Badanie potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej rok 2005

Badanie potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej rok 2005 opracowanie Zespół ds. badania potrzeb klientów zewnętrznych CODN w składzie: Agnieszka Fijałkowska Ewa Kędracka Beata Kossakowska Janusz Kostynowicz Alina Respondek Warszawa, październik 2005 rok

SPIS TREŚCI Opis badania 2 Podsumowanie wyników badania 4 Opis respondentów 6 Prezentacja wyników badania 8 I. Zagadnienia tematyczne 8 1. Analiza obszaru tematycznego edukacja europejska 10 2. Analiza obszaru tematycznego edukacja prawna 11 3. Analiza obszaru tematycznego edukacja obywatelska 12 4. Analiza obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna 13 5. Analiza obszaru tematycznego edukacja wielokulturowa 14 6. Analiza obszaru tematycznego edukacja regionalna 15 7. Analiza obszaru tematycznego edukacja dla bezpieczeństwa 15 II. Wsparcie metodyczne 16 III. Wsparcie instytucjonalne i organizacyjne 19 1. Wsparcie instytucjonalne 19 2. Wsparcie organizacyjne 24 IV. Warunki organizacyjne pracy doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej 26 1. Warunki organizacyjne w systemie oświaty 26 2. Warunki organizacyjne w szkole 28 A. Sposoby realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach 28 B. Warunki najistotniejsze dla dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach 29 C. Trudności w dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkole 30 Aneks 32 I. Narzędzia badawcze 32 1. Ankieta dla doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów zajmujących się obszarem edukacji obywatelskiej 32 2. Dyspozycje do wywiadu grupowego z doradcami metodycznymi i nauczycielami konsultantami zajmującymi się edukacją obywatelską 39 II. Wokół edukacji obywatelskiej 40 1. Wokół edukacji obywatelskiej 40 2. Młodzi i starsi obywatele w polskiej szkole 60 1

Opis badania W Centralnym Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli od roku 2003 funkcjonuje Zespół ds. badania potrzeb klientów zewnętrznych. W trakcie swojej działalności wykonał on badania potrzeb następujących grup klientów CODN: pracowników merytorycznych kuratoriów oświaty, kolegiów nauczycielskich, nauczycielskich kolegiów językowych, a także wojewódzkich placówek doskonalenia nauczycieli i wojewódzkich bibliotek pedagogicznych. Raporty z tych badań dostępne są na stronie WWW.codn.edu.pl W roku 2005 Zespół ds. badania potrzeb klientów zewnętrznych CODN przeprowadził badania potrzeb edukacyjnych doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów zajmujących się edukacją obywatelską. Opis realizacji badania Projekt badawczy zawiera dwa komponenty: badanie ankietowe, za pomocą ankiety pocztowej, wywiad grupowy zogniskowany. Oba narzędzia skierowane były do doradców metodycznych oraz nauczycieli konsultantów zajmujących się szeroko rozumianą edukacją obywatelską. Badanie ankietowe zrealizowaliśmy w terminie od końca maja do połowy lipca 2005 roku. Wysłaliśmy ankiety na adresy wszystkich gminnych, powiatowych oraz wojewódzkich placówek doskonalenia nauczycieli (badaniem nie zostały objęte niepubliczne placówki doskonalenia nauczycieli). Do ankiety załączyliśmy pismo przewodnie z prośbą, aby w placówce powielono odpowiednią liczbę ankiet i dostarczono je wszystkim doradcom metodycznym i nauczycielom konsultantom zatrudnionym lub współpracującym z placówką, a zajmującym się obszarem edukacji obywatelskiej. Ankiety zostały wysłane do 135 placówek. Otrzymaliśmy 91 wypełnionych ankiet. Szacunkowo możemy powiedzieć, że obszarem edukacji obywatelskiej w Polsce zajmuje się około 150 osób (nie ma dokładnych danych na ten temat). Są to głównie osoby, których podstawowym polem działań jest historia, a zajmują się również edukacją obywatelską. Tak więc 91 ankiet, które uzyskaliśmy pozwala na pokazanie obrazu tej grupy. Wywiad grupowy zogniskowany przeprowadziliśmy 24 kwietnia podczas spotkania zorganizowanego przez Pracownię Edukacji Obywatelskiej i Europejskiej CODN w Ośrodku Szkoleniowym CODN w Sulejówku dla doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów zajmujących się edukacją obywatelską. Opis danych Ankieta oraz wywiad grupowy dotyczyły tych samych kwestii obejmujących: zagadnienia tematyczne, w ramach których doradcy i konsultanci oczekują wsparcia, zagadnienia metodyczne, w ramach których doradcy i konsultanci oczekują wsparcia, wsparcie instytucjonalne, które otrzymują i które chcieliby otrzymywać, warunki organizacyjne w szkole i w systemie doskonalenia nauczycieli. 2

