orca, Prima, Tapiószelei). Nasiona odmian obcych otrzymano z Centralnego Instytutu Zootechniki i Żywienia Zwierząt w Gódóló na Węgrzech. Badania wykonano w Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym ISK w Puławach, w latach 1982-84, na glebie bielicowej lekkiej ki. IV. Bezpośrednim przedplonem dla lucerny był rzepak ozimy. Zwapnowane (1000 kg wapna palonego na r" ha) i podorane po rzepaku pole, jesienią zostało głęboko zaorane, a wiosną nawiezione nawozami mineralnymi. Dawki na 1 ha wynosiły: 100 kg K 2 0 w postaci soli potasowej, 1100 kg P 2 0 S w postaci superfosfatu i 20 kg N w postaci saletrzaku. Doświadczenie założono 16 kwietnia 1982 r., metodą bloków losowych w 4 powtórzeniach. Podstawowe poletko stanowił rządek lucerny długości 10 m. Znajdowały się w nim 33 rośliny pozostawione po dokonaniu w maju przerywki co 30 cm jedna od drugiej. Odległości między rzędami wynosiły 1 m, gdyż chodziło o zapewnienie swobodnego poruszania się w trakcie obserwacji owadów. Pielęgnacja lucernika ograniczała się do kilkukrotnego motyczenia, w celu utrzymania gleby w stanie wolnym od chwastów. W drugim i trzecim roku 'po zasiewie stosowano na lucernę wiosną pogłównie po około 200 kg soli potasowej 40% i 200 kg superfosfatupotrójnego. Główne badania wykonywano w ciągu 16 dni okresu pełni kwitnienia roślin, na odroście pierwszym w 1982 r., oraz na przyśpieszonym odroście drugim w roku 1983 (pierwszy odrost skoszono wtedy 10 maja}. W roku 1984 trzeba było pole zwolnić, wobec czego określono tylko plon zielonej masy, skoszonej 28 maja. W czasie obserwacji każdego dnia przechodzono 3-krotnie (o godz. 10, 12 i 14) wzdłuż poszczególnych poletek i liczono wszystkie pracujące na kwiatach owady pszczołowate z rozróżnieniem gatunków. W tych samych dniach oznaczano nektarowanie lucerny, stosując powszechnie znaną metodę pipetową. Codziennie pobierano nektar z 20 kwiatów należących do 10 kwiatostanów zerwamych z 2-3 roślin danego poletka. Starano się, aby za każdym razem były to inne rośliny. Do izolowania kwiatów.przed owadami używano woreczków z cienkiego tiulu. Stosowano 3-dniowy okres izolowania kwiatów, aby można było pobierać maksymalną ilość nagromadzonego w nich nektaru, co jest bardziej słuszne niż pobieranie porcji dobowych (J a b ł o ń s k i, S z k l a- no w sk a 1979). Niezależnie od obserwacji owadów i pobierania nektaru, określano :3 razy w okresie pełni kwitnienia liczbę kwiatów w kwiatostanie. Z każdego poletka brano po 30 kwiatostanów, z których każdy należał. do innej rośliny. Przed zbiorem dojrzewających nasienników lucerny ustalano na poszczególnej roślinie liczbę pędów owocujących, a następnie 208
liczbę gron na reprezentatywnym dla każdej rośliny pędzie. W dalszej kolejności z pędów tych obrywano wszystkie owocujące grona, po czym w 30 branych losowo liczono strąki, a dalej w 100 losowo pobranych strąkach - nasiona dorodne i słabo wykształcone. Z danych tych można było określić liczbę kwiatów i strąków na roślinie i na poletku oraz przybliżony plon nasion. Plon nasion określano też po dokonaniu młocki roślin z całych poletek. Wyniki opracowano statystycznie, stosując analizę wariancji R. A. Fishera. Przyjęto poziom wiarygodności a - 0,05. Obliczono także wspó.łczynnik korelacji "r" dla określenia zależności niektórych badanych cech. Systematyczne wyniki badania nektarowania i obserwacji owadów przedstawiono na tle przebiegu pogody, co było możliwe dzięki ustawieniu w pobliżu doświadczenia termohygrografu i deszczomierza. WYNIKI CHARAKTERYSTYKA POGODY w LATACH BADAN Sezony wegetacyjne lat 1982 i 1983 można ogólnie scharakteryzować jako znacznie cieplejsze od przeciętnych, uboższe w opady i bardziej słoneczne (tab. 1), a 1984 r. - jako chłodny i deszczowy. Bardzo ciepłe i słoneczne miesiące lipiec, sierpień i wrzesień w 1982 