O zdrowiu seksualnym w okresie późnej dorosłości słów kilka A few words about the sexual health in late adulthood

PsychogeriatrIA PolSKA 2015;11(4):111-118 artykuł poglądowy opinion article O zdrowiu seksualnym w okresie późnej dorosłości słów kilka A few words about the sexual health in late adulthood Magdalena Gawrych Zakład Psychoterapii i Chorób Psychosomatycznych, Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Słowa kluczowe: zdrowie seksualne, seksualność, wiek podeszły Key words: sexual health, sexuality, old age Streszczenie: Praca rzuca światło na pomijany w polskiej literaturze problem seksualności osób starszych. Zdrowie seksualne jest istotne niezależnie od wieku. Naturalny proces starzenia się, jak i choroby mu towarzyszące wpływają na funkcjonowanie seksualne. Stereotypy dotyczące osób starszych opisują je jako osoby pozbawione satysfakcjonującego życia seksualnego, a mit dotyczący zaniku zainteresowań i aktywności seksualnej staje się społeczno-kulturową normą. Autorka przedstawia istotne elementy wpływające na funkcjonowanie seksualne populacji 65+: naturalne zmiany hormonalne, choroby współwystępujące, zaburzenia seksualne. Przytoczone w pracy wyniki badań ukazują rzeczywisty obraz potrzeb oraz funkcjonowania seksualnego osób starszych. Istotne jest podjęcie działań, mających na celu promocję zdrowia seksualnego i prewencję zaburzeń w tym obszarze w tej grupie wiekowej. Seksualność pozostaje bowiem istotnym czynnikiem wpływającym na jakość życia w cyklu życia. Abstract: PGP 193 The paper throws light on the overlooked in Polish literature problem of sexuality in old age. Sexual health is important at any age. During aging, impairment in many physiological functions is manifested, affecting sexual life. The stereotypic view of the older adult excludes satisfying sexual life, the myth that sexual interest and activity are lost with age serves as a socio-cultural norm. The author presents essential elements affecting sexual functioning in the elderly: hormonal changes, comorbidities, sexual dysfunctions. Cited research results show the true picture of needs and sexual functioning among the elderly population. According to author it seems to be important to start activities focused on promotion of sexual health and prevention of sexual disorders in group of the elderly. Sexuality remains an important component of quality of life throughout the life span. Magdalena Gawrych Katedra Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Wyb. Pasteura 10, 50-367 Wrocław Copyright 2012 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

112 Starzenie się Starzenie się stanowi kolejny okres rozwoju psychospołecznego jednostki w cyklu jej psychospołecznego rozwoju. Większość koncepcji psychologicznych przyjmuje, że starość (późna dorosłość) rozpoczyna się po 65 r.ż., choć aktualnie istnieją tendencje do przesuwania tej granicy w górę. Starzenie się organizmu stanowi zespół fizjologicznych zmian zachodzących zarówno w jego strukturze i funkcji, jak i w poziomie adaptacji jednostki do wymagań środowiska [Bromley, 1969]. Starzenie się tylko w niewielkim stopniu jest przewidywalnym i pozostającym pod kontrolą jednostki procesem [Goreman, 2000]. Poza aspektami medycznymi i psychologicznymi, proces starzenia się i starość podlegają wpływom czynników kulturowych, socjologicznych i demograficznych. Tym samym na rozumienie i przebieg okresu późnej dorosłości ma wpływ nie tylko psychofizjologia tego okresu, ale również społeczne konstrukty znaczeniowe dotyczące roli osoby starszej oraz norm funkcjonowania, również w obszarze seksualności [Kiejna, Ciałkowska-Kuźmińska, 2013]. Jako że istotą procesu starzenia się jest stopniowe ograniczenie poszczególnych funkcji organizmu, u ponad 80% osób po 60 r.