W związku z tym, że w badaniu wykorzystaliśmy dwie metody zbierania danych (ankietową i wywiad grupowy) otrzymaliśmy również dwa rodzaje danych. Dane otrzymane z ankiet to przede wszystkim odpowiedzi na pytania zamknięte, prezentowane w raporcie w postaci wykresów. Również odpowiedzi na pytania otwarte z ankiet zostały skategoryzowane i przedstawione na wykresach. Dane uzyskane w wyniku przeprowadzenia wywiadu grupowego zostały przedstawione w postaci cytatów z wypowiedzi uczestników wywiadu. W związku z tym w raporcie prezentowane są dwa rodzaje danych wykresy oraz cytaty wypowiedzi. Oba rodzaje danych ilustrują te same kwestie zaprezentowane w raporcie. W ankiecie pytaliśmy doradców i konsultantów o ich potrzeby w zakresie realizowania edukacji obywatelskiej oraz o potrzeby jakie ich zdaniem mają nauczyciele, z którymi współpracują. W związku z tym w raporcie znalazły się informacje dotyczące bezpośrednio doradców i konsultantów, jak również informacje o tym, czego ich zdaniem potrzeba nauczycielom. Ponieważ doradcy i konsultanci są w stałym kontakcie z nauczycielami edukacji obywatelskiej, stąd posiadają wiedzę z pierwszej ręki w zakresie potrzeb edukacyjnych nauczycieli w tym zakresie. Również dane z wywiadu grupowego zawierają informacje dotyczące bezpośrednio doradców i konsultantów, jak również potrzeb nauczycieli, które posiadają oni zdaniem doradców i konsultantów. W związku z tym jeżeli w raporcie pojawiają się informacje dotyczące potrzeb nauczycieli, to zawsze są to relacje na ten temat doradców i konsultantów. Opis kontekstu problematyki edukacji obywatelskiej W trakcie tworzenia ankiety, w której chcieliśmy spytać respondentów o ich szczegółowe oczekiwania w ramach obszarów tematycznych istniejących w edukacji obywatelskiej okazało się, że sformułowanie tych obszarów jest trudne, ponieważ nie są one opisane. Stąd podjęliśmy zadanie ich opisania. Korzystając z różnych źródeł, a także z wieloletniego doświadczenia pracowników CODN zajmujących się szeroko rozumianą edukacją obywatelską wyłoniliśmy obszary tematyczne, które znalazły się w ankiecie i posłużyły następnie jako klucz do porządkowania wyników badania. Obszary tematyczne, które określiliśmy na potrzeby badania to: edukacja obywatelska edukacja ekonomiczna edukacja europejska edukacja wielokulturowa edukacja regionalna edukacja prawna edukacja dla bezpieczeństwa W trakcie naszych prac podjęliśmy próbę przeglądu materiałów oświatowych dotyczących problematyki edukacji obywatelskiej, a w szczególności pojęć/tematów, które się w niej pojawiają oraz zagadnień programowych. Efektem tego przeglądu jest tekst Janusza Kostynowicza, który znalazł się w aneksie raportu. Aby nadać szerszy kontekst wynikom badania zdecydowaliśmy się umieścić w aneksie raportu artykuł Mirosława Sielatyckiego, stanowiący próbę podsumowania wyników badań dotyczących postaw obywatelskich polskich uczniów i nauczycieli. 3

Podsumowanie wyników badania Badanie zostało zrealizowane przy wykorzystaniu ankiety pocztowej oraz zogniskowanego wywiadu grupowego. W badaniu ankietowym wzięło udział 91 respondentów, w tym 63 doradców metodycznych i 25 nauczycieli konsultantów zajmujących się edukacją obywatelską. Trzy osoby nie odpowiedziały na pytanie dotyczące funkcji jaką pełnią w systemie doskonalenia nauczycieli. W grupowym wywiadzie zogniskowanym wzięło udział 9 osób: 6 doradców metodycznych i 3 nauczycieli konsultantów. Obszary tematyczne, w ramach których respondenci najbardziej oczekują wsparcia to tematyka: ekonomiczna, prawna, oraz związana z edukacją europejską. To są zagadnienia dominujące. Zagadnienia metodyczne, w ramach których respondenci oczekują wsparcia. Umiejętności metodyczne wymagające wsparcia zarówno u doradców i konsultantów, jak i u nauczycieli: projektowanie zajęć, przygotowywanie materiałów edukacyjnych. Umiejętności metodyczne, wymagające wsparcia, specyficzne dla doradców i konsultantów: analiza, wykorzystanie i projektowanie badań oświatowych, posługiwanie się prawem oświatowym. Umiejętności metodyczne, wymagające wsparcia, specyficzne dla nauczycieli: technologia informacyjna, ocenianie i motywowanie uczniów, praca metodą projektu. Uczestnicy wywiadu grupowego uważają, że nauczycielom potrzebne jest każde wsparcie, a w szczególności konkretne rozwiązania w postaci scenariuszy zajęć oraz wskazywanie najbardziej aktualnych źródeł informacji. Instytucje, od których oczekują wsparcia doradcy i konsultanci zajmujący się edukacją obywatelską to: Ministerstwo Edukacji Narodowej powinno wspierać doradców i konsultantów informacyjnie, ale również oczekują oni szkoleń i publikacji, choć w mniejszym stopniu; 4

wyższe uczelnie - są postrzegane przez respondentów jako miejsca, w których powinni się oni szkolić, oczekują również od tych instytucji wsparcia w postaci publikacji; Regionalne Centra Informacji Europejskiej - powinny, zdaniem respondentów, dostarczać informacji oraz publikacji, a w nieco mniejszym stopniu szkoleń; kuratoria oświaty - powinny wspierać respondentów poprzez politykę informacyjną; organy prowadzące - powinny wspierać respondentów informacyjnie. Respondenci wyrazili opinie, że bardzo potrzebne są spotkania organizowane na poziomie centralnym (ponieważ w regionach jest niewielu doradców i konsultantów edukacji obywatelskiej nie otrzymują wystarczającego wsparcia) umożliwiające wymianę doświadczeń i kontakt z autorytetami w dziedzinie edukacji obywatelskiej. Dobra realizacja edukacji obywatelskiej w szkołach wymaga zdaniem respondentów: dużej liczby godzin lekcyjnych poświęconych na realizację edukacji obywatelskiej, dobrego wyposażenia w pomoce dydaktyczne, odpowiednio przygotowanych nauczycieli, nauczycieli potrafiących współpracować ze sobą oraz nawiązywać współpracę ze środowiskiem zewnętrznym. Uczestnicy wywiadu grupowego uważają, że ranga edukacji obywatelskiej powinna wzrosnąć zarówno w szkole, jak i w systemie doskonalenia nauczycieli. Z danych ankietowych wynika, że generalnie doradcy metodyczni uczą w szkołach tych samych przedmiotów, z których doradzają innym nauczycielom. Respondenci generalnie nie łączą pełnienia różnych funkcji w ramach systemu doskonalenia nauczycieli(w próbie znalazły się jedynie 4 osoby łączące role konsultanta i nauczyciela, nie znalazły się w próbie osoby, które pełniłyby jednocześnie funkcje np. doradcy i konsultanta). Uczestnicy wywiadu grupowego nie potwierdzają tej spójnej wizji systemu doradztwa i doskonalenia. Widzą oni sytuację zarówno doradców metodycznych jak i nauczycieli konsultantów jako skomplikowaną. Ich zdaniem niewielkie środki na doskonalenie nauczycieli w tym obszarze skutkują małą liczbą doradców i konsultantów oraz koniecznością łączenia ról zawodowych. Np. doradca edukacji obywatelskiej zazwyczaj jest również doradcą innych obszarów tematycznych (np. geografii, historii) a bywa też, że jednocześnie wykonuje zadania konsultanta. 5

