ZALEZNOSC PLONÓW NASION LUCERNY OD LICZBY OTWIERANYCH (ZAPYLANYCH) JEJ KWIATÓW

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXIII 1979 ZALEZNOSC PLONÓW NASION LUCERNY OD LICZBY OTWIERANYCH (ZAPYLANYCH) JEJ KWIATÓW B o l e s ł a w J a b ł o ń s k,i A n d r z e j R u s z k o w s k i, Mieczysław Biliński Oddział Pszczelnictwa IS w Puławach Mirosława Dylewska Zakład Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie Stanisława Sowa Instytut Ochrony Roślin ART w Olsztynie WSTĘP Jednym z głównych czynników decydujących o wysokości plonów nasion lucerny jest zapylanie jej kwiatów przez dziko żyjące owady pszczołowate. W praktyce ważne jest, aby rolnik dostatecznie wcześnie, przynajmniej na początku pełni kwitnienia lucerny, orientował się, czy zapylanie plantacji jest zadowalające. Przy bardzo słabym zapylaniu celowe jest skoszenie całego odrostu na paszę, aby uniknąć strat. Przy zapylaniu niezadowalającym można natomiast część plantacji zużytkować na paszę. Wówczas część pozostawiona na nasiona będzie lepiej zapylona, dzięki skupieniu się na niej owadów z całej poprzedniej powierzchni. Orientowanie się w aktualnym stopniu zapylania lucerny ważne będzie też wówczas, gdy zostaną opracowane wydajne metody rozmnażania pszczół samotnic zapylających tę roślinę, kiedy można będzie dowolnie regulować zagęszczenie ich na plantacjach. Opracowane dotychczas metody entomologiczne pozwalają ustalić, jakie zagęszczenie owadów pszczołowatych na plantacji lucerny jest niezbędne do dobrego jej zapylenia (C u m k o v i H u ś a r o w a 1964, D y l e w s k a i inni 1970 a, 1970 b). Metody te mają tę stronę ujemną, że nie mogą być stosowane przez przeciętnych rolników, gdyż wymagają znajomości pszczół samotnic i umiejętności obserwacji ich na kwiatach. Powszechnie dostępny sposób oceny stopnia zapylania lucerny zaproponował Koperżyński i Szczibria (1953). Polega on na określaniu pod koniec dnia liczby otwartych kwiatów w kwiatostanach lucerny, co może wykonać praktycznie każdy. Stwierdzenie mniej niż 70-80% krwiatów otwartych świadczy o niedostatecznym zapylaniu. Metoda ta jest niestety mało dokładna. 141

2 W niniejszej pracy poszukiwano zależności zbieranego przez rolnika plonu nasion lucerny od liczby otwieranych na plantacji kwiatów, ustalonej w stosunkowo krótkim czasie jednego pogodnego dnia, na początku masowego kwitnienia roślin. Ostatecznym zaś celem było zaproponowanie prostego i łatwego sposobu oceny stopnia zapylania lucerny. Przedstawione tu wyniki posłużyły, obok innych, za podstawę do opracowania referatu na Międzynarodowe Sympozjum, Biologiczne i techniczne aspekty produkcji nasion lucerny, zorganizowane przez Zespół Hodowli i Uprawy Lucerny Wydziału V PAN oraz Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach w 1970 r. MATERIAŁ I METODA Materiał do tej pracy zebrano w roku 1969 podczas badań zapylania lucerny w Lubelskiem. Był to rok o suchym i ciepłym lecie, a więc sprzyjający plonowaniu lucerny. Badania przeprowadzono na 10 plantacjach pokosu pierwszego i 13 plantacjach pokosu drugiego. Do ostatecznego opracowania pozostało jednak tylko po 8 plantacji każdego pokosu, ponieważ niektórzy rolnicy zdecydowali się skosić lucernę w pełni kwitnienia na paszę, inni zaś nie dostarczyli danych o wysokości plonu nasion. Badane plantacje były w pewnym stopniu zróżnicowane pod względem odmiany lucerny, wieku, rozstawy rzędów (tab. 1) i oczywiście także pod względem gęstości siewu, nawożenia i pielęgnacji, czym szczegółowo się nie interesowano. Gleba natomiast była prawie wszędzie rędzinowa. Na plantacjach nasiennych pierwszego odrostu obserwacje wykonano w trzeciej dekadzie czerwca, a odrostu drugiego - w trzeciej dekadzie lipca. Starano się, aby obserwacje były wykonywane przy pogodzie sprzyjającej lotom wszystkich owadów zapylających lucernę, a więc słonecznej z temperaturą powyżej 22 C. Ponieważ najliczniej owady zapylające występują na lucernie w godzinach od około 9. do 16. (D Y- l e w s k a 1970, J a b ł o ń s k i 1970), w tym czasie prowadzono obserwacje otwierania kwiatów. W celu ustalenia liczby otwartych kwia.tów na określonej powierzchni w jednostce czasu, wyznaczano najpierw losowo w różnych miejscach plantacji 6 poletek o powierzchni 1 m 2 każde. Następnie na polet- kach tych obrywano ostrożnie wszystkie świeżo otwarte kwiaty (o nie zwiniętym jeszcze wokół pręcikosłupkowia żagielku), zapisując moment ukończenia tej czynności. Po godzinie wykonywano ponowną rundę, obrywając i licząc wszystkie świeżo w tym czasie otwarte na poletku kwiaty. Średnia z 6 poletek liczba otwartych kwiatów na 1 m 2 w ciągu godziny stanowiła wartość do porównań z później zebranym przez rolnika plonem nasion. Dla kontroli porównano z plonami nasion także liczbę otwartych kwiatów, ustaloną na podstawie niezależnie badanego w tym 142