ż. zauważa się dysfunkcje i choroby [Krzemiński, 1993]. Większość z nich to choroby przewlekłe, często tzw. choroby cywilizacyjne, jak: choroby układu krążenia czy cukrzyca, mające istotny wpływ również na zdrowie seksualne. Seksualność a starzenie się czy seks i starość idą w parze? Jeśli za seksualność uznać zgodnie z definicją Jeniffer Hillman [2000, str 5-6, tłumaczenie własne] wszelkie zjawiska stanowiące dowolną kombinacją zachowań seksualnych, aktywności angażujących zmysły, intymności emocjonalnej, a także przejawów poczucia tożsamości seksualnej to zbędne wydaje się pytanie o to, czy starość idzie w parze z seksualnością. Zgodnie z tym założeniem seksualność stanowią wszelkie działania mające na celu osiągnięcie satysfakcji seksualnej, przyjemności zmysłowej albo intymności w relacji romantycznej. Seksualność obejmuje szeroki wachlarz zjawisk psychicznych oraz zachowań, takich jak obraz ciała, satysfakcję w relacji partnerskiej/ małżeńskiej, satysfakcję seksualną, satysfakcję zmysłową, pragnienie doświadczeń seksualnych lub zmysłowych, podejmowanie zachowań ryzykownych, miłość, libido czy wreszcie same zbliżenia seksualne [Hillman, 2000]. Istnieje jednak szereg czynników wpływających na zainteresowania seksualne w okresie starości, należą do nich: ogólny stan zdrowia, czynniki psychiczne, zaburzenia seksualne, problemy natury praktycznej (np. brak partnera), zwlekanie z poszukiwaniem pomocy w zakresie zdrowia seksualnego [ibidem]. Tak więc funkcjonowanie seksualne obejmuje całokształt przeżywania i zachowania człowieka. Podobnie jak zdolności poznawcze czy wydolność fizyczna organizmu, tak i funkcje i zachowania seksualne ulegają zmianie w cyklu życia człowieka. Badanie wskazują istnienie korelacji między subiektywnie doświadczanym dobrostanem/ zdrowiem seksualnym a całościowo rozumianym szczęściem [Laumann et al., 2006]. Przy czym sprawność seksualna w wieku późnej dorosłości, wskutek następujących zmian endokrynnych, metabolicznych, krążeniowych zmienia się. Przeciętny wiek występowania menopauzy w Polsce to około 49-50 lat, andropauzy doświadczają mężczyźni zwykle po 50 roku życia. Szereg zmian w funkcjonowaniu seksualnym kobiet i mężczyzn po 65 roku życia ma związek z rozpoczynającym się znacznie wcześniej wygasaniem czynności gruczołów dokrewnych, a więc jest zjawiskiem naturalnym. Obok naturalnych należy wskazać jeszcze inne czynniki wpływające na obniżenie sprawności seksualnej w okresie późnej dorosłości, jak: przebyte zabiegi ginekologiczne, urologiczne, choroby przewlekłe czy cywilizacyjne, a także stałe przyjmowanie pewnych grup leków. Nie bez znaczenia są również kulturowe uwarunkowania funkcjonowania seksualnego w okresie późnej dorosłości [Montemurro, 2014]. Seksualność jest oceniana z punktu widzenia rozlicznych norm: religijnej, kulturowej, środowiskowej, statystycznej, prawnej, feministycznej, partnerskiej i medycznej [Lew-Starowicz, 2003]. Im wyraźniejsza akceptacja a nawet afirmacja okresu starości w społeczeństwie i im wyższa wiedza seksuologiczna tym większa akceptacja dla seksualności osób starszych.