Opis respondentów Funkcje pełnione przez respondentów W badaniu ankietowym wzięło udział 91 respondentów. Badani poproszeni o informację o zatrudnieniu w roli doradcy metodycznego lub nauczyciela konsultanta odpowiedzieli następująco: 63 doradców metodycznych i 25 nauczycieli konsultantów. Trzy osoby nie odpowiedziały na to pytanie. W grupowym wywiadzie zogniskowanym wzięło udział 9 osób: 6 doradców metodycznych i 3 nauczycieli konsultantów. Czworo doradców jest zatrudnionych w powiatowych, a dwoje w wojewódzkich placówkach doskonalenia nauczycieli. Uczestniczący w wywiadzie konsultanci pracują w wojewódzkich placówkach doskonalenia nauczycieli. Troje doradców to doradcy nauczycieli historii, w tym dwoje dodatkowo WOSu. Dwoje z nich pracuje również jako nauczyciele historii lub historii i WOSu. Tylko dwoje jest doradcami edukacji europejskiej, w tym jedna osoba dodatkowo jest doradcą edukacji regionalnej, a druga pełni funkcję dyrektora placówki. Szósta osoba zatrudniona jako doradca zajmuje się informacją naukową, a znalazła się na spotkaniu, ponieważ reaktywowała Szkolny Klub Europejski w szkole, w której pracuje osoba ta jest również nauczycielem w szkole dla dorosłych. Troje konsultantów to konsultanci edukacji europejskiej, w tym dodatkowo jedna edukacji regionalnej, a druga edukacji geograficznej. Jedna z tych osób pracuje również jako nauczyciel języka polskiego. Troje uczestników prowadzi Szkolne Kluby Europejskie, a dwie są regionalnymi koordynatorami edukacji europejskiej powołanymi z okazji Europejskiego Roku Edukacji Obywatelskiej. Wykształcenie respondentów dane ankietowe Prawie wszyscy respondenci ukończyli studia wyższe, w tym około połowa studia historyczne. Wśród 52 osób, które ukończyły historię, pięć osób ukończyło także inny kierunek studiów, w tym dwie osoby - geografię, a trzy osoby - kierunki ścisłe. Wykres I - ukończony kierunek studiów Ukończony kierunek studiów inne; 22 brak odp.; 4 kierunki zawodowe; 4 historia; 52 kierunki ścisłe; 3 jęz. polski, jęz. obce; 6 6

Staż pracy respondentów Wśród respondentów nie ma osób, których staż pracy w zawodzie nauczyciela byłby krótszy niż 7 lat. Natomiast nieco ponad połowa respondentów ma staż pracy w systemie doskonalenia nauczycieli krótszy niż 8 lat. Respondenci są doświadczonymi nauczycielami, gdyż dopiero po minimum 8 latach pracy w zawodzie nauczyciela zostali doradcami, bądź konsultantami. Wśród badanych jest też grupa bardzo doświadczonych pracowników systemu doskonalenia nauczycieli ze stażem pracy w tym systemie dłuższym niż 15 lat. Wszyscy uczestnicy wywiadu grupowego są doświadczonymi nauczycielami oraz duża ich część ma także duże doświadczenie w pracy w systemie doskonalenia nauczycieli. Wykres II - staż pracy w zawodzie nauczyciela Staż pracy nauczycielskiej 40 38 30 20 20 20 10 0 10 3 0 0-7 lat 8-15 lat 16-23 lata 24-31 lat 32 lata i więcej brak odp. Wykres III staż pracy w systemie doskonalenia Staż pracy w systemie doskonalenia 60 50 49 40 30 27 20 10 0 9 4 1 1 0-7 lat 8-15 lat 16-23 lata 24-31 lat 32 lata i więcej brak odp. Wśród respondentów znalazło się 35 mężczyzn oraz 52 kobiety. Cztery osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o płeć. 7

Prezentacja wyników badania W niniejszym rozdziale prezentujemy wyniki badania dotyczące zakresów tematycznych, w ramach których doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci potrzebują wsparcia. Przedstawiamy również wyniki odpowiedzi na pytania o pomoc metodyczną, jakiej potrzebują zarówno doradcy metodyczni, nauczyciele konsultanci, jak i nauczyciele, a także opis fragmentu warunków organizacyjnych, w jakich działają doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci. Prezentujemy też opinie doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów w kwestii organizacji zajęć dotyczących edukacji obywatelskiej w szkołach. I. Zagadnienia tematyczne Dane prezentowane w tej części raportu uzyskaliśmy proponując w ankiecie siedmiu obszarów tematycznych, w ramach których respondenci wpisywali swoje propozycje tematów szczegółowych, w których oczekują wsparcia. Natomiast w wywiadzie grupowym zapytaliśmy uczestników o to, w jakich obszarach tematycznych najbardziej potrzebują wsparcia. W efekcie, w danych ankietowych uzyskaliśmy bardzo konkretne propozycje tematów szczegółowych. W danych z wywiadu grupowego były to raczej ogólne opinie na temat kondycji edukacji obywatelskiej w szkole i w systemie doskonalenia nauczycieli. Prezentowane obszary tematyczne uszeregowaliśmy w kolejności od największej liczby propozycji tematów szczegółowych w danym obszarze do najmniejszej. Na początku znajdują się obszary tematyczne, w ramach których pojawiło się najwięcej propozycji tematów szczegółowych, a na końcu te obszary, w ramach których liczba propozycji była najmniejsza. Założyliśmy, że obszary, w ramach których respondenci wpisali więcej tematów są tymi obszarami, w których wsparcie jest najbardziej potrzebne. Na poniższym wykresie przedstawiamy liczbę wskazań dot. tematów szczegółowych, które zaproponowali respondenci w ramach obszarów tematycznych. Wykres IV obszary tematyczne liczba wskazań dot. tematów obszary tematyczne - liczba tematów szczegółowych 200 160 120 80 40 0 168 147 140 134 121 94 73 edukacja europejska edukacja prawna edukacja obywatelska edukacja ekonomiczna edukacja wielokulturowa edukacja regionalna edukacja dla bezpieczeństwa 8

