Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne Handel i polityka handlowa Wykład 12: Podstawy teorii integracji gospodarczej: unia celna i wspólny rynek Gabriela Grotkowska
Plan wykładu 12 Rosnąca rola ugrupowań integracyjnych Rodzaje ugrupowań integracyjnych: od umowy preferencyjnej do unii monetarnej Integracja gospodarcza w Europie Ugrupowania integracyjne w systemie GATT/WTO Unia celna: skutki ekonomiczne Empiryczna analiza skutków integracji handlowej Wspólny rynek: skutki ekonomiczne Migracje międzynarodowe 2
Rosnąca rola ugrupowań integracyjnych Regionalne ugrupowania integracyjne (liberalizacja handlu) Gwałtowny wzrost liczby ugrupowań od początku funkcjonowania WTO, 1995 Najważniejszy wyjątek od głównej zasady niedyskryminacji WTO Regionalism is in fashion. It seems that every month brings news of yet another agreement among a group of countries, or between one group and another, to strength their economic links, particularly by removing barriers to trade and investment among themselves Frankel (1997) Większość państw członkowskich WTO uczestniczy w jednym lub więcej ugrupowaniu W ilu ugrupowaniach uczestniczy Polska? 3
Ugrupowania integracyjne 4
Rosnąca liczba porozumień integracyjnych 5
Porozumienia międzyregionalne Źródło: K. Śledziewska 6
Porozumienia handlowe krajów europejskich Źródło: K. Śledziewska 7
Integracja gospodarcza Dynamiczny proces polegający na dobrowolnym zacieśnianiu współpracy ekonomicznej, przez co najmniej dwa niepodległe kraje, poprzez stopniową eliminację barier ograniczających współpracę gospodarczą Zakładamy jednocześnie, że integrujące państwa są suwerenne i jednocześnie w integrujących się państwach działają mechanizmy rynkowe 8
Kolejne etapy integracji gospodarczej Przedmiot naszych zainteresowań na wykładzie z teorii handlu 9
Preferencyjny układ handlowy Powstaje, gdy pomiędzy dwoma krajami lub też w obrębie grupy państw, zniesione zostają częściowo ograniczenia w handlu takie jak bariery celne czy ograniczenia ilościowe Stawka celna: 15% Kraj C Stawka celna: 10% Kraj A Kraj B Stawka celna: 3% 10
Strefa wolnego handlu Powstaje, gdy zostają całkowicie zniesione bariery celne i ograniczenia ilościowe pomiędzy dwoma krajami lub też w obrębie grupy państw. Przepływ produktów wytworzonych na terenie strefy jest całkowicie wolny, ale każdy kraj może stosować własną taryfę celną w stosunku do państw pozostających poza ugrupowaniem Stawka celna: 15% Kraj C Stawka celna: 10% Brak ceł Kraj A Kraj B 11
Unia celna Jest ugrupowaniem, w którym zniesione bariery celne, kontyngenty, ograniczenia ilościowe oraz bariery pozataryfowe w stosunku do wszystkich towarów i usług oraz wprowadzona zostaje wspólna taryfa celna w stosunku do państw trzecich Stawka celna: 11% Kraj C Stawka celna: 11% Brak ceł o wspólna zewnętrzna granica celna Kraj A Kraj B 12
Wspólny rynek, unia gospodarcza i monetarna Wspólny rynek jest etapem, w którym poza swobodnym przepływem dóbr wprowadza się również swobodę przepływu usług, kapitału i siły roboczej. Taka definicja nie określa stosunków z państwami trzecimi. Unia gospodarcza wprowadza dodatkowo wysoki stopień koordynacji a nawet unifikacji najważniejszych obszarów polityki gospodarczej, regulacji rynku, jak również polityki makroekonomicznej Unia monetarna powstaje gdy zostają całkowicie usztywnione kursy walut członkowskich względem siebie, wprowadzona całkowita wymienialność oraz pełna integracja rynków finansowych. Wymaga to wysokiego stopnia integracji polityk makroekonomicznych i prowadzenia wspólnej polityki monetarnej. 13
Ewolucja integracji w Europie zachodniej 14
Geograficzna ekspansja integracji w Europie Zachodniej 15
Integracja europejska: nie tylko UE 16