113 Społeczeństwo wytwarza kulturowe wzorce starzenia się, w tym jednoznacznie mówiące o seksualności osób starszych czy to w formie stereotypów, społecznych norm czy częstokroć mitów. Naszej kulturze towarzyszy mit aseksualnej starości, który pociąga za sobą szereg stereotypów dotyczących potrzeb oraz norm zachowań osób starszych. Badania zaś wskazują, że seniorzy pragną więcej różnych rodzajów aktywności seksualnych niż aktualnie mają (z wyjątkiem masturbacji). A poważną przeszkodą do urzeczywistnienia tych potrzeb jest brak partnera [Ginsberg, et al. 2005]. Nie należy uznawać, że w każdej kulturze zachodniej potrzeby seksualne będą identyczne, bowiem to kultura (a nie natura w znaczeniu fizjologii czy psychologii) w dużej mierze je kształtuje. Brak jest jednak podobnych badań odnoszących się do populacji polskich seniorów. Innym popularnym mitem jest utożsamienie seksualności człowieka ze zbliżeniem seksualnym. Mit ten w szczególności godzi w osoby starsze, gdyż zamyka na szeroki wachlarz doświadczeń zmysłowych i seksualnych. W drugiej połowie lat 90-tych XX wieku Margaret M.Gulette opisała występujące w kulturze Zachodu zjawisko narracji upadku wieku średniego (ang. midlife decline narrative ) [za: Potts et al., 2006]. Narracja upadku jest wg Gullette powiązana z nostalgią za młodością, we wszystkich jej aspektach, nie wyłączając seksualności. Porównywanie własnej aktualnej aktywności seksualnej z tą z okresu młodości może dać w konsekwencji dwojakiego rodzaju autonarracje i postawy. Z jednej strony prowadzić może do wspomnianej już narracji deficytowej narracji upadku i towarzyszącym temu poczuciu straty i negatywnej oceny własnej seksualności (wydolności, jakości i ilości aktywności seksualnych), a drugiej zaś rzadziej do narracji pozytywnej historii postępu (ang. progress story ), która opierając się na poczuciu własnej kompetencji seksualnej sprzyja wyzwalaniu gotowość do eksperymentowania z różnorodnymi zachowaniami. Barbara Marshall opisała współczesne podejście do seksualności mężczyzn, w tym w wieku senioralnym, jako erę Viagry, która wprowadziła imperatyw pełnej sprawności/ potencji seksualnej niezależnie od wieku i kondycji psychofizycznej bez uwzględnienia naturalnych procesów zmian [Potts et al., 2006]. Biorąc pod uwagę powyższe, trudno wskazać ostrą granicę pomiędzy normatywnym a nienormaty wnym starzeniem się człowieka w aspekcie seksualnym. Dodatkowo, na zmiany inwolucyjne i związane z chorobami nakładają się zaburzenia seksualne, które u osób w wieku 65+ występują częściej aniżeli w populacji w wieku produkcyjnym. Pojawia się w związku z tym pytanie: gdzie przebiega granica pomiędzy zaburzeniem seksualnym a naturalnym procesem starzenia się organizmu? Odpowiedź na to pytanie każdorazowo wymaga zebrania szczegółowego wywiadu seksuologicznego, psychospołecznej analizy środowiska pacjenta, a także wykonania szeregu medycznych badań dodatkowych. Seksualność w wieku podeszłym wyniki badań Amerykańskie badania prowadzone w grupie osób powyżej 60 roku życia wskazały, ze 73.8% żonatych mężczyzn i 55.8% zamężnych kobiet było aktywnych seksualnie, pośród osób nie pozostających w związku małżeńskim 31.1% mężczyzn i 5.3% kobiet. Wraz z wiekiem spadała liczba osób seksualnie aktywnych. Jednocześnie wskaźnik żonatych mężczyzn z zaburzeniami erekcji wynosił w badanej grupie 35.3% [Dionko AC, 1990]. Badania T.B.Ginsberg i wsp. wskazały, że osoby starsze utrzymują różnego rodzaju aktywności seksualne, takie jak: dotyk/ trzymanie się za ręce (60.5%), obejmowanie/ przytulanie (61.7%), całowanie (57%) minimum raz w miesiącu, przy czym takie aktywności jak: wzajemne pieszczoty, masturbacja, zbliżenie seksualne nie były udziałem 82% osób badanych na przestrzeni ostatniego roku. Powyższe wyniki wskazują jednoznacznie na ilościową i jakościową zmianę w zakresie podejmowanych typów aktywności seksualnej w grupie osób 60+ [Ginsberg, 2005]. Według danych pochodzących z raportu o zdrowiu Polaków Zaburzenia seksualne mężczyzn obraz problemu oczami kobiet i mężczyzn malowany (Warszawa, 2012) 82% badanych mężczyzn internautów w wieku 16-49 lat nigdy nie zostało zapytanych przez lekarza o sferę seksualną, ewentualnie