Zdecydowanie dominuje liczba wskazań dotyczących edukacji europejskiej, a wyraźnie mniej wskazań uzyskały edukacja regionalna i edukacja dla bezpieczeństwa. Taki układ obszarów tematycznych potwierdzają wyniki wywiadu grupowego, gdzie uczestnicy zwracali uwagę na treści związane z edukacją europejską oraz prawną jako potrzebne im oraz nauczycielom. Uczestnicy wywiadu grupowego stwierdzili również, że nauczycielom potrzebne jest każde wsparcie Poniżej przedstawiamy analizę poszczególnych obszarów tematycznych 9

1. Analiza obszaru tematycznego edukacja europejska Wykres V obszar tematyczny edukacja europejska liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja europejska 40 37 30 29 20 10 17 15 11 11 9 9 8 5 4 4 3 6 17 0 prawo UE programy UE, aplikowanie o fundusze edukacja, oświata w Europie Polska w UE polityka regionalna UE intergracja europejska gospodarka europejska polit. zagraniczna i bezp. UE funkcjonowanie UE kultura, historia europejska obywatelstwo europejskie informacja europejska młodzież w UE inne brak odp. W ramach obszaru tematycznego edukacja europejska najliczniejszą kategorię odpowiedzi stanowi prawo Unii Europejskiej. Ten temat wzmacnia również obszar tematyczny edukacji prawnej. Kolejna kategoria pod względem liczby wskazań wiąże się z programami i funduszami europejskimi. Jeden z uczestników wywiadu grupowego w ten sposób wypowiedział się o potrzebnym, jego zdaniem, wsparciu w zakresie edukacji europejskiej: Konkretnych propozycji działań na przykład dla szkolnych klubów europejskich, co one mogą zrobić takiego, niekoniecznie spektakularnego, chodzi o to, że to nie ma być też tylko na zasadzie iskry, że coś zapłonęło i zgasło prawda i nic się nie dzieje, a że znowu gdzieś tam za rok będzie jakiś impuls prawda, bo jeżeli nie będzie ( ) ciągłego działania, to trudno tutaj mówić o czymś, co ma jakiś wymiar. 10

2. Analiza obszaru tematycznego edukacja prawna Wykres VI obszar tematyczny edukacja prawna liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja prawna 40 33 30 25 23 24 20 10 0 stosowanie, znajomość, egzekwowanie ogólne zasady prawa prawa człowieka, obywatela, dziecka 14 prawo w szkole (oświatowe, prawa ucznia, 12 11 prawo UE rodzaje, dziedziny prawa 8 system prawny i jego funkcjonowanie 5 4 konstrukcja systemu prawa, chierarchia aktów prawo międzynarodowe 2 2 prawa rodzicielskie, ograniczanie tych instytucje prawa (sądwonictwo, policja) 8 inne brak odp. Gdyby do obszaru tematycznego edukacja prawna dodać kategorię odpowiedzi prawo Unii Europejskiej z obszaru tematycznego edukacja europejska, otrzymalibyśmy zbiór liczący 184 wskazania, co czyniłoby obszar edukacji prawnej drugim co do liczby propozycji tematów szczegółowych. Uczestnicy wywiadu grupowego w następujący sposób komentowali tematy, które są istotne w ramach obszaru edukacji prawnej: Patologie społeczne ( ) w życiu publicznym, generalnie funkcjonowanie organów państwowych i chyba tutaj ten obszar wymaga dużej oprawy i wysiłku takiego wspólnego, w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, ale musimy się wszyscy starać. Między innymi to, o czym już wspominałam, ten aspekt korupcji tutaj poruszyć. Może jeszcze kwestia zapisów konkretnych w prawie wewnątrzszkolnym. To szczególnie dla celu ( ) prawa dziecka i tam w podsumowaniu organów szkoły i tak dalej i tak dalej ( ) 11

3. Analiza obszaru tematycznego edukacja obywatelska Wykres VII obszar tematyczny edukacja obywatelska liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja obywatelska 70 60 50 40 30 20 10 0 61 16 14 13 8 6 5 3 2 1 1 10 30 edukacja ekonomiczna edukacja polityczna edukacja społeczna edukacja demokratyczna prawa człowieka edukacja europejska edukacja prawna edukacja globalna edukacja medialna edukacja patriotyczna wdukacja dla bezpieczeństwa inne brak odp. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w ramach obszaru edukacja obywatelska najliczniejszą kategorię odpowiedzi stanowią tematy związane z edukacją ekonomiczną, niezależnie od faktu wyłonienia w ankiecie osobnego obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna. Jeden z uczestników wywiadu grupowego zwrócił uwagę na potrzebę wsparcia nauczycieli w obszarze działań samorządu uczniowskiego: Sądzę, że trzeba by się zająć samorządami szkolnymi i przede wszystkim jakieś formy szkoleń dla opiekunów samorządów. ( ) samorządy działają w szkołach na ogół fatalnie, a powinny właśnie być takim ( ) postaw obywatelskich, no i dzieje się źle między innymi, dlatego, że nauczyciele nie za bardzo umieją prowadzić samorządy, więc może by właśnie jakiegoś typu takie szkolenie dla opiekunów samorządów. Najliczniejszą kategorię odpowiedzi edukację ekonomiczną przedstawiliśmy poniżej szczegółowo, posługując się kategoriami zastosowanymi do opracowania obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna. 12

