Postawy utajone wobec osób starszych, przejawiane w trzech grupach wiekowych: wczesnej, średniej i późnej dorosłości Ludmiła Zając-Lamparska Instytut Psychologii UKW XVI Ogólnopolska Konferencja Psychologii Rozwojowej Drogi rozwoju człowieka w świecie współczesnych wartości Poznań, 21 24 czerwca 2007 1
Postawa utajona to zapis przeszłego doświadczenia, który wpływa na przychylne lub nieprzychylne odczucia, myśli, czy działania wobec obiektów społecznych, choć zapis ten pozostaje niezidentyfikowany lub jest identyfikowany nietrafnie (Greenwald i Banaji, 1995, s. 8) Postawa utajona stanowi ocenę obiektu, która może być aktywizowana automatycznie i zabarwiać reakcje osoby wobec obiektu postawy 2
Problem Jakie są postawy utajone wobec osób starszych? W tym: 1. Czy postawy utajone wobec osób starszych mają charakter negatywny? Czy zachodzą pod tym względem różnice pomiędzy badanymi w okresie wczesnej, średniej i późnej dorosłości? 2. Czy postawy utajone wobec osób starszych mają charakter stereotypizujący te osoby? Czy zachodzą pod tym względem różnice pomiędzy badanymi w okresie wczesnej, średniej i późnej dorosłości? 3
Przesłanki dla podjęcia problemu oraz dla formułowanych hipotez Dualny charakter aktualnej pozycji osób starszych w społeczeństwie i ich społecznej percepcji (który tworzy warunki kształtowania się postaw wobec nich), w powiązaniu z pewnymi właściwościami postaw utajonych 4
Przesłanki dla podjęcia problemu oraz dla formułowanych hipotez Dualny charakter pozycji osób starszych w społeczeństwie i ich społecznej percepcji: ageism 1 obejmujący stereotypizację osób starszych i uprzedzenia wobec nich 2 oraz dyskryminację tych osób 3 gerontofobia 4 zmiany statusu społecznego, warunków życia i wzorców aktywności (stylu życia) osób starszych 5 oraz, związane z tym, zmiany w zakresie społecznej percepcji tych osób 6 1 Butler, 1969 2 Bartel, 1986; Hogestad i Uhlenberg, 2006; Kite i Johnson, 1988; Nelson, 2003; Perlmutter i Hall, 1992 3 Clapham i Fulford, 1997, za: Jelenec i Steffens, 2002 4 Bunzel, 1972, za: Nelson, 2004; Butler i Levis, 1977, za: Woolf, 1998; Lynch, 2000 5 Perlmutter i Hall, 1992; Walker, 1998; Zych, 1999 6 Jelenec i Steffens, 2002 5
Hipoteza 1. Przesłanki dla podjęcia problemu oraz dla formułowanych hipotez a) Dualny charakter pozycji osób starszych w społeczeństwie i ich społecznej percepcji oraz b) Wybrane właściwości postawy utajonej: postawa utajona nie musi być zgodna z postawą jawną wobec tego samego obiektu postawa utajona może powstawać na drodze tzw. automatycznego zastępowania (koncepcja dualnych postaw; Wilson, Lindsey i Schooler, 2000) Pomimo zmiany w postawach jawnych wobec osób starszych, postawy utajone wobec nich wciąż mają charakter negatywny i stereotypizujący te osoby 6
Hipoteza 2. Przesłanki dla podjęcia problemu oraz dla formułowanych hipotez a) Dualny charakter pozycji osób starszych w społeczeństwie i ich społecznej percepcji oraz b) Wybrane właściwości postawy utajonej: postawa utajona może powstawać w systemie automatycznym, jako wzorzec asocjacji, tworzony pod wpływem kultury, socjalizacji i osobistych doświadczeń afektywnych jednostki (Devine, 1989; Rudman, 2004; Rudman i Goodwin, 2004; Maliszewski, 2005) Wśród młodych dorosłych postawy utajone wobec osób starszych nie są negatywne ani stereotypizujące 7
Dobór do próby Badania własne Próbę stanowiło 90 osób*, należących do trzech grup wiekowych: wczesnej dorosłości (N=30, w tym 15 kobiet i 15 mężczyzn) średniej dorosłości (N=30, w tym 15 kobiet i 15 mężczyzn) późnej dorosłości (N=30, w tym 15 kobiet i 15 mężczyzn) * Dane empiryczne zostały zgromadzone przez Panią Karolinę Pejkę w ramach seminarium magisterskiego w Zakładzie Psychologii Rozwoju Człowieka UKW w Bydgoszczy 8
Badania własne Metoda Eksperyment, oparty na paradygmacie poprzedzania (poprzedzanie afektywne i semantyczne) arogancki ambitny mądry zrzęda Ctrl OSOBA STARSZA Enter OSOBA MŁODA 9