3 Niekt6re dane o badanych plantacjach lucerny (1969 r.) Some data eonnecred with investigated lucerne plantations (1969) Tabela l Opis plantacji - Descńption of plantation Data i godzina rozpoczęcia Pokos Miejscowość - Województwo odmiana** rok użytko- obserwacji Nr gleba* rozstawa rzędów wania Cut Lecality - Province luceme year Date and hour of observa- No soił row spacing variety of using tion siew rzutowy Żmudt - Chełmskie l R M 4 broad casting 24.VI _ 1225 Leszczany - 2 R M VI _ 15 5 Nowosi6łki - Zamojskie 3 C K VI -1O'ł I Tomasz6wka 4 R M VI _ 1010 Komar6w I - 5 L M VI - 12 Komarów II - 6 R M VI _ HU Truszcz6w I Lubelskie 7 R G VI _ 1115 Truszczów II - 8 R G VI Komaszyce - l R G VII Zakr~e - Chełmskie 2 R M VII - 15 Labunie - Zamojskie 3 R M VII II Tomaszówka 4 R M VII Komarów 5 R M VII - 15<5 Nowosiółki - 6 C K l VII Leszczany - Chełmskie 7 R M VII Żmudź - 8 R M 4 siew rzutowy 28.VII broad casting Gleba - Soilkind: C - czarnoziem- Chemozem, L -less -loe, R - rędzina - rendzina... ** Odmiana - Lucerne variety: G - Grimma, K - KleszczeWIn M - Miechowska Co)

4 samym czasie zagęszczenia owadów zapylających oraz wydajności ich pracy (D y l e w s k a 1970). Wyniki opracowano statystycznie za pornocą regresji liniowej. WYNIKI Plony nasion z drugiego pokosu były prawie 2 razy wyższe mz z plantacji, na których pozostawiono pierwszy odrost na nasiona (tab. 2). Wiąże się to między innymi (jak wykazali autorzy - D Y l e w s k a i inni 1970) z liczniejszym występowaniem owadów zapylających na pokosie drugim. Tutaj uwidoczniło się to w liczbie otwieranych (zapylanych) kwiatów w jednostce czasu na jednostce powierzchni. Liczba otwieranych kwiatów ustalana w drodze bezpośredniego liczenia ich na poletkach, czyli tzw. metodą botaniczną, okazała się nieco wyższa od liczby otwartych kwiatów określanej metodą entomologiczną, czyli na podstawie zagęszczenia owadów i wydajności ich pracy (D Y: l e w s k a i inni 1970). Można to tłumaczyć tym, że przy określaniu zagęszczenia owadów na łanie metodą przemarszu nie zawsze da się Tabela 2 Liczba otwartych kwiatów na 1 m! plantacji w ciągu 1 godziny, ustalona sposobem botanicznym (B) i entomologicznym (E) oraz plony nasion lucerny w kg na 1 ha Number of tripped flowers per 1 m of plantation during one hour, estabiished by botanical (B) and entomologicai (E) method and seed yields of Iucerne in kg per 1 ha Pokos I - Cut I Pokos II - Cut II Nr plantacji No plantation Liczba otwartych Liczba otwartych kwiatów Plon kwiatów Plon Number of tripped nasion Number of tripped nasion f10wers Seed yieid flowers seed yield B I E B I E Średnio Average wszystkie osobniki spostrzec. Ogólnie należy stwierdzić dużą; zgodność obu metod. Najlepiej plonujące plantacje wydały w obu pokosach plon nasion około siedmiokrotnie wyższy niż naj słabiej plonujące, nawet jeśli nie 144