Wykres VIII obszar tematyczny edukacja obywatelska, kategoria edukacja ekonomiczna liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja obywatelska, podkategoria edukacja ekonomiczna poszukiw anie pracy, w spieranie kariery zaw odow ej; 2 etyka w biznesie, antykorupcja; 2 inne; 11 gospodarka rynkow a (rozw ój, funkcjonow anie); 16 współpraca gospodrcza i handel; 3 podatki; 3 bezrobocie i przeciw działanie bezrobociu; 3 ruch konsumencki; 3 podejmow anie działaności gospodarczej; 5 rynek pracy; 6 finanse i banki; 7 4. Analiza obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna Wykres IX obszar tematyczny edukacja ekonomiczna liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja ekonomiczna 30 28 25 20 20 18 15 15 10 5 12 10 7 7 7 7 5 5 4 3 3 11 0 gospodarka rynkowa (rozwój, wyjaśnianie funkcjonowania systemy gospodarcze podejmowanie działaności poszukiwanie pracy, ruch konsumencki finanse i banki bezrobocie i przeciwdziałanie gospodarka UE społeczne problemy współpraca gospodrcza i podatki budżet domowy etyka w biznesie, inne brak odp. 13

Zarówno w ramach obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna, jak i kategorii edukacja ekonomiczna z obszaru edukacja obywatelska najbardziej przez respondentów oczekiwane są tematy dotyczące gospodarki rynkowej jej rozwoju oraz mechanizmów funkcjonowania. Gdyby do obszaru tematycznego edukacja ekonomiczna dodać wskazania z kategorii edukacja ekonomiczna z obszaru tematycznego edukacja obywatelska, to tak utworzony zbiór byłby najliczniejszy (liczyłby 195 wskazań respondentów). Po tym przeszeregowaniu obszar edukacji ekonomicznej znalazłby się na pierwszym miejscu pod względem podanej przez respondentów liczby tematów szczegółowych. 5. Analiza obszaru tematycznego edukacja wielokulturowa Wykres X obszar tematyczny edukacja wielokulturowa liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja wielokulturowa 50 47 40 30 20 20 15 14 19 30 10 0 4 2 mniejszości narodowe imigranci i uchodźcy, polityka wobec nich wychowanie do dialogu i wielokulturowości wielokulturowość w Europie i świecie zróżnicowanie kultur i związane z tym problemy pomoc humanitarna inne brak odp. W ramach tego obszaru tematycznego widzimy najmniejszą liczbę kategorii tematów szczegółowych (jest ich sześć) spośród wszystkich obszarów tematycznych. Dominującą kategorią odpowiedzi są mniejszości narodowe. 14

6. Analiza obszaru tematycznego edukacja regionalna Wykres XI obszar tematyczny edukacja regionalna liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja regionalna 40 38 30 20 15 14 12 16 10 8 6 4 4 4 4 0 europejska polityka wsp. regionów, euroregiony historia i dziedzictwo kulturalne regionu regiony Polski - ich charakterystyka projekty regionalne - tworzenie i realizacja edukacja i życie kulturalne regionu środowisko lokalne, gmina ekonomicznospołeczne charakterystyki regionu promocja regionu i szanse jego rozwoju tożsamość, świadomość regionalna inne brak odp. 7. Analiza obszaru tematycznego edukacja dla bezpieczeństwa Wykres XII obszar tematyczny edukacja dla bezpieczeństwa liczba wskazań dotycząca tematów szczegółowych edukacja dla bezpieczeństwa 50 47 40 30 20 10 0 17 15 14 9 5 5 2 6 zapobieganie i przeciwdziałanie zagrożeniom zajęcia na temat bezpieczeństwa w domu, w szkole bezpieczeństwo Polski bezpieczeństwo miedzynarodowe standardy, zasady bezpieczeństwa zagrożenia bezpieczeństwa edukacja dla pokoju inne brak odp. 15

Po przeanalizowaniu poszczególnych obszarów tematycznych możemy powiedzieć, że dominuje tematyka: ekonomiczna, prawna oraz związana z edukacją europejską Zakładamy, że są to obszary, w ramach których wsparcie jest najbardziej potrzebne respondentom. Ponieważ te tematy wpisywali oni najczęściej w ramach obszarów tematycznych. II. Wsparcie metodyczne Zapytaliśmy doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów o to, jakiego rodzaju wsparcia metodycznego oczekują zarówno oni jak i nauczyciele. W ankiecie wyszczególniliśmy kategorie odpowiedzi osobne dla doradców i konsultantów i osobne dla nauczycieli. W wywiadzie grupowym respondenci wypowiadali się w zasadzie o wsparciu instytucjonalnym, które jest im potrzebne i które jest potrzebne szkole. Nie padły propozycje zagadnień metodycznych. Respondenci odpowiadając na pytania ankiety dotyczące wsparcia metodycznego, jakie jest potrzebne im oraz nauczycielom, w większej liczbie wskazywali na konieczność udzielania wsparcia nauczycielom, niż im samym. Po analizie odpowiedzi respondentów wyłoniliśmy umiejętności metodyczne, na które głównie wskazywali respondenci jako potrzebne im oraz nauczycielom oraz specyficzne dla nich oraz dla nauczycieli. Umiejętności metodyczne wymagające wsparcia zarówno u doradców i konsultantów jak i u nauczycieli: projektowanie zajęć, przygotowywanie materiałów edukacyjnych. Umiejętności metodyczne specyficzne dla doradców i konsultantów: analiza, wykorzystanie i projektowanie badań oświatowych, posługiwanie się prawem oświatowym. Umiejętności metodyczne specyficzne dla nauczycieli (zdaniem doradców i konsultantów): technologia informacyjna, ocenianie i motywowanie uczniów, praca metodą projektu. Umiejętności metodyczne, które zdaniem doradców i konsultantów w najmniejszym stopniu wymagają wsparcia, zarówno w ich przypadku, jak i w przypadku nauczycieli to: planowanie własnego rozwoju zawodowego, komunikacja interpersonalna. Na wykresach przedstawiamy analizę umiejętności metodycznych wymagających wsparcia u doradców i konsultantów, jak i u nauczycieli (zdaniem doradców i konsultantów). 16

Wykres XIII umiejętności metodyczne, które wymagają wsparcia u doradców i konsultantów umiejętności metodyczne, którewymagają wsparcia u doradców i konsultantów 60 50 40 30 20 10 56 55 48 44 42 36 31 29 24 20 18 9 0 7 7 0 organizacja pracy brak odp. 17 analiza i wykorzystanie danych posługiwanie się prawem oświatowym planowanie i realizacja badań oświatowych projektowanie zajęć z n-lami przygotowywanie mat. eduk. specyfika uczenia się dorosłych obserwacja zajęć n-li i formułowanie opinii kierowanie procesem współpracy wybór prog. naucz. i środków dyd. udzielanie informacji zwrotnej komunikacja interpersonalna planowanie własnego rozwoju zawodowego planowanie pracy