114 występujące zaburzenia czy problemy. Nie dysponujemy w Polsce podobnymi danymi dotyczącymi starszej populacji, można jedynie domniemywać, że podobny a nawet wyższy wskaźnik może dotyczyć grupy osób 65+. Wraz z wiekiem wzrasta występowanie zaburzeń otępiennych o różnej etiologii, które wpływają na całość funkcjonowania seniorów. Analiza wyników badań dotyczących związków między funkcjonowanie poznawczym osób starszych i funkcjonowaniem seksualnym ukazuje szereg interesujących zależności: w grupie pacjentów chorującym na demencję, 23% par deklarowało utrzymywanie aktywności seksualnej (N=47, średnia wieku 66.7, SD- 6.7) [Ballard et al., 1997; za: Hartmans et al., 2013] w grupie osób starszych bez demencji 33% badanych pozostawało aktywnymi seksualnie (N=335, wiek 65-106) [Dello Buono et al., 1998; za: Hartmans et al., 2013], inne badanie wskazało, że 40% badanych bez zaburzeń otępiennych nadal wykazuje zainteresowania seksualne (N=352, cztery grupy wiekowe ze średnimi 71.2, 79.3, 73.1, 79.2) [Padoani et al., 2000; ; za: Hartmans et al., 2013] jakkolwiek wyniki badań są niejednoznaczne to jednak wiele wskazuje na to, że aktywność seksualna w wieku podeszłym jest powiązana z lepszym ogólnym funkcjonowaniem poznawczym [Dello Buono et al., 1998; Padoani et al., 2000; za: Hartmans et al. 2013] zachowane myślenie abstrakcyjne u pacjentów z demencją jest powiązane z utrzymywaniem w tej grupie aktywności seksualnej [Ballard et al., 1997; ; za: Hartmans et al., 2013]. Ponadto badania wskazują, że istnieje istotna korelacja pomiędzy problemami z poruszaniem się wśród osób starszych a brakiem aktywności seksualnej. Zależność ta obserwowana jest zarówno w grupie kobiet, jak i mężczyzn [Diokno, 1990]. Jedne z najnowszych amerykańskich badań seksualności osób w okresie późnej dorosłości wykazały szeroki związek objawów depresyjnych i gorszego funkcjonowania seksualnego we wszystkich ocenianych obszarach. Okazuje się, że związek ten jest silniejszy aniżeli związek zdrowia seksualnego z wiekiem, stresem, lękiem a także funkcjonowaniem somatycznym [Wang et al., 2015]. Zmiany seksualności i zaburzenia seksualne u starzejących się kobiet Zmiany w obszarze seksualności starzejących się kobiet wynikają z jednej strony ze zmian menopauzalnych, z drugiej zaś z chorób układu moczowo-płciowego. Niebagatelny wpływ na przeżywanie i ekspresję własnej seksualności mają jak zaznaczono wcześniej przekonania osobiste, stereotypy dotyczące starości. Hormonalny mechanizm menopauzy związany jest z wygaśnięciem czynności hormonalnej jajników (zmniejszenie wydzielania estrogenów), które na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego powoduje aktywację przedniego płata przysadki pod kątem znacznego zwiększenia wydzielania hormonu folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH) [Pertyński, Stachowiak, 2006]. Konsekwencje rozległych zmian endokrynologicznych, których opis wykracza daleko poza ramy niniejszego opracowania, widoczne są w całym organizmie kobiety i obejmują: zmiany w tkance łącznej, zmniejszenie libido, zaburzenia ze strony układu moczowo-płciowego, osteopenia i osteoporoza, zaburzenia sfery psychicznej. Zwiększa się ryzyko pojawienia się takich problemów zdrowotnych, jak: zaburzenia metaboliczne, otyłość, choroby układu krążenia, nowotwory [Pertyński, Stachowiak, 2006] Zarówno menopauza z jej dolegliwościami, jak i sam proces starzenia się kobiet wpływają na pojawianie się różnorodnych zaburzeń seksualnych znacznie częściej występuje w tej populacji kobiet obniżenie pożądania i podniecenia. Spada częstotliwość podejmowanej aktywności seksualnej i występowania orgazmu. Notuje się znaczny wzrost suchości pochwy/dyspareunii w okresie menopauzalnym [Dennerstein L i in., 2000, 2001].