r. sprzyjały dobremu kwitnieniu (trwającemu od 18.VII do 5.IX), zapylaniu i dojrze- Tabela Niektóre dane meteorologiczne ze Stacji Meteorologicznej JUNG w Puławach Some meteorological data from meteorological Station in Pulavy l Lata Miesiące - Months Years IV V l VI I VII VIII IX Średnia temperatura w "C - Average temperaturein "C 1982 5,7 14,8 16,3 19,2 19,6 15,7 1983 10,5 16,4 17,4 19,3 18,6 14,6 x 7,7 13,6 17,1 18,7 17,5 13,6 Suma opadów w mm - Total rainfall in mm 1982 31 50 36 42 41 18 1983 48 84 33 99 37 62 X 39 60 70 75 74 47 Suma godzin usłonecznienia - Time of insolation in hours 1982 140 269 234 254 258 180 1983 16\ 230 257 265 275 149 X 212 247 225 223 215 159 - - Średnie wieloletnie - Average from many yeara lt 209
waniu lucerny pochodzącej nawet z wiosennego siewu, dzięki czemu można było planowane badania o rok przyśpieszyć. Na podobnie sprzyjającą dobremu kwitnieniu (trwającemu od 16.VI. do 25.VIII.), zapylaniu i dojrzewaniu nasion pogodę trafiła lucerna przyśpieszonego pokosu drugiego w roku 1983, kiedy to, mimo nieco większej ilości opadów, było jeszcze lepsze usłonecznienie nż w roku poprzednim. Badane odmiany nie różniły się między sobą wyraźnie porą kwitnienia i dojrzewania, wobec czego rwszystkie one miały podobne warunki pogody dla przebiegu. tych faz. SKŁAD GATUNKOWY OWADOW ZAPYLAJĄCYCH LUCERNĘ Sucha, słoneczna i ciepła pogoda w obu latach badań sprzyjała licznemu występowaniu dzikich owadów pszczołowatych, które stanowiły ponad 80% liczebności całej entomofauny zapylającej lucernę (tab. 2). Wyjątkowo licznie występowały na lucernie trzmiele, których w 1982 r. było ponad 80 ił /o ogółu zapylaczy, a w roku 1983 - blisko 700/0. Wśród 5(7) rozróżnianych gatunków, w pierwszym roku dominował trzmiel rudy stanowiący 57,071'/0 ogółu liczebności, w drugim zaś roku trzmiel ziemny (i gajowy) - 29,87%. Wysokie pod względem liczebności pozycje zajmował trzmiel kamiennik z podobnym lecz mniej licznie spotykanym na lucernie trzmielem rudonogim. Oba te gatunki stanowiły w pierwszym roku 5,90%, a w drugim 20,91% ogółu obserwanych owadów pszczołowatych. Wśród 6 występujących na lucernie gatunków pszczół samotnic dominowała miesiarka lucernowa, której hodowla wolierowa znajdowała Tabela 2 Sklad gatunkowy owadów zapylających lucernę w Pulawach w latach 1982-1983 w % The percentege of insects pollinating of alfalfa in Pulavy in years 1982-1983 Gatunek owadów Species of insects Pszczoła miodna - Apis mellifera Trzmiel ziemny - Bombus terrestris} Trzmiel gajowy - Bombus lucorum Trzmiel kamiennik - Bombus lapidarius} Trzmiel rudonogi - Bambus ruderarius Trzmiel rudy - Bombus pasyuorum Trzmiel szary - Bombus sylvarum Trzmiel parkowy - Bombus hypnorum Spójnica lucernowa - Melita leporina Wigorczyk lucernowy - Rhophitoides canus Pszczelinka - Andrena sp. Miesiarka lucernówka - Megochile rotul/data Miesiarka różówka - Megachile centuncujaris Miesiarka komonicówka - Megachile villoughbiella Razem Rok - Year 1982 1984 13,35 17,17 19,27 29,87 5,90 20,91 57,07 16,84 0,32 1,04 0,2& 0,83 4,15 0,01 2,45 0,Q7 0,91 3,05 5,20 0,Q2 0,10 0,11 1,10 100,00 100,00 210
:się w pobliżu. Pozostałe gatunki pszczół samotnic zwiększyły kilkakrotnie swą liczebność w drugim roku trwania lucernika. Liczebny udział pszczoły miodnej w roku 1982 wynosił 13,35%, a w 1983-17,170/0. ZAGĘSZCZENIE OWADOW ZAPYLAJĄCYCH NA LUCERNIE W KOLEJNYCH DNIACH OBSERWACJI Przez ponad 2-tygodniowy okres masowego kwitnienia lucerny, kiedy systematycznie wykonywano obserwacje owadów i pobierano nektar, warunki pogody nie ulegały większym wahaniom. W obu latach było ciepło, słonecznie i bezdeszczowo, z wyjątkiem 28.VI.1983 r., kiedy spadło 19 mm deszczu, a maksymalna temperatura obniżyła się do 20 C (tab. 3). Był to jedyny tzw. "dzień nielotny" dla owadów zapylających. W pozostałych dniach