5 liczyć naj gorszej,plantacji pokosu pierwszego. W podobnej proporcji układały się liczby otwartych kwiatów. Udowodniono wysoce istotną zależność wysokości plonu nasion od liczby otwartych (zapylonych) kwiatów, ustalonej zarówno metodą botaniczną, jak i entomologiczną (tab. 3). Można przyjąć, że przy stwierdzeniu jednego otwartego kwiatu na 1 m 2 w ciągu godziny, ostateczny plon nasion lucerny pokosu pierwszego wynosił około 8 kg z 1 ha, a lucerny pokosu drugiego wynosił 4 kg z 1 ha. Ta rozbieżność między pokosami jest całkowicie zgodna z wcześniejszymi wynikami badań autorów (D y l e w s k a 1970, J a b ł o ń s k i 1970), gdzie wykazano, że z takiej samej liczby otwartych (zapylonych) kwiatów, lucerna pokosu drugiego wydaje w naszych warunkach o około połowę mniej dorodnych nasion niż lucerna pokosu pierwszego. Tabela 3 Wartość współczynników korelacji i współczynników regresji dla zależności plonów nasion lucerny od lic~by otwartych kwiatów, ustalonej metodą botaniczną (B) i entomologiczną (E) Values of correlation and regression coeficients for dependence of lucerne seed yie1ds on number of tripped flowers (calcu1ated by botanical - B and by entomological - E method) Sposób ustalania liczby otwartych kwiatów: Metbod of calculation of num ber of tripped flowers: Pokos Cut Współczynnik - Coefficient korelacji 01' correlation r regresji of regression b Na podstawie bezpośredniego liczenia otwartych kwiatów (B) I 0,79 7,20 By means oc immediate counting oc tripped flowers (B) II 0,97 3,71 Na podstawie liczebności owadów i efektywności ich pracy (E) I 0,79 9,98 On the basis of number of pollinating insects and their work efficiency (E) II 0,92 4,82 Wartości istotne przy poziomie wiarygodności ex = 0,01 The values l1'e highly sianificant (ex = 0,01) Należy zwrócić uwagę, że rok 1969 był sprzyjający dla zawiązywania strąków i wykształcania się nasion lucerny. W latach o gorszych warunkach pogody uzyskuje się znacznie mniej nasion z tej samej liczby zapylonych kwiatów. Dlatego, aby przedstawione tu wielkości były reprezentatywne dla lat bardziej przeciętnych pod względem pogody, powinno się zdaniem autorów obniżyć je o około 50o/a. Wówczas na jeden (stwierdzony opisaną metodą) otwarty kwiat na 1 m 2 lucerny pokosu 'Pierwszego wypadnie około 4 kg nasion z 1 ha, a lucerny pokosu drugiego - około 2 kg. W myśl tej zasady, przyjmując plon nasion 400 kg na 1 ha jako zadowalający, dobrze zapylona plantacja będzie wówczas, gdy przy słonecznej pogodzie j temperaturze powyżej 22 C 10- Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - XXIII 145

6 stwierdzi się w godzinach południowych około 100 otwartych kwiatów w ciągu 1 godziny na 1 m 2 lucerny pokosu pierwszego, a około 200 kwiatów lucerny pokosu drugiego. Należy przy tym pamiętać, że dobre zapylenie lucerny nie zawsze gwarantuje wysokich plonów nasion. Te ostatnie zależą jeszcze od wielu innych czynników, jak brak szkodników, czy warunki pogody w okresie dojrzewania i zbioru. WNIOSKI W pracy udowodniono, że można oceniać stopień zapylania lucerny na podstawie liczby otwieranych (zapylanych) kwiatów na 1 m 2 w ciągu 1 godziny, gdyż stwierdzono wysoce istotną zależność zbieranych plonów od liczby otwartych kwiatów (r = 0,8). Liczbę otwartych kwiatów należy określać na początku masowego kwitnienia lucerny, w godzinach południowych, przy pogodzie słonecznej i temperaturze powyżej 20 C. Na plantacjach do wielkości i ha trzeba brać pod uwagę przynajmniej.6 jednometrowych poletek, rozrzuconych równomiernie na powierzchni, zaś na plantacji większej odpowiednio więcej. Przy stwierdzeniu jednego otwartego kwiatu w ciągu 1 godziny na 1 m 2 można się spodziewać, że ostateczny plon nasion lucerny pokosu pierwszego wyniesie około 4 kg z 1 ha, a lucerny pokosu drugiego około 2 kg z 1 ha. Oczywiście przy większej liczbie otwartych kwiatów należy się spodziewać odpowiednio wyższego plonu nasion; na przykład przy. 100 kwiatach otwartych w ciągu godziny na 1 m 2 - około 400 kg/ha w wypadku pokosu pierwszego, a około 200 kg/ha w wypadku pokosu drugiego. LITERATURA c u m a k o v V., H u s li r o v a M. (1964)- Vyzkum kwitnutia, opelowania a doopelovania datelinovin. Vyd. Slov. Akad. Ved. Bratislava, s D Yl e w s kam. i inni (1970a) - Badania nad metodami określania liczebności owadów zapylających na plantacjach lucerny. Wiad. Ekol. 16(3): D y l e w s kam. i inni (1970 b) _ Próba określenia liczby pszczół (Hym. Apoidea) potrzebnych do należytego zapylania lucerny. Pol. Pismo Entomolog., XL(2): : J a b ł o ń s k i B. (1970) - Badania biologii kwitnienia i zapylania lucerny mieszańcowej (Mtldicago media Pers.). Pszczelno Zesz. Nauk. 14(1-2-3) : T{ o p e rży ń s k i W., S z c z i b r i a A. (1953) - Biologia kwitnienia i wytwarzania nasion lucerny. Lucerna {praca zbior. tłum. z ros.). Warszawa, PWRiL, s