Podstawy tworzenia ugrupowań integracyjnych w GATT Artykuł XXIV GATT Article XXIV: Territorial Application Frontier Traffic Customs Unions and Free-trade Areas Interpretacja Artykułu XXIV GATT Enabling Clause GATT (Klauzula upoważniająca) dotyczy krajów rozwijających się tekst GATT z roku 1979 decyzja pozwalająca na powstawanie preferencyjnych umów handlowych pomiędzy krajami rozwijającymi się GATS Article V określa warunki potrzebne do spełnienia przy dyskryminacyjnej liberalizacji usług 17
18
Artykuł XXIV GATT Par. 4: cele unii celnej ułatwienie handlu pomiędzy terytoriami tworzącymi ugrupowanie, a nie wznoszenie barier wobec handlu z innymi układającymi się stronami Par. 8: definicja unii celnej zniesienie ceł i innych restrykcyjnych regulacji handlowych w stosunku do praktycznie biorąc całej wymiany. Kraje winny stosować w zasadzie te same cła i inne regulacje handlowe w stosunku do krajów trzecich Par. 5: wspólna taryfa tworzenie wspólnej taryfy celnej nie może naruszać koncesji handlowych krajów trzecich. cła i inne środki handlowe w wymianie z innymi członkami GATT nie mogą być w całości wyższe lub bardziej restrykcyjne niż poziom ceł i rozmiary przepisów handlowych przed utworzeniem Par. 7 wymóg przejrzystości Zawarte porozumienie musi być niezwłocznie notyfikowane z innymi członkami WTO Zbadanie zgodności nowo utworzonego porozumienia z art. XXIV grupa robocza (akceptacja, 2/3 głosów) 19
Dylematy w związku z pogłębianiem się integracji regionalne Co to znaczy praktycznie biorąc całej wymiany? WTO przyznaje, że brak kryterium EU - 90% handlu i znaczący sektor nie powinien być pominięty. Ale jak mierzyć? Faktyczny handel czy potencjalny? 1996 Komitet do Regionalnych Umów Handlowych badanie umów handlowych i ich wpływu na multilateralny system handlowy brak konsensusu brak raportów Spaghetti: za dużo umów, system stał się niejasny Czy ugrupowania integracyjne (regionalne umowy handlowe) pomagają czy utrudniają funkcjonowanie WTO (multilateralny system handlowy) System multilateralny może zostać podzielony na dyskryminacyjne bloki handlowe Ugrupowania są krokiem pośrednim w dążeniu do globalnej liberalizacji handlu Dlaczego WTO zgadza się na porozumienia regionalne? Wciąż wzrasta handel światowy. Nie spada handel państw pozostających poza procesami integracyjnymi 20
Ekonomiczne skutki unii celnej Skutki statyczne i dynamiczne Klasyczne efekty statyczne unii celnej: Kreacja handlu - zastąpienie drogich dóbr krajowych przez dobra importowane bezcłowo pochodzące z państw unii. Ekspansja handlu - wzrost wymiany handlowej wynikający ze wzrostu konsumpcji wskutek obniżki cen towarów. Przesunięcie handlu - zastąpienie tanich dóbr importowanych z państw trzecich przez dobra relatywnie drogie, importowane bezcłowo z państw wchodzących w skład unii celnej. Jeśli państwo pozostaje poza ugrupowaniem integracyjnym tylko efekt przesunięcia. 21
Sytuacja przed utworzeniem unii celnej 22
Sytuacja po utworzeniu unii celnej 23
Skutki dobrobytowe, jeśli początkowo zakładaliśmy protekcjonizm H kraj P kraj partnerski W świat, kraje nie należące do ugrupowania D h krzywa popytu w kraju H S h krzywa podaży w kraju H P w cena światowa P w+t cena światowa po nałożeniu cła S w doskonale elastyczna krzywa podaży reszty świata S p doskonale elastyczna krzywa podaży kraju partnerskiego (dużego kraju) t poziom stawki celnej Cena wyjściowa: P w+t Unia celna, cena = P p Zmiany w dobrobycie: Zmiana NK = + (a+b+c+d) Zmiana NP = -a Zmiana wpływów budżetowych = -(c+h) Efekt kreacji Q 2 Q 3 Efekt przesunięcie Q 3 Q 4 Efekt kreacji Q 4 Q 5 24