zagęszczenie owadów na kwiatach lucerny nie ulegało większym wahaniom. W początkowych dniach tego okresu w roku 1982 stopniowy wzrost zagęszczenia owadów na jednostce powierzchni, a w dniach końcowych spadek, wiązał się raczej wprost ze zmianą intensywności rozkwitania kwiatów. Podobnie z naturalnym zmniejszaniem się intensywności rozkiwtania kwiatów na poletkach należy wiązać spadek zagęszczenia pszczół miodnych i trzmieli w końcowych dniach okresu pełni kwitnienia lucerny w roku 1983. Uparcie jednak wzrastało wtedy zagęszczenie pszczół samotnic, których w lipcu przybywało i które niewątpliwie potrafiły wypierać pszczołę miodną i trzmiele z ubożejącego w nowo rozkwitające kwiaty łanu lucerny. Interesujący jest blisko 4-krotny wzrost zagęszczenia pszczoły miodnej na lucernie po deszczu w dniu 29.VI.1983 r. i taki sam spadek pszczół samotnic. Nie można tego wiązać z obfitością nektarowania poszczególnych kwiatów, bowiem było ono znacznie słabsze. Wzrost zagęszczenia pszczoły miodnej był następstwem zwiększenia się liczby rozkwitłych kwiatów na jednostce powierzchni, wskutek braku zapylania ich w dniu wystąpienia opadów oraz małej aktywności pszczół samotnic po deszczu. POROWNANIE ODMIAN LUCERNY POD WZGLĘDEM OBFITOŚCI KWITNIENIA l NEKTAROWANIA ORAZ INTENSYWNOŚCI OBLOTU PRZEZ OWADY ZAPYLAJĄCE I PLONOWANIA W tabeli 4 odmiany uszeregowano według wzrastającej liczby wytwarzanych przez nie kwiatów na jednostce powierzchni, jako cechy podstawowej dla plonu nasion. Różnice między odmianami pod względem obfitości kwitnienia okazały się istotne, pomimo podobnej liczby pędów owocujących na roślinie (około 21) oraz podobnej liczby kwiatów w kwiatostanie, (około 20 w roku 1982 i około 26 w roku 1983), czego w tab. 4 nie zamieszczono. Różnice te wynikają z odmiennej liczby wytwarzanych gron na pędach i na całych roślinach. Najwięcej kwiatów na 1 m" (50,4 tys.) w 1982 r. wytwarzała odmiana Cardinal, a najmniej (34,2 tys.) 211
Tabela J, Przebieg nektarowania i oblotu lucerny przez owady zapylające w szczytowym okresie jej kwitnienia Nectar secretion and insect foraging on alfalfa in fuli blooming period Minim. Ilość cu- Zagęszczenie w godzinach południoo. ;;.> wilgotn. krów ze wych na 100m 2 E s względna 100 kwiatów Density at midday hours per 100 m.5 2 Rok Data pow. w ~U o. % wmg Year Date tu o E Minim. Amount of pszczół pszczół e ~ ~ ~ relat. sugar from trzmieli miodnych samotnic ~~>< bumble bees 0:1 o 0:1 humidity 100 f'lowers honey bees solitery bees :::s c.:::s of air in % in mg 29.VlI. 22 30 0,6 5,8 0,2 30. 24 36 1,6 4.4 0,5 31. 25 32 1,6 14,3 l.l LVIII 22 40 0,6 4,6 0,0 2. 25 40 22,7 3,7 17,1 1.1 3. 29 35 26.4 10,8 20,3 1.4 4. 29 32 27,5 7,1 20.6 0,7 5. 29 30 28,6 7,6 19,0 1,8 1982 6. 28 25 30.2 8,6 21.4 1.1 7. 28 28 28,0 10,0 24,5 2,1 8. 29 29 29,2 13,1 34,1 3,1 9. 30 29 26,3 10,7 33,2 1.4 10. 26 50 30,2 8,1 39,0 1.1 11. 22 40 24.1 4,6 27,7 0.4 12. 25 28 25,5 2,7 17,7 0,4 13. 32 30 27,0 5,6 25,5 0,2 22.VI. 18 29 39,8 9,9 25,7 1,0 23. 20 25 33,2 9,3 30,2 1,2 24. 26 20 39.1 8,4 30,7 1.4 25. 30 24 42.4 4,1 31,5 2,8 26. 25 26 44,7 4,1 28,5 4,1 27. 25 35 42,8 4,5 28,9 1,7 1983 28.* 20 58 29. 21 32 28,9 16,5 25,0 1,0 30. 22 32 27,5 13,9 25,8 3,9 LVII. 27 32 39,7 9,6 33,2 3,6 2. 24 53 28,0 6,1 27,1 3,0 3. 23 20 32,8 5,2 22,8 4,7 4. 25 31 32,5 4,3 25,8 8,5 5. 25 34 39,9 3,8 13,6 7.4 6. 27 34 32.8 2,3 14,5. 10,1 7. 26 23 29,8 2,9 14,9 9,5 8. 25 25 33,2 1,9 10,9 9,8 Opad - 19 mm - Rainfall - 19 mm 212