7 3ABHCHMOCTb YPO>KAEB CEM5IH I1IOLlEPHbl OT K0l1H4ECTBA OTKPblBAEMblX (Onbll151EMbIX) EE LlBETOB D o H b C K H, A. P Y W K O B C K H, M. D H 11H H b C K H, M. A bl 11e B C K a, C. COBa Pe310Me nph peapefiorxe npocroro cnoco6a OLleHKH CTeneHH Onbll1eHHlI rnouepasr, HCClleAO- BaHO 311BHCHMOCTbypolKaeB cemlih aroro pllctehhli OT KOllH4eCTBII OTKpblTblX (onbllleh- HbIX) LlBeTOB Ha l M2 ae l 4ac. Ha611IOAeHHlI Bel1HCb Ha 6 y4actkax KalKAOlI nllahtallhh, B Ha4al1e noi1horo LlBeTeHHlI pllctehhi1 C 9 AO 16 4aCOB nph C0l1He4HOH noroae H TeMneperype Bblwe 22 C. AOKa311Ho cyl1.\ectbehhylo 3aBHCHMOCTb BblCOTbl ypolkall cemlih OT KOllH4eCTBII OTKpblTblX LlBeTOB (r = 0,8). TaKHM 06p1l30M, o6hapylkeho, 4TO MOlKHO HII OCHOBe OAHOKpaTHoro COOTBeTCTBeHHOnpoBeAeHHoro Ha611IOAeHHlI, OLleHHBaTb CTeneHb onblllehhli I1IOLlepHbl. Y4HTblBall 3Ty ollehky, cneayer OCHOBblBaTbClI Ha TOM, 4TO HII I OTKpblTblH LlBeT ae l 4ac Ha l M2 nphxoahtcli B cpeahem OKOllO 4 Kr cemlih m<>llephbl nepaoro ykoca H OK0l10 2 Kr I1IOLlepHbl aroporo ykocii. B roabl c 611aronpHlITHblMH ncroa- HblMH ycll0bhlimh, 3TH BellH4HHbl MoryT 6blTb Ha 100 /0 Bblwe Alll1 npoaykllhh cemlih uepas), DEPENDENCE BETWEEN THE SEED YIELD OF LUCERNE AND THE NUMBER OF TRIPPED FLOWERS B. J a b łań s k i, A. R u s z k o w s k i, M. B i l i ń s k i, M. D Yl e w s k a, S. S o w a Summary The purpose of this study was to elaborate a simple method of estimation of lueerne poilination degree. It was investigated a dependenee between the seed yields of lueerne and the number of tripped (pollinated) ist flowers per 1 m2 during 1 hour. Observations were mad e on 6 plots of eaoh plantation on the beginning of fuli blooming, from 9 a.m. to 4 p.m. during sunny weather and at temperature above 22 C. It was proved a highly significant eorrelation between seed yield quantity and the number of tripped flowers (r = 0.80). It was stated it is possible to estimate (on the basis of one observation) the degree of lueerne pollination. Using this method one ean find that for one tripped flower per 1 m2 dur ing one hour it is possible to get on au averagę 4 kg of seed per 1 ha frorn the first eut and about 2 kg of seed per l ha - from the seeond eut. Of course for the more num ber of tripped flower s it is possible to get an adequate bigger seed yield e.g. for 100 flower s per l m 2 - about 400 kg of seed per ha from the first eut and 200 kg - from the seeond one. In the years with weather eonditions favourable for seed produetlon the seed yields ean be higher up to