Wykres IVX umiejętności metodyczne, które wymagają wsparcia u nauczycieli, zdaniem doradców i konsultantów umiejętności metodyczne, które wymagają wsparcia u nauczycieli 60 50 40 54 53 53 49 43 42 42 39 37 30 30 20 19 10 0 7 18 technologia informacyjna w EO ocenianie w EO motywowanie uczniów projektowanie działań wychowawczych planowanie pracy dydaktycznej praca metodą projektu edukacyjnego przygotowywanie mat. eduk. kierowanie pracą zespołową uczniów komunikacja interpersonalna stosowanie metod aktywizujących planowanie własnego rozwoju zawodowego brak odp.

III. Wsparcie instytucjonalne i organizacyjne Respondentów w ankiecie zapytaliśmy o to, jakie instytucje obecnie ich wspierają w realizowaniu edukacji obywatelskiej, a jakie instytucje, ich zdaniem, powinny to robić. Spytaliśmy także o formę oczekiwanego przez respondentów wsparcia. W ankiecie podaliśmy listę instytucji i respondenci ustosunkowywali się do instytucji z tej listy. W wywiadzie grupowym również został poruszony temat wsparcia instytucjonalnego. Uczestnicy wywiadu bardzo obszernie wypowiadali się na ten temat. 1. Wsparcie instytucjonalne Po przeanalizowaniu odpowiedzi na pytania ankiety oraz wypowiedzi uczestników wywiadu grupowego widzimy rysujące się problemy w obszarze wsparcia instytucjonalnego: 1. Doradcy i konsultanci nie są w wystarczającym stopniu wspierani instytucjonalnie; 2. Instytucje, które dają wsparcie doradcom i konsultantom, to nie są te instytucje, od których wsparcie jest najbardziej oczekiwane; 1. Doradcy i konsultanci nie są w wystarczającym stopniu wspierani instytucjonalnie W odpowiedzi na pytania ankiety dotyczące instytucjonalnego wsparcia, jakie udzielane jest doradcom i konsultantom, więcej wskazań znalazło się w odpowiedzi na pytania dotyczące tego kto powinien ich wspierać, niż w odpowiedzi na pytania kto wspiera ich aktualnie. Uczestnicy wywiadu obszernie wypowiadali się w kwestii braku wsparcia instytucjonalnego, koncentrując się na instytucjach działających w ramach systemu oświaty. Oto wypowiedź uczestnika: Sprawa wygląda w ten sposób w (nazwa miasta przyp. autor), myślę, że tak i w całej Polsce, że właściwie ODN jest taką dziwną formą niepowiązaną jakby i z CODN ściślej i z Ministerstwem Edukacji, z kuratorium również i w związku z tym właśnie to doradcy metodyczni i konsultanci są tymi, którzy wypracowują konkretne rzeczy i się sami doskonalą na tyle, żeby przekazywać dalej wiedzę nauczycielom, ale nad nimi to już właściwie tylko Bóg i stąd właśnie takie kłopoty, prawda, że mnie wspiera mój dyrektor szkoły niewątpliwie umożliwiając mi czas na doskonalenie i tak dalej. Wypowiedzi trojga z sześciorga obecnych doradców, świadczą o trudnym kontakcie doradca konsultant (z placówki wojewódzkiej): Ja nie mam żadnego kontaktu praktycznie. Ja też nie mam kontaktu Nie jestem pewien, czy też jest w ODN-ie, kto piastuje takie stanowisko ( ) Nie ma takiego przełożenia w ogóle. 19

Nawet jeżeli doradcy odczuwają wsparcie ze strony placówki wojewódzkiej, to dotyczy ono obszaru organizacji pracy młodego doradcy, a brakuje wsparcia przedmiotowego, oto wypowiedź uczestnika: ( )jest jedna osoba (w wojewódzkiej placówce przyp. autor), ( ), bardzo dobrze pracująca, która zajmuje się wspieraniem doradztwa, ale to wspieranie ma charakter ogólny.( ) ale brakuje tego, o czym mówimy i chyba powtórzę się, właśnie tego wsparcia metodycznego, merytorycznego z zakresu przedmiotu danego. Uczestnicy nie widzą możliwości wspierania ich merytorycznie przez placówki doskonalenia nauczycieli, przykłady wypowiedzi: W przypadku powiatowych ośrodków metodycznych może wojewódzkie ośrodki powinny też wspierać tak, bo zawsze łatwiej jak mam doświadczenie właśnie w pracy i w wojewódzkim ośrodku i teraz w ośrodku powiatowym. ( ) ale to jest nie realne, żeby na przykład organizować konferencje Dla dwóch doradców na przykład, konferencję. Uczestnicy wywiadu grupowego zwracali uwagę na fakt, że wobec niewystarczającego wsparcia ze strony instytucji, które wydają się do tego powołane, korzystają ze wsparcia, które jest im oferowane przez wydawnictwa. Przykłady wypowiedzi: (...) i po miesiącu (od zostania doradcą przyp. autor) od razu musiałem zorganizować konferencję, warsztaty, nie mając jeszcze żadnej wiedzy. ( ) dopiero moje koleżanki powiedziały: spokojnie, ja ci tu dam adresy wydawnictw, które są dobre, które są złe, to może w ten sposób jakoś sobie poradzisz i tak to funkcjonuje. Tutaj, jak było mówione, że niektóre te spotkania są lepsze innym razem są gorsze, ale są. (...) Można to robić tylko przez wydawnictwa. ( ) powiedziawszy, gdyby nie wydawnictwa i ich taka opieka metodyczna nad nami, to my po prostu nie mielibyśmy się po co spotykać z nauczycielami. Wydawnictwa są w tej chwili głównym źródłem informacji, wsparcia metodycznego. 2. Instytucje, które dają wsparcie doradcom i konsultantom, to nie są te instytucje, od których wsparcie jest najbardziej oczekiwane; Pomimo negatywnych ocen, które uczestnicy wywiadu wystawili organizacji systemu doskonalenia nauczycieli, zarówno Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, jak i wojewódzkie placówki doskonalenia nauczycieli znalazły się w czołówce instytucji, przez które respondenci są wspierani. Do tej czołówki respondenci zaliczyli na pierwszym miejscu wydawnictwa, następnie CODN, potem szkołę, w której pracują, biblioteki pedagogiczne oraz wojewódzkie placówki doskonalenia nauczycieli. Doradcy metodyczni w mniejszym stopniu czują się wspierani przez powiatowe placówki doskonalenia. Wydawnictwa wiodą prym we wspieraniu doradców i konsultantów. Doceniają oni korzyści płynące ze współpracy, natomiast w pełni zdają sobie sprawę z komercyjnego charakteru działań wydawnictw i również niejednokrotnie niskiego poziomu merytorycznego tej współpracy. W związku z tym, kiedy popatrzymy na usytuowanie wydawnictw na wykresie 20