- Kleszczewska, zaś w roku 1983 najwięcej (81,5 tys.) - Tula, a najmniej (53,0 tys.) - Orca. Pod względem procentowej zawartości cukrów w nektarze badane odmiany. lucerny nie wykazały różnic istotnych, toteż wartości tych nie podano w tab. 4. Średnio w 1982 r. nektar lucerny zawierał 48,1% cukrów, a w roku 1983-52,4%. Istotne różnice w ilości cukrów ze 100 Kwiatów stwierdzono tylko w roku 1983. Faktycznie lepiej nektarowały wtedy poszczególne kwiaty odmian Warmińska i Orca niż odmian Gracier, Prima i 'I'apiószelei. Wydajność cukrów z jednostki powierzchni jest wypadkową liczby kwiatów i obfitości ich nektarowania. Najlepsza pod tym względem w 1982 r. była odmiana Cardinal (141 kg/ha), a majslab- 'Sza Kleszezewska (89 kg), zaś w roku 1983 najlepsza Warmińska 30'5 Kg/ha), a najsłabsza Gracier (188 kg/ha). Średnie (w godzinach 10-14) zagęszczenie pszczół miodnych na 100 rn" wynosiło w 1982 r. 6,30, a w roku 1983-6,13, trzmieli odpowiednio - 21,7 i 24,6, a pszczół samotnic - 1,23 i 4,90. Różnice między odmia-. nami pod tym względem nie są duże lecz istotne, co łatwo można.prze-.śledzić w tab. 4. Analiza wykazała, że średnia liczba strąków w gronie wynosiła 6,32 w 1982 r. i 6,27 w roku 1983, liczba strąków na 1 m" odpowiednio - 10,3 tys. i 14,3 tys., liczba wszystkich nasion w strąku - 3,69 i 4,72, a liczba nasion dorodnych w strąku - 1,47 i 2,75. Istotne różnice między odmianami występowały tylko w liczbie strąków na 1 m" (szczegółowe dane zamieszczono w tab. 4), co w konsekwencji uwidoczniło się też istotnymi różnicami w plonie nasion. Średni plon nasion wynosił w 1982 r. 301,9 kg z 1 ha, a w roku 1983-773,7 kg z 1 ha. Najwyższe plony na-.sion w pierwszym roku wydała odmiana Tula, Warmińska, Fade, Kleszczewska i Grimma (382-300 kg/ha), najslabsza zaś - Everest, Orca, Europa i Prima (242-264 kg/ha). Natomiast w drugim roku najlepiej plonowała Warmińska, Kleszezewska i Grimma (969-895 kg/ha) a naj-.słabiej - Orca, Prima i Du Puitz (618-697 kg/ha). Plony zielonej masy, skoszonej w 1984 r. w dniu 28 maja, mieściły się w granicach od 210 do 290 q z ha, a kolejność odmian od najlepszej do najsłabszej układała się następująco: Fade, Wrmińska, Europa, Kleszczewska, Euner, Prima, Gemini, Grimma, Cardinal, Tapi6szelei, Everest, Da Puitz, Orca, Tula i Gracier. WZAJEMNE ZALEŻNOŚCI NIEKTORYCH BADANYCH CECH LUCERNY W roku 1982 nie stwierdzono zależności zagęszczenia owadów zapylających na jednostce powierzchni (100 m") zarówno od liczby wytwarzanych kwiatów na 1 m", jak też od ilości cukrów ze 100 kwiatów i z jednostki powierzchni plantacji (tab. 5), bo też zróżnicowanie tych cech było małe. Natomiast przy większym zróżnicowaniu odmian pod względem obfitości kwitnienia i nektarowania w 1983 r. zagęszczenie owadów 213
~... 11>0 Wyniki badań kwitnienia, nektarowania, oblotu przez owady zapylające i owocowania 15 odmian lucerny Results of blooming, nectar secretion, insect foraging and seed setting of 15 cultivars of alfalfa Tabela 4 Wydajność Liczba Ilość cukrów ze Zagęszczenie Zagęszczenie Zagęszczenie Liczba Plon nasion cukrów kwiatów 100 kwiatów pszczól miod- trzmieli pszczól samot- strąków na dorodnych R Dk Odmiana na 1 m 2 w kg/ha w mg nych na 100 m 2 na 100 m 2 nic na 100 m pow.u rn" w kg/ha y, Cultivar Amount ear Number of Amount of su- Density of ho- Density of Density of soli- w tys. Yield of of sugar fiowers gar from 100 ney bees on bumble bees tery bees on Number of good seeds from 1 ha on 1 m 2 flowers in mg 100 m 2 on 100 m 2 100 m 2 pods on 1m 2 in kg/ha in kg Kleszezewska 34,2 26,0 89 6,95 20,5 1,05 9,9 288 Orca 35,7 25,0 89 5,25 18,0 1,00 7.6 252 Everest 37,5 27,6 104 6,75 23,8 0,80 7,7 242 Grimma 38,1 26,0 102 8,25 22,2 1,95 10,8 314 Du Puitz 39,0 29,1 114 5,25 18,8 1,35 10,9 286 1982 Euner 39,6 26,S 105 4,75 20,5 0,90 10,2 290 Prima 39,9 28,S 114 6,68 23,8 1,35 9,2 264 Gemini 39,9 30,5 122 6,10 22,0 1,05 10,6 300 Gracier 42,3 25,0 106 7,70 19,9 1,10 10,1 302 Tula 43,5 27,8 121 8,45 22,4 2,05 11,4 382 Fade 43,8 28,7 126 5,05 21,3 1,20 11,1 344 Warmińska 43,8 25,8 113 5,90 27,0 1,20 11,7 372 Europa 45,0 27,8 125 5,70 22,3 1,23 11,4 262 Tapioszelei 49,5 29,5 146 6,60 21,8 1,05 11,6 342 Cardinal 50,4 27,9 141 5,15 21,0 1,20 10,8 288. ej Średnio - Average 41,5 27,4 114,5 6,30 21,7 1,23 10,3 301,9 Różnica graniczna 4,42 - x 2,98 2,22 0,99 2,88 133,0 Least Significant Difference.., i. ",... --.. %.,X,,.J,I ~,.,e