115 Charakterystyczne dla okresu postmenopauzalnego jest zwiększone występowanie zaburzenia związanego z brakiem lub utratą potrzeb seksualnych (HSDD hypoative sexual desire disorder) F52.0 wg ICD-10. Częstość występowania HSDD u kobiet w wieku postmenopauzalnym różni się w zależności od badań, wahając się od mniej niż 10% do ponad 40% [Dennerstein L, 2005]. Zmiany seksualności i zaburzenia seksualne u starzejących się mężczyzn Zmiany seksualności u mężczyzn po 50 roku życia uwarunkowane są zależnymi od wieku niedoborami hormonów androgenowych, a także hormonu wzrostu i melatoniny. Okres ten nazywany jest często andropauzą, choć jest to określnie nieprecyzyjne, gdyż organizm zdrowego mężczyzny do późnego wieku zachowuje zarówno czynność endokrynną, jak i wynikającą zeń płodność. Najistotniejszą zmianą tego okresu wpływającą na funkcje seksualne jest obniżenie stężenia androgenów. Należy podkreślić, ze zdrowie seksualne mężczyzn w starszym wieku stanowi wypadkową szerokiego wachlarza czynników, jak: nasilenie zmian endokrynnych związanych z andropauzą, ogólny stan zdrowia, wyjściowe pożądanie seksualne, częstość współżycia, występowanie i przebieg erekcji, orgazmu, ejakulacji, występowanie erekcji porannych oraz satysfakcji seksualnej w ciągu życia [Corona G et al., 2013]. Główne zmiany seksualności okresu starości polegają na częstszym występowaniu zaburzeń erekcji, przedwczesnego lub opóźnionego wytrysku, dyspareunii, spadku pożądania seksualnego, redukcji aktywności seksualnej. Za nasilenie tych zmian odpowiadają w głównej mierze nie normatywne zmiany hormonalne, ale choroby układy krążenia, cukrzyca, otyłość, palenie tytoniu i nieprawidłowy styl życia, a także stosowanie leków głównie przeciw nadciśnieniu tętniczemu. Według danych uzyskanych podczas badania MMAS Massachusetts Male Aging Study prowadzonwego w USA w latach 1987-2004 ponad 50% mężczyzn w wieku 40-70 lat cierpiało z powodu zaburzeń erekcji, przy czym częstość występowania wzrasta z wiekiem [O Donnell, 2004]. Analizy prowadzone w oparciu o MMAS (9-letni follow-up ponad tysiąca mężczyzn w wieku 40-70 lat) wskazały zależne od wieku zmiany w następujących obszarach funkcjonowania seksualnego mężczyzn: podejmowanie stosunków seksualnych, występowanie erekcji, obecność pożądania seksualnego, ejakulacja osiągana na drodze masturbacji, satysfakcja seksualna oraz trudności z orgazmem. Wyniki wskazują najogólniej, że im starszy mężczyzna, tym większe zmiany w poszczególnych obszarach [Araujo, 2004]. Terapia zaburzeń seksualnych w wieku podeszłym Na celowość podejmowania terapii zaburzeń seksualnych w okresie późnej dorosłości wskazuje się przede wszystkim obniżenie jakości życia w związku z doświadczanymi problemami seksualnymi, które wiążą się z miejscem, jakie zajmuje w hierarchii potrzeb i wartości udane życie seksualne. Skuteczność zaś terapii jest wypadkową