obrazującym, które instytucje powinny wspierać doradców i konsultantów, to znajdują się one dopiero na 11 pozycji wśród 17 rodzajów instytucji. Oto przykłady wypowiedzi: ( ) jeżeli chodzi o wydawnictwo, ( ) one prezentują dla mnie taki poziom, jaki prezentują, to znaczy to jest taki poziom, że ja jako doradca metodyczny rzeczywiście no byłbym uczony czy doskonalony przez wydawnictwo, byłbym... to nie jest ta półka. One nas posiłkują, tak bym to dokładnie nazwał, no czego nie robią inne instytucje. Poziom jest różny. Dokładnie. Poziom jest różny. One posiłkują, ale one jedynie, tak jak tu już było powiedziane, stwarzają możliwości nam, żeby się ze sobą spotkać i przynajmniej doświadczeniem wymienić. Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli i wojewódzkie placówki doskonalenia dają wsparcie doradcom i konsultantom, chociaż wsparcie to jest niewystarczające i potrzeby są znacznie większe niż oferta w tym względzie, co zostało omówione powyżej. Instytucje, które zdaniem respondentów, nie wspierają respondentów, a właśnie od nich to wsparcie jest najbardziej oczekiwane, to MEN, uczelnie wyższe, kuratoria, Regionalne Centra Informacji Europejskiej. Być może komentowany przez respondentów brak wsparcia na poziomie lokalnym, czy regionalnym i niewidzenie przez nich realnych możliwości poszerzenia wsparcia udzielanego im przez instytucje, które są najbliżej doradców i konsultantów, powoduje zwrócenie się w kierunku instytucji, które dotychczas wsparcia nie udzielały respondentom. Instytucje te działają również ponadlokalnie. Wydaje się, że respondenci odczuwają potrzebę odświeżenia i potwierdzenia swojej wiedzy i umiejętności, w miejscach, które dotąd nie były dla nich szeroko dostępne. Przykłady wypowiedzi: ( ) nas mogą wspierać między innymi właśnie ośrodki akademickie, wydawnictwa, to mogą być urzędy, ale takie, w których jest określona ta specyfikacja, wyraźna, że akurat tym problemem, tymi kwestiami się zajmują specjalnie. To znaczy (jest potrzeba - p. AR) nawet spotkań z profesorami, ze specjalistami w danych dziedzinach, tego nam brakuje, bo przecież my skończyliśmy studia dawno temu. Jeżeli sami musimy kogoś kształcić, to musimy być lepsi. Opisaną sytuację ilustrują dwa wykresy. 21

Wykres XV - instytucje, które wspierają doradców metodycznych oraz nauczycieli konsultantów w obszarze edukacji obywatelskiej instytucje, które wspierają doradców i konsultantów 70 60 50 40 30 20 10 0 58 52 44 36 34 26 25 24 21 20 19 16 15 13 13 8 6 5 22 wydawnictwa Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli szkoła w której pracuję biblioteki pedagogiczne wojewódzka placówka doskonalenia muzea organizacje pozarządowe organ prowadzący powiatowa placówka doskonalenia media Regionalne Centra Informacji Europejskiej kuratorium oświaty wyższe uczelnie programy europejskie Ministerstwo Edukacji Narodowej instytsucje samorządowe partnerzy zagraniczni brak odp.

Wykres XVI - instytucje, które powinny wspierać doradców metodycznych oraz nauczycieli konsultantów w obszarze edukacji obywatelskiej instytucje, które powinny wspierać doradców i konsultantów 60 50 40 30 20 10 48 48 46 44 40 36 35 34 30 29 26 25 24 24 20 15 10 5 0 23 Ministerstwo Edukacji Narodowej wyższe uczelnie Regionalne Centra Informacji Europejskiej kuratorium oświaty organ prowadzący programy europejskie instytsucje samorządowe Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli organizacje pozarządowe media wydawnictwa partnerzy zagraniczni biblioteki pedagogiczne wojewódzka placówka doskonalenia muzea szkoła w której pracuję powiatowa placówka doskonalenia brak odp.