Orca 53,0 39,5 209 6,02 23,1 4,93 13,2 618 Du Puitz 60,6 31,2 189 6,57 22,6 4,61 13,8 697 Fade 61,0 35,8 218 7,04 27,9 5,08 13,4 730 Gracier 62,3 30,2 188 5,56 22,0 4,70 13,3 731 Prima 64,2 30,5 196 6,25 23,1 4,61 12,6 677 Europa 64,7 35,7 231 5,57 21,5 5,67 13,6 711 1983 Everest 67,1 37,1 249 5,78 24,7 3,68 12,4 720 Gemini 67,2 35,7 240 6,52 24,7 5,70 14,7 827 Euner 71,8 36,4 260 6,80 27,2 4,07 14,6 752 Tapioszelei 72,5 31,7 230 5,47 23,6 5,00 14,4 813 Cardinal 76,1 35,7 272 4,61 22,8 4,39 14,4 804 Grimma 76,7 34,6 265 5,02 25,5 4,61 15,6 895 Warmińska 76,7 39,8 305 6,57 24,9 6,02 16,3 969 Kłeszczewska 79,0 35,4 280 7,03 28,8 4,61 16,1 899 Tuła 81,5 36,5 296 7,19 27,1 5,79 15,9 761 Średnio - Average 69,0 35,1 241,9 6,13 24,6 4,90 14,3 773,7 Różnice graniczne 12,11 7,05 x 2,11 3,71 2,18 2,91 226,4 Least Significant Difference - Odmiany uszeregowano w kolejności wzrastającej liczby kwiatów wytworzonych na 1 m 2 w danym roku The cultivars are arrange according to the increace num ber of flowers dcveloped on I m in particular year t.:l... Ol
Wzajemna zależność niektórych badanych cech lucerny nasiennej Matual correlation of some investigated features of alfalfa Tabela s: Rodzaj zależności Kind of corre\ation 1. Zależność zagęszczenia owadów zapylających na 100m 2 od: Dependence of insect density on 100 m 2 from: a) liczby kwiatów na 1 m 2 number of flowers on 1 m 2 b) ilości cukrów ze I()() kwiatów w mg amount of sugar from I()() g flowers in mg c) wydajności cukrowej w kg z l kg yield of sugar in kg from 1 ha 2. Zależność liczby strąków na l m 2 od: Dependance of num ber of pods on l m 2 from: a) liczby kwiatów na 1 m 2 number of f'lowers on 1 m 2 b) zagęszczenia owadów zapylających na l()() m' density of poolinating insects on I()() m 2 3. Zależność plonu nasion w kg z 1 ha od: Dependence of yield of seed in kg per 1 ha from: a) liczby kwiatów na l m 2 number of flowers on l m' b) ilości cukrów ze I()() kwiatów w mg amount of sugar from I()() Ilowers in mg c) wydajności cukrowej w kg z I ha yield of sugar in kg from I ha d) zagęszczenia owadów zapylających na 1()()m' density of poolinating insects on l ()()m 2 Współczynnik korelacji "r" Correlation coefficient "r" rok 1982 year 1982 rok 1983 year 1983 0,000 0,516* 0,000 0,393* 0,000 0,566** 0,244 0,804*** 0,315 0,497* 0,551 * 0,757*** 0,000 0,000 0,470* 0,594** 0,537* 0,497* - współczynnik koleracji "r" istotny przy a = 0,01 correlation coeff'icient "r" significant by - współczynnik korelacji.,r" istotny przy a = 0,02 correlation coetticient "T" significant by - współczynnik korelacji "T" istotny przy a = 0,05 correlation coetticient,.r" significant by - współczynnik korelacji nr" istotny przy a=: 0,10 correlation coeff'icient.,r" significant by zapylających na 100 m" wykazało silną zależność od liczby kwiatów na 1 m" i od wydajności cukrowej w kg z 1 ha oraz słabą zależność od ilości cukrów ze 100 kwiatów. Kolejna istotna dla plonowania lucerny cecha, jaką jest liczba wykształconych strąków na 1 m", wykazała dużą zależność od liczby kwiatów na 100 m", Natomiast plon nasion w kg z 1 ha bardzo silnie zależał w obu latach badań od liczby wytwarzanych kwiatów na 1. m", od zagęszczenia owadów zapylających na 100. m" i od wydajności cukrowej w kg z 1 ha, a nie wykazywał żadnych zależności od ilości cukrów ze 100 kwiatów, czyli od obfitości nektarowania kwiatów. 216