Skutki dobrobytowe, jeśli początkowo zakładaliśmy wolny handel H kraj P kraj partnerski W świat, kraje nie należące do ugrupowania D h krzywa popytu w kraju H S h krzywa podaży w kraju H P w cena światowa P w+t cena światowa po nałożeniu cła S w doskonale elastyczna krzywa podaży reszty świata S p doskonale elastyczna krzywa podaży kraju partnerskiego (dużego kraju) t poziom stawki celnej Cena wyjściowa: P w Unia celna, cena = P p Zmiany w dobrobycie: Zmiana NK = - (e+f+g+h+i+j) Zmiana NP = +e Zmiana wpływów budżetowych = 0 Efekt kreacji Q 1 Q 2 Efekt przesunięcie Q 2 Q 5 Efekt kreacji Q 5 Q 6 25
Oszacowania efektów kreacji i przesunięcia w przypadku Polski Badanie Badania ex ante prowadzone na początku lat 90 Badania ex post w połowie lat 90-tych Badania połączone z przewidywaniem skutków członkostwa Polski w UE 26
Skutki zawarcia Układu Europejskiego Źródło: Michałek, Śledziewska 27
Skutki zawarcia Układu Europejskiego Największe znaczenie zawarcie Układu Europejskiego przyrosty przyrostu handlu z UE 4-krotnie większe niż z krajami EFTA oraz 17- krotnie większe niż z krajami CEFTA Większy przyrost importu od eksportu Poziom zewnętrznej taryfy celnej Polski znacznie wyższy niż w Unii (różne zmiany w cenach) Dodatkowo: Skutki mogą być większe gdyż model dotyczy jedynie efektów statycznych Liberalizacja importu wpływa szczególnie korzystnie na poprawę efektywności w przypadku gospodarki nierynkowej i zmonopolizowanej Długookresowe przyczyny deficytu z prawie wszystkimi partnerami handlowymi Polski 28
Faktyczne zmiany handlu 29
Skutki przystąpienia Polski do UE (2004) Wpływ zmiany poziomu zewnętrznych ceł Duży zakres zmian w imporcie z pozaeuropejskich krajów OECD, Rosji, państw WNP, Chin i niektórych państw rozwijających się 30
Skutki przystąpienia Polski do UE (2004) Dwa efekty: wzrost handlu z krajów nie należących do UE i stref wolnego handlu (efekt kreacji) zastąpienie importu z krajów UE (efekt przesunięcia Szacunek efektu kreacji i substytucji (przesunięcia) importu w wyniku przyjęci przez Polskę wspólnej taryfy celnej UE (w mln USD w cenach 1996 r.) K. Marczewski (1999) 31
Skutki przystąpienia Polski do UE (2004) 32
Skutki dobrobytowe przystąpienia do UE W. Orłowski, 2000 33
Skutki dobrobytowe przystąpienia do UE EFEKTY STATYCZNE Największe efekty wywołało utworzenie strefy wolnego handlu Polski eksport do UE wzrósł o 2,4 mld a import o 3,4 mld dol. z 1996 roku. Znacznie mniejsze skutki przyjęcia wspólnej taryfy celnej wg tego badania. przyrost importu z państw trzecich -około 440 mln dol. (163+389). Najmniejsze skutki -przyjęcie wspólnej polityki handlowej przyrost importu z państw trzecich (głównie objętych systemem preferencji) o 85 mln dol. EFEKTY DOCHODOWE założenie w wyniku rozszerzenia Unii, przyspieszenie wzrostu gospodarczego państw Unii (w okresie pięciu lat) wyniesie 0,15%, a import wzrośnie 0,7% rocznie. Wyniki: wzrost polskiego eksportu o około 2,1 mld dol. rocznie (4442-2314). przyrost PKB 0,3% rocznie. polski import może wzrosnąć o 2,3 mld dol. (5905-3612). łączne efekty dochodowe powinny znacznie zwiększyć wielkość obrotów prawie nie zmieniając jednak salda wymiany 34
Skutki dobrobytowe przystąpienia do UE EFEKTY DOSTOSOWAWCZE Efekty wynikające z konieczności akceptacji wymogów produktowych i procesowych i zasad organizacji rynku - dodatkowe koszty dla przedsiębiorstw polskich. Wiążą się z nakładami inwestycyjnymi potrzebnymi do wypełnienia norm UE oraz wzrostem kosztów bezpośrednich (płacowych czy energii) Wyniki: spadek eksportu do państw UE o 1,1 mld doli do reszty świata o 0,6 mld dol. wzrost importu o 1,2 mld dol. (po 0, 6 z UE i reszty świata). w efekcie bilans handlowy Polski może pogorszyć się o 2,6 miliarda dolarów. EFEKTY ZAGREGOWANE Efekty statyczne i dynamiczne wynikające z integracji Polski z UE zmiany salda wymiany handlowej skumulowany wpływ poszczególnych efektów integracji (w mln dol. z 1996 r.) Łączny skumulowany efekt integracji Polski zwiększenie eksportu o 3 mld dolarów wzrost importu o 7,1 miliarda czyli pogorszenie się salda wymiany o 4,1 miliarda. 35