motywacji pacjenta/ pacjentów, możliwości wdrożenia skutecznej farmakoterapii, a także wyboru odpowiednich metod postępowania psychoterapeutycznego. Rokowanie w terapii zaburzeń seksualnych w wieku podeszłym zależne jest od czasu trwania nieleczonego zaburzenia, chorób współistniejących, zażywanych leków, poziomu funkcjonowania poznawczego wpływającego na aktywne uczestnictwo w terapii oraz relacji w parze. Jak wykazano na podstawie najnowszych badań 1464 osób w wieku podeszłym prowadzonych w ramach National Social Life Health and Aging Project w USA aktywność seksualna, podobnie jak dobrostan psychiczny stanowi mediator relacji pomiędzy zdrowiem somatycznym a jakością życia w małżeństwie [Galinsky, Wite, 2014] Zdrowie seksualne seniorów w jakim kierunku działać w Polsce? Zaledwie od kilku lat seksualność osób starszych zostaje dostrzegana, rzadziej jednak cokolwiek dla promocji zdrowia seksualnego starszych Polaków jest czynione. Pojawiają się wprawdzie broszury informacyjne, zalecenia lekarskie, artykuły w ogólnodostępnych czasopismach (głównie skierowanych do kobiet), jednakże nie trafiają one do szerszego kręgu odbiorców. Poniżej przedstawiam kilka postulatów, których spełnienie mogłoby przyczynić się do poprawy stanu zdrowia seksualnego seniorów:

116 lekarze różnych specjalności (kardiolodzy, urolodzy, ginekolodzy, chirurdzy) podczas rutynowych wywiadów przewlekle leczonych pacjentów powinni pytać o zadowolenie czy też niekorzystne objawy w obszarze funkcjonowania seksualnego (dotyczy to nie tylko grupy 65+, choć w tej grupie obszar seksualności jest nagminnie pomijany); do edukacji psychologów i lekarzy należy wprowadzić więcej zajęć dydaktycznych, dotyczących starzenia się i starości, w tym zdrowia seksualnego w wieku podeszłym; w ramach kształcenia lekarzy w specjalności geriatria seksuologia powinna zajmować istotne miejsce w ramach kształcenia lekarzy i psychologów w specjalności seksuologia problematyka zdrowia seksualnego osób 65+ powinna stanowić odrębny moduł społeczne kampanie powinny promować całościowy wizerunek osoby starszej, a więc uwzględniający różne aspekty jej funkcjonowania seksualnego (od wymiaru kobiecość-męskość, poprzez bliskość i intymność w relacjach) instytucje zrzeszające i edukujące seniorów (np. uniwersytety trzeciego wieku) powinny uwzględniać obszar seksualności w swej działalności na rzecz promocji zdrowia i prewencji zaburzeń. Pełna definicja zdrowia obejmuje bio, psychospołeczny dobrostan. Bez uwzględnienia obszaru seksualności jednostki żadna z istotnych sfer biologiczna, psychiczna, społeczna nie będzie mogła zostać uznana za kompletną, a więc dającą rzeczywiste zdrowie. Jest więc zadaniem lekarzy, jak i wszystkich specjalistów pracującego z osobami w podeszłym wieku, zwrócenie uwagi na zdrowie seksualne jako na istotny element zdrowia człowieka w okresie późnej dorosłości.