DYSKUSJA Przedstawione w pracy wyniki wykazały małe zróżnicowanie odmian pod względem obfitości nektarowania kwiatów, co potwierdza wcześniejsze obserwacje autora (J a b ł o ń s k i 1973). Dlatego to spodziewane proste zależności zagęszczenia owadów zapylających na poletkach od ilości wydzielanych przez kwiaty cukrów oraz, zależności plonu nasion od tej cechy nie mogły się ujawnić wyraźnie. Poza tym trzeba sobie uprzytomnić, że kwiat lucerny, w odróżnieniu od kwiatów innych roślin, bywa w zasadzie tylko raz odwiedzany przez owada, który dokonuje jego otwarcia czyli eksplozji i przy okazji zapyla pyłkiem obcym lub własnym. Z chwilą uwolnienia pręcikosłupkowia z łódeczki następuje zamknięcie dostępu do nektarnika i kwiat taki przestaje być atrakcyjny dla owadów. Tylko czasem ze świeżo otwartych kwiatów, u których nie nastąpiło jeszcze owinięcie żagielka wokół przyciśniętej do niego kolumienki, drobne pszczoły samotnice i bardzo rzadko także pszczoły miodne zbierają resztki pyłku. Wielokrotnie natomiast bywają odwiedzane kwiaty lucerny przez zbieraczki nektaru, do których z reguły należą u nas wszystkie prawie pszczoły miodne oraz samce trzmieli i pszczół samotnic, jak również często robotnice trzmieli i rzadziej samice pszczół samotnic. W naszym doświadczeniu akurat pszczoły miodne stanowiły mały udział w populacji owadów odwiedzających kwiaty lucerny, a przeważały dzikie pszczoły otwierające kwiaty. Tym właśnie tłumaczy się brak zależności zagęszczenia owadów na poletkach od obfitości nektarowania kwiatów, zwłaszcza że była ona stosunkowo mało zróżnicowana. Plony nasion okazały się jednak ściśle skorelowane wprost z zagęszczeniem owadów na poletkach. Pozwala to stwierdzić, że przy dostatku dzikich zapylaczy, pszczół samotnic i trzmieli, wystarcza stosunkowo słabe nektarowanie kwiatów lucerny do dobrego jej za:pylenia, ponieważ owady te interesują się głównie pyłkiem. Otwierają one (i zapylają) kwiaty nawet świeżo rozkwitłe, które zdążyły wydzielić dopiero nikłe ilości nektaru (kwiaty lucerny nektarują zazwyczaj do 3-go dnia życia - Jabłoński 1970). Ale niesłusznie byłoby zrezygnować z usług zbieraczek nektaru, które przypadkowo otwierają pewną liczbę kwiatów lucerny, zwłaszcza przy pierwszym zetknięciu się z nią. Przy obecnym powszechnym niedostatku dzikich zapylaczy, obfite nektarowanie kwiatów lucerny, gwarantujące liczny oblot ich przez pszczoły miodne, może przyczynić się do poprawy zapylania tej rośliny. Efekt byłby zapewne zwiększony, gdyby hodowcy nowych odmian zwracali uwagę nie tylko na obfite nektarowanie kwiatów, ale i na łatwiejsze otwieranie się ich podczas odwiedzania przez pszczoły miodne. 2]7
PODSUMOWANIE I WNIOSKI Stwierdzono małe zróżnicowanie badanych odmian lucerny pod względem obfitości nektarowania kwiatów. Znaczne natomiast różnice występowały między odmianami w obfitości ich kwitnienia, w wydajności cukrowej z jednostki powierzchni, w zagęszczeniu owadów zapylających na poletkach i w plonach nasion. Wysokość plonu nasion zależała wprost od liczby wytwarzanych kwiatów na jednostce powierzchni i od zagęszczenia owadów zapylających, natomiast zagęszczenie owadów skorelowane było z obfitością kwitnienia i i. wydajnością cukrową. Można więc wnioskować, że przy dostatecznej liczebności dzikich zapylaczy kwiaty lucerny nie muszą wcale obficie nektarować, aby mogły być dobrze zapylane. Wysokie plony nasion zapewnia obfite kwitnienie plantacji i dostatek pszczół samotnic lub trzmieli. Prowadzenie selekcji lucerny w kierunku obfitego jej nektarowania jest jednak wskazane, ponieważ przy obecnym powszechnym niedostatku dzikich zapylaczy uatrakcyjnienie kwiatów tej rośliny dla pszczoły miodnej, interesującej się głównie nektarem lecz otwierającej przy tym pewną liczbę kwiatów, pozwolić może na poprawę zapylania i plonowania plantacji nasiennych. W pracach selekcyjnych celowe byłoby zwracanie jednocześnie uwagi na łatwiejsze otwieranie się kwiatów lucerny podczas odwiedzania ich przez pszczoły miodne. Zaobserwowana niespotykanie duża liczebność