Dynamiczne efekty utworzenia unii celnej Korzyści skali produkcji i zwiększenie liczby odmian (konkurencja monopolistyczna) Rozbicie monopolu Pozytywny wpływ na tempo akumulacji R&D oraz wzrost Zwiększenie efektywności zarządzania De-fragmentacja i restrukturyzacja przemysłu Słabsze firmy łączą się lub zostają kupione mniej, większych i bardziej efektywnych firm 36
Neoklasyczny model przepływu czynników produkcji Wspólny rynek: cztery swobody Przepływ towarów Przepływ usług Przepływ pracy (siły roboczej) Przepływ kapitału (krótkookresowy i długookresowy FDI) 37
Krzywa produktu krańcowego i jej interpretacja Spadek zatrudnienia zmniejsza dochody właścicieli kapitału a płaca realna wzrasta MPL M Dochody właścicieli kapitału MPL Spadek dochodu Właścicieli kapitału w 0 w 1 Fundusz płac MPL M w 0 płace MPL L 0 L M L 1 L 0 38
Równowaga w warunkach barier dla mobilności kapitału Kraj A Kraj B A E MPK B B rb r a D MPK A O a zasób kapitału w A C zasób kap. w B O b 39
Równowaga w warunkach barier dla mobilności kapitału MPK A : krańcowa produktywność kapitału w kraju A MPK B : krańcowa produktywność kapitału w kraju B Początkowo: brak mobilności kapitału O a C i CO b : początkowy zasób kapitału w kraju A i B r a i r b : początkowa cena kapitału (realna stopa procentowa) w kraju A i B O a ADC: dochód (produkt) całkowity kraju A: O b BEC: dochód (produkt) całkowity kraju B, a z tego: O a r a DC: dochód kapitału w kraju A O b r b EC: dochód kapitału w kraju B: r a AD: dochód siły roboczej w kraju A; r b BE: dochód siły roboczej w kraju B 40
Równowaga w warunkach braku barier dla mobilności kapitału Kraj A Kraj B A MPK B B r cm F E H r b r cm r a D MPK A O a G C Całkowity zasób kapitału O b 41
Równowaga w warunkach braku barier dla mobilności kapitału Kapitał przepłynął z kraju A do B a cena równowagi kapitału kształtuje się teraz na poziomie r cm Dochód właścicieli kapitału w kraju A wynosił O a r cm FG, a w kraju B O b r cm FG czyli zwiększyły się dochody właścicieli kapitału w kraju A, a spadły w kraju B Dochód siły roboczej w kraju A wynosił r cm AF, a w kraju B wynosił r cm BF, czyli zwiększyły się dochody siły roboczej w kraju B a spadły w kraju A Dobrobyt (korzyść netto) w kraju A wzrosła o FHD a w kraju B o FHE czyli poziom dobrobytu (dochodu narodowego) w kraju A i B podniósł się Porównaj zmiany produkcji i dochodu Wyniki modelu zgodne z przewidywaniami modelu wymiany międzyokresowej część finansowa 42
Handel jako substytut przepływów czynników produkcji Wnioski z modelu Heckschera-Ohlina: twierdzenie o wyrównywaniu się cen czynników produkcji (Factor Price Equalization) Założenia modelu: identyczne technologie, identyczne preferencje, względnie podobne wyposażenie w zasoby (stożek dywersyfikacji) oraz wyrównywanie się cen dóbr finalnych jako warunek konieczny FPE Czy wynagrodzenia rzeczywiście się wyrównują? Czy powoduje to, że rozmiary handlu maleją? 49
Handel jako substytut przepływów czynników produkcji Handel w praktyce nie jest doskonałym substytutem przepływów czynników produkcji Bariery handlowe Różnice w technologii Różnice w preferencjach Znaczne różnice w wyposażeniu w czynniki produkcji (problem specjalizacji) Handel nie zanika, nawet gdy ceny czynników się wyrównują: Handel wewnątrzgałęziowy, wertykalne i horyzontalne zróżnicowanie produktów Rosnące przychody skali Zamiłowanie do różnorodności 50