117 Piśmiennictwo [1] Araujo AB, Mohr BA, McKinlay JB. Changes in sexual function in middle-aged and older men: longitudinal data from the Massachusetts Male Aging Study. J Am Geriatr Soc. 2004 Sep;52(9):1502-9. [2] Bromley DB. Psychologia starzenia się. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe, 1969 [3] Corona G, Rastrelli G, Maeroli E, Forti G, Maggi M. Secual function of aging male. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab. 2013; 27: 581-601. [4] Dennerstein L, Dudley E, Burger H. Are changes in sexual functioning during midlife due to aging or menopause? Fertil Steril 2001; 76: 456-460. [5] Dennerstein L, Dudley EC, Hopper JL, Guthrie JR, Burger HG. A prospective population-based study of menopausal symptoms. Obstet Gynecol 2000; 96: 351-358. [6] Dennerstein L, Hayes RD. Confronting the challenges: Epidemiological study of female sexual disfunction and the menopause. J Sex Med. 2005; 2 (3 suppl) 118-32. [7] Diokno AC, Brown MB, Herzog AR. Sexual function in elderly. Arch Intern Med 1990 Jan; 150(1): 197-200. [8] Ginsberg TB, Pomerantz SC, Kramer-Feeley V. Sexuality in older adults: behaviours and preferences. Age Ageing (September 2005) 34 (5): 475-480. [9] Glainsky AM, Waite LJ. Sexual activity and psychological health as mediators of relationship between physical health and marital quality. J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci. 2014 May; 69(3): 482-92. [10] Gorman M. Development and the rights of older people. In: Randel J, et al., eds. The ageing and development report: poverty, independence and the world s older people. London, Earthscan Publications Ltd.,1999:3-21. [11] Hillman J. Clinical Perspectives on Elderly Sexuality. Kluwer Academic/ Plenum Publishers, New York, 2000. [12] Kiejna A, Ciałkowska-Kuźmińska M. Starzenie się jako nieodłączna część życia - aspekty psychologiczne. W: Zdrowe starzenie się: biała księga; red. nauk. Bolesław Samoliński, Filip Raciborski; Warszawa : Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o., 2013. [13] Krzemiński S. Geriatria i psychogeriatria. Zagadnienia ogólne. W: Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego, S.Krzymiński (red.) Warszawa, PZWL, s.9-33, 1993. [14] Lumann EO, Paik A, Glasser DB, et al. 2006. A Cross-National Study of Subjective Well-Being Among Older Women and Men: Findings From The Global Study of Sexual Attitudes and Behaviors. Arch Sex Behav 35(2): 145-161. [15] Montemurro B, Siefken JM. Cougars on the powl? New perceptions of older women s sexuality. J Aging Stud 28 (2014) 35-43. [16] O Donnell AB, Araujo AB, McKinlay JB. The health of normally aging men: The Massachusetts Male Aging Study (1987-2004). Exp Gerontol. 2004 Jul; 39(7):975-84. [17] Pertyński T, Stachowiak G. Menopauza fakty i kontrowersje. Pol J Endocrinol 2006; 5 (57): 525 534. [18] Potts A, Grace VM, Vares T, Gavey N. Sex for life? Men s counter-stories on erectile dysfunction, male sexuality and ageing. Sociol health ill. 2006 28 (3):306-329. [19] Raport o zdrowiu Polaków: Zaburzenia seksualne u mężczyzn - obraz problemu oczami kobiet i mężczyzn malowany, On Board Public Relations, ECCO International Communications Network, Warszawa, 2012. [20] Wang V, Depp CA, Ceglowski J, Thompson WK, Rosck D, Jeste DV. Sexual Health and Function in Later Life: A Population-Based Study of 606 Oder Adults with a Partner. Am J Geriatr Psychiatry. 2015 Mar;23(3):227-33. Revieved/Zrecenzowano 23.01.2015r. Accepted/Zatwierdzono do druku 23.07.2015r.

KOMUNIKAT REDAKCJI Zaproszenie do publikacji Redakcja uprzejmie zaprasza do nadsyłania pełnotekstowych artykułów oryginalnych i krótkich doniesień badawczych mieszczących się w tematyce czasopisma, wcześniej niepublikowanych oraz nieprzedłożonych do innych wydawnictw, celem rozważenia Publikacji w Psychogeriatrii Polskiej Wszystkie przedłożone artykuły zostaną niezależnie zrecenzowane. Wydawca Psychogeriatrii Polskiej Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego 50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8 http://www.fozp.org.pl e-mail: fozp@fozp.org.pl