trzmieli otwierających kwiaty lucerny (70-80% ogółu owadów zapylających) skłania raz jeszcze do refleksji, że owady te odpowiednio chronione w przyrodzie lub rozmnażane przez człowieka mogą oddawać nieocenione usługi w zapylaniu lucerny. Dotyczy to zwłaszcza trzmiela zimnego {Bambus terrestris) i gajowego (B. lucorum) oraz trzmiela rudego (B. pasquarum) i kamiennika (B. lapidarius). LITERATURA A n c i f e r o vat. A. (1957) - Opylenie lucerny pćełarni. Pcelovodstvo, 34(7): 28-32. B a r n e s D. K., F u r g a l a B. (1978) - Nectar characteristics associated with sources of alfalfa germplasm. Crop Science, Nov. - Dec., Vol. 18, p. 1087-1089. B o j t o s Z. (1966) - Honey bee activity in alfalfa (Medicago sativa L.) pollination in Hungary. Acta Agr. Akad. Scient. Hung., 15(1-2): 215-221. J a b ł o ń s k i B. (1970) - Badania biologii kwitnienia i zapylania lucerny mieszańcowej (Medicago media Pers.), Pszczelno Zesz. Nauk., 14(1.-2-3): 74..J a b ł o ń s k i B. (1973) - Nektarowanie zapylanie i plonowanie kilku odmian lucerny. Pszczelno Zesz. Nauk. 17: 111-129..J a b ł o ń s k i B., Sz k l a n o w s k a K. (1979) - Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 23: 105-114. Kro p a c o v a S. (1963) - Nektarnost vojteśky (Medicago sativa L.) a nalet vćel medonosnych (Apis meuifera L.). Sbornik VSZ v Brne, A (1): 37-44. 218
Kro p a Co v a S., H a l s b a h o v a H. (1963a) - Nektare otrudy vojtesky a opylovaci Cinnost vćely medonosne. Sbornik sz v Brne, A (3): 407-416. Kropaćova S. (1965) - Możnost zlepśeni prace vćely medonosne (Apis Mellifera L.} pri opylovśni vojteky sete (Medicago sativa L.) Sbornik vsz v Brne, A (1): 112-122. Kro p a c o v a S., O b e r t e l R. (1966) - Triping resistence of lu,crene flower s in relation to nectar and activity of pollinating bees. Sbornik VSZ v Brne, A (4): 674-679. K u l i e v A. M., A s l a n o v G. D. (1959) - Novyie pćełoopylajemyje sorta i gr lbridy lucerny. Pcelovodstvo 36(6): 31-32. P e d e r s e n M. W. (1953) _ Environmental factors affecting nectar secretion and seed produetlon in alfalfa. AgT. Journ., 8: 359-361. P e t k o v V., S i m i d c i e v T. (1967) - Za rolata na pćelite pri opraśvaneto na lucernata. Restenievdni nauki, 4(5): 81-92. T a s e i J. N. (1972) - Observations sur la pollination de la luzerne par les abailes (Apis melufica L.) en zone aride irr iguee au Maroc. Apidol.ogii, 3(2): 105-124. T e u b e r L. R., B a r n e s D. K. (1979) - Environmental and,genetic influences on alfalfa nectar. CTOP science. Nov. - Dec., Vol 19, p. 874-878. T e u b er L. R., B a r n e s D. K. (1979a) - Breeding Alfala for increased nectar production. Proc. IV-th Int, Symp, On Pollination, Md. Agric. Exp. Sta Spec. Misc. Pub!. l: 109-116. T e u b e r L. ir., A I b e r t s e n M. C., B a r n es D., H e i c h e I G. (1980) Structure of florad nectaries of alfalfa (Medicago sativa L.) in relation to nectar production. AmeT. J. Bot., 7(4): 433-439. Van s e II G. H. (1955) - Alfalfa pollen on nectar - collecting honey bees. J. Econ. Ent., 48(4): 477. Walher A. K., Barnes D. K., Furgala B. (1974) - Genetic and env.ronrnental effects on quantity and quaiity of alfalfa nectar, Crop Science, March - AprU, Vol. 14, p. 235-238,. OIIbIJIEHl1E l1 YPO)KAl1 15 COPTOB JIIOUEPHbI B 3ABl1Cl1MOCTl1 OT OBl1JIl1H l1x UBETEHl1H l1 HEKTAPOBbI.n;EJIEHl1H B. H o JI o H b CKH Pe310Me B ronax 1982-1983 HCCJIe,l\OBaHOB IIyJIaBax OOHJIHe~BeTeHHSI, aeicrapoasrae- JIeHHH, noceurenaa HaceKoMbIMH-Ol1bIJIHTeJIHMH ypoxcax 15 copros JIIO~epHbl (Cardinal, Da Puits, Euner, Europa, Everest, Fade, Gemini, Gracier, Grimma, Kleszczewska, Orca, Prima, Tapioszelei, Tula, Warmińska). l13blckhbaho 3aBHCJł- MOCTHMelK,l\y HCCJIe,l\yeMbIMwcBoti:cTBaMw,'ITOObI BbIBeCTWHTorH,l\JISICeJIbCKOXO- 3at1:cTBeHHot1:npaKTHKH H CeJIeK~WHpacreuaa, nanpaanennsre