Wskaźniki postawy utajonej wobec osób starszych: Porównanie czasu reakcji na fotografie osób starszych, w zależności od rodzaju bodźca poprzedzającego, w tym: Pozytywny vs negatywny charakter postawy czas reakcji po słowach, oznaczających cechy pozytywne oraz negatywne Stereotypizujący vs niestereotypizujący charakter postawy czas reakcji po słowach, oznaczających cechy przypisywane stereotypowo osobom starszym oraz młodszym 10
Wyniki badań własnych dla całej badanej próby 11
Stereotypizujący vs niestereotypizujący charakter postawy utajonej wobec osób starszych F(1,89)=34,85 p 0,001 800 780 Średni czas reakcji (ms) 760 740 720 700 680 Słowa, oznaczające cechy stereotypowo przypisywane osobom: STARSZYM MŁODYM 12
Pozytywny vs negatywy charakter postawy utajonej wobec osób starszych F(1,89)=0,24 p = n.i. 770 760 Średni czas reakcji (ms) 750 740 730 720 Słowa, oznaczające cechy : POZYTYWNE NEGATYWNE 13
Stereotypizujący vs niestereotypizujący charakter postawy utajonej wobec osób starszych w zależności od pozytywnego vs negatywnego charakteru stereotypizacji F(1,89)=4,01 p 0,05 800 Średni czas reakcji (ms) 780 760 740 720 700 680 Słowa, oznaczające cechy stereotypowo przypisywane osobom: STARSZYM MŁODYM Słowa, oznaczające cechy: POZYTYWNE NEGATYWNE 14
Wnioski na podstawie rezultatów badawczych w całej próbie: Postawa utajona wobec osób starszych ma charakter stereotypizujący te osoby Stereotypizacja obejmuje zarówno cechy pozytywne, jak i negatywne; przy czym jest ona silniejsza w przypadku cech negatywnych 15
Wyniki badań własnych dla trzech grup wiekowych: wczesnej, średniej i późnej dorosłości 16
Stereotypizujący vs niestereotypizujący charakter postawy utajonej wobec osób starszych Średni czas reakcji (ms) 850 800 750 700 650 600 Wczesna dorosłość GRUPA WIEKOWA Średnia dorosłość Późna dorosłość Słowa, oznaczające cechy stereotypowo przypisywane osobom: STARSZYM MŁODYM F(1,29)=3,44 p = n.i. F(1,29)=7,93 p 0,01 F(1,29)=36,54 p 0,001 17
Pozytywny vs negatywny charakter postawy utajonej wobec osób starszych 800 780 Średni czas reakcji (ms) 760 740 720 Słowa, oznaczające cechy : POZYTYWNE 700 680 Wczesna dorosłość GRUPA WIEKOWA Średnia dorosłość Późna dorosłość NEGATYWNE F(1,29)=0,07 p = n.i. F(1,29)=0,11 p = n.i. F(1,29)=0,06 p = n.i. 18
Wnioski na podstawie rezultatów badawczych dla trzech grup wiekowych: Utajona stereotypizacja osób starszych jest najsilniejsza w grupie wiekowej późnej dorosłości, mniej nasilona w grupie wiekowej średniej dorosłości, natomiast w grupie młodych dorosłych nie występuje 19
Ad. Hipoteza 1 Wnioski końcowe: Nie obserwuje się negatywnego charakteru postaw utajonych wobec osób starszych, występuje natomiast utajona tendencja do stereotypizacji tych osób, zarówno w aspekcie pozytywnym, jak i negatywnym. To, który aspekt zostanie wzbudzony, zależy od tzw. wzorców asocjacji (associative-prapositional evaluation model, APE; Gawronski i Bodenhausen, 2006) Być może mamy do czynienia z utajonym stereotypem człowieka starszego, który jest afektywnie ambiwalentny 20
Wnioski końcowe: Ad. Hipoteza 2 Utajona tendencja do stereotypizacji osób starszych zdaje się zmniejszać w kolejnych kohortach urodzeniowych, wśród młodych dorosłych nie występuje Brak stereotypizacji osób starszych przez młodych dorosłych może stanowić wyraz pojawiania się nowej jakości utajonego ustosunkowania wobec ludzi starszych, opartego na odmiennych strukturach asocjacji (kształtujących się dzięki np. edukacji; odmiennym doświadczeniom, związanym z osobami starszymi i ich społeczną pozycją) Mniejsze nasilenie stereotypizacji osób starszych w grupie wiekowej średniej dorosłości niż w grupie późnej dorosłości może stanowić wynik zachodzenia zmian w istniejących już postawach utajonych (dzięki: przyrostowym zmianom w strukturze asocjacji, automatyzacji wybiórczej aktywizacji określonych ewaluacji obiektu) 21
Dziękuję za uwagę Kontakt: lzajac@ukw.edu.pl 22