K ybejih'iehhioypoxcaea cejaaa. Ofinapyxceno TOJIbKOHe60JIbllIHe pa3hh~bi B 06HJIUU HeKTapOBbI,l\eJIeHWSI ~BeT- KOB u3y'iaembix COpTOB.3aTo 3Ha'IHTeJIbHO,l\ucpcpepeH~upOBaHHble ypoacax cemslh npohbjihjiuto'ihylo rrpasryro 3aBucUMOCTb OT,l\ucpcpepeH~upoBaHHoro TaKlKe o6u- JIWH ~BeTeHUH pacreuxa u aarymenna HaceKOMbIX-OnbIJIUTeJIet1:.Bom.uree aaryureuae aacexom.rx 6bIJIO CBR3aHO c 60JIee 06UJIbHblM uncrenxese. rjiabhbimw H3- cekombimu-o..bijiutejihmw6bijiu liimejiw(bernbus), cocraanmouiae 70-BO}/0 'IWCJIeH- HOCTU scea no:>yjih~hh HaceKOMbIX-OnbIJIUTeJIeti:..n;m<we O,l\UHO'IHblen'IeJIbI CQ- CTaBJIHJIU4-14 %, a Me,l\OHOCHblen'IeJIbI - 13-17%. 219
Ha OCHOB3H"" HCCJleAOBaHHMc6HapYJKeHO, 'ITO riph AOCTaTO'IHOM'l"CnC~IHOCTH.A"KJ;IXOnbIJl"TeneM, xoropsre 3aH"MarOTCHrIbIJlHHKOt1znouepma, I..\BeTK" He 06H- 33HbI BbIAeJlHTbMHoro nexrapa, 'lt06bl 6blTb XOpOIllOo bijlehhbimi1.bbicokl1eypo- Mal1 CCMHHrapaarnpye'r 06l1nbHOe I..\BeTeHl1ennasrrauaa H cootbetctbehhoe'll1cno AHKI1XOAHHO'lHbIXn-ren Hnl1 IllMeJIeM. Caxrsre xcpoume copra (Warmińska, Kleszczewska, Grimma, 'I'apioszei, Gemini),l:\aBaJlHB 1982 r. casnne 300 xr cemhh c 1 ra, a B 1983 r. - casnne 800 Kr/ra. Y'IHTbIB3H Bce06IllHM HeAOCTaTOKAI1KHXo bijihtenetl:, l..\ejiec005pa3homhbjihetcr ce.nexuxa HOBbIX JIy'lIlle BbIAeJIHIOIll"Xaexrap COpTOBmouepusr, npsrraru- BaWIllI1X MeAOHOCHblenxensr. 3TJ1 nxe nsr, XOTH 3aHHMaWTCHTOJlbKO HCKTapoM, QTKpbIBalOT n exo'ropoe 'lhcjio I..\BCTOB,oc05eHHO npn rrepaov conphkochobeh"h c JIWl..\epHoM.B CeneKI..\110HHbIXpaóorax CJIeAyeT onaospeaeuno oópaurar», BHI1MaHHe Ha 60nee nerxoe orxpsraaane I..\BeTOBJIWI.\HPHblnpa noceureuaa "X MeAoHocHOt"t n'lenom. POLL!NATION AND YIELDlNG OF '15 VARIETIES OF ALFALFA DEPENDING ON ABUNDANCE OF BLOOMING AND NECTAR SECRETION Bolesław Jabłoński Summary In the years of 1982-1983 experiments were carried out in Pulawy on abundance of blooming, necter secretion, visiting by polltnating insects and yielding of 15 varieties of alfalfa (Cardinal, Du Puits, Euner, Europa, Fade, Gemini, Gracier, Grimma, Kleszczewska, Orca, Prima, 'I'apiószeel i, Tula, Warmińska). Searching was made to find out correlation between investigated features in order to find conclusion for utilization of alfalfa by farmers and selection of plants for beteer yieldlng of seed. There we re only smali differences in abundance of nectar secretion of investigated varieties of alfaifa. But great difference in seed yields shoved strict direct dependance from differericiated abundance of bloom.ng as weli as density of pollinating insects. Higher density of polllnating insects was conected witb abundance of blooming. The main pollinators of alfaifa were bumblebees (Bombus) from 70 to 80% of the whole population of pollinatng insects. SoIitary bees shared frorn 4 to 14% and hanej bees from 13 -to 17a/o of pollining insects of alfalfa. On the basis of this investigation it bas been stated thad with a large number of the pollinating insects which were searching for pollen of alfalfa, flower s do not need to secrete a lots of nectar for good pollinaton. The high crop of alfalfa seed can be obtained from the plantation with abundance of flowers and proper number of bumblebees and solitary bees. The best varieties (Warmińska, Kleszczewska, Grimma, Tapioszelei, Gemini) gave in 1982 over 300 kg of seed from 1ha and in 1983 over 800 kg par ha. In the face of general lack of w.ld poilinators it is necessery to select new varieties of alfalfa wih highcr secretion of necter in order to stimulate honey be es for visiting of flowers. Honey bees despite they were leoking for nectar only th,ey opened (tripped) some flowers, especially when visited flowers for the first time. In the selection of alfaifa it is necessery to pay attention for easier (tripping) open.ng of flowers by bees.