Zdaniem uczestników wywiadu grupowego szkoły potrzebują wszelakiego wsparcia i dobrze zorganizowanej współpracy interesariuszy środowiska szkolnego. Przykład wypowiedzi: Wsparcia. Generalnie to jest tak, to powinno przyjść z różnych miejsc, wsparcia ze strony wszelkiej tej społeczności zainteresowanej czy współuczestniczącej w ogóle tutaj w organizowaniu życia w szkole, czyli rodzice, dyrekcja, uczniowie, nauczyciele, byśmy dobrze współdziałali, ale również stowarzyszenia pomocy szkole. 2. Wsparcie organizacyjne Najbardziej pożądana przez respondentów forma wsparcia to informacje. Generalnie respondenci wskazywali oczekiwaną formę wsparcia zgodnie z charakterem funkcjonowania instytucji. I tak w przypadku ośrodków doskonalenia nauczycieli wskazywano szkolenia, również uczelnie wyższe respondenci postrzegają jako miejsca, w których chcieliby się szkolić. Wydawnictwa powinny z kolei wspierać respondentów poprzez publikacje. Jeżeli chodzi o instytucje, ze strony których wsparcie jest najbardziej przez respondentów oczekiwane, to jego forma przedstawia się następująco: Ministerstwo Edukacji Narodowej - powinno wspierać doradców i konsultantów informacyjnie, ale również oczekują oni szkoleń i publikacji, choć w mniejszym stopniu; wyższe uczelnie - są postrzegane przez respondentów jako miejsca, w których powinni się oni szkolić, oczekują również od tych instytucji wsparcia w postaci publikacji; Regionalne Centra Informacji Europejskiej - powinny być, zdaniem respondentów, dostarczycielem informacji oraz publikacji, a w nieco mniejszym stopniu szkoleń; kuratoria oświaty - powinny wspierać respondentów poprzez politykę informacyjną; organy prowadzące - również powinny wspierać respondentów informacyjnie; Respondenci w najmniejszym stopniu oczekują wsparcia od powiatowej placówki doskonalenia nauczycieli, (należy pamiętać, że to oni sami są kadrą tych placówek) oraz od szkół, w których są zatrudnieni. Tabela I przedstawia oczekiwania respondentów wobec formy wsparcia od poszczególnych instytucji. 24

Tabela I - instytucje obecnie wspierające respondentów oraz te, które powinny ich wpierać i oczekiwana forma wsparcia L.p. instytucje obecnie mnie powinny mnie oczekiwana forma wsparcia wspierają wspierać informacje szkolenia publikacje 1 kuratorium oświaty 16 44 39 12 15 2 organ prowadzący 24 40 35 17 10 3 instytucje samorządowe 8 35 28 16 14 4 MEN 13 48 44 30 30 5 szkoła, w której pracuję 44 15 14 13 6 6 wojewódzka placówka doskonalenia n-li 34 24 19 29 19 7 powiatowe placówki doskonalenia n-li 21 10 12 12 10 8 CODN 52 34 34 49 47 9 Regionalne Centra Informacji Europejskiej 19 46 41 33 37 10 organizacje pozarządowe 25 30 33 36 32 11 wydawnictwa 58 26 22 23 42 12 biblioteki pedagogiczne 36 24 25 3 25 13 muzea 26 20 19 12 14 14 media 20 29 31 9 7 15 wyższe uczelnie 15 48 15 34 30 16 partnerzy zagraniczni 6 25 20 16 12 17 programy europejskie 13 36 33 29 26 suma 464 373 376 Uczestnicy wywiadu grupowego podkreślali potrzebę regularnego spotykania się na szczeblu ponadregionalnym np. 2 razy w roku na centralnie zorganizowanych dla nich szkoleniach/konferencjach np. przez CODN, w celu wymiany doświadczeń, omówienia aktualności, kontaktu ze specjalistami (profesorami) w obszarze edukacji obywatelskiej. Przykład wypowiedzi: ( ) wracając do nas jako doradców, to ja osobiście, ale i rozmawiałam tu z innymi w czasie przerwy, odczuwamy brak takiej współpracy, a w zasadzie opieki nad nami albo może nawet możliwości spotkania, tego typu jak to dzisiejsze ( )Znaczy jak CODN, tak przynajmniej było, bo ja mam czternastoletnie doświadczenie w tym zakresie, to organizował spotkania, na przykład z nauczycielami doradcami z historii, z WOS-u i innych przedmiotów, gdzie była możliwość dowiedzenia się, co jest aktualne ( ) 25

IV. Warunki organizacyjne pracy doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów edukacji obywatelskiej W tym rozdziale prezentujemy opis fragmentu warunków organizacyjnych, w ramach których pracują doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci oraz opinie tych dwóch grup na temat praktyki realizowania zajęć poświęconych edukacji obywatelskiej w szkołach. 1. Warunki organizacyjne w systemie oświaty Z badania ankietowego wyłania się dość spójny obraz warunków organizacyjnych pracy doradców i konsultantów w systemie doskonalenia nauczycieli i w systemie oświaty, natomiast uczestnicy wywiadu grupowego dużo miejsca w swoich wypowiedziach poświęcili niejasności zasad i uregulowań, na podstawie których pełnią oni swoje funkcje. Spójny obraz warunków organizacyjnych pracy doradców i konsultantów wyniki ankiety Wśród 91 respondentów, którzy wypełnili ankiety, niektórzy łączą pełnienie dwóch funkcji w systemie doskonalenia nauczycieli są to przede wszystkim doradcy metodyczni, którzy są również nauczycielami, co jest założeniem systemu doradztwa metodycznego. W próbie znalazło się też 4 konsultantów, którzy jednocześnie uczą w szkole. Wśród badanych nie znalazła się żadna osoba, która łączyłaby funkcje doradcy i konsultanta. Doradcy metodyczni uczą w szkole generalnie tych samych przedmiotów, których są doradcami. Wśród badanych dominują osoby, które są doradcami historii oraz WOSu i jednocześnie w szkole uczą tych przedmiotów. Zdarzają się osoby, które są doradcami innego przedmiotu, niż przedmiot nauczany w szkole, ale są to pojedyncze osoby. Najliczniejszą grupę respondentów stanowią osoby, które pracują w powiatowych placówkach doskonalenia nauczycieli i są doradcami metodycznymi. Doradztwo metodyczne jest, najczęściej, umiejscowione właśnie w tych placówkach, chociaż rozwiązania w tej kwestii w całym kraju są różne. 26

Wykres XVIII - sposób zatrudnienia respondentów Sposób zatrudnienia respondentów 35 30 25 20 15 10 5 0 33 11 12 8 8 8 wojewódzka placówka doskonalenia nauczycieli powiatowa lub gminna placówka doskonalenia nauczycieli inny doradca metodyczny nauczyciel konsultant Niejasności zasad i uregulowań funkcjonujących w systemie doskonalenia nauczycieli wyniki wywiadu Uczestnicy wywiadu grupowego uważają, że ranga edukacji obywatelskiej w doskonaleniu nauczycieli jest niewielka, a co za tym idzie niewystarczające środki na doskonalenie nauczycieli w tym obszarze - mała liczba doradców i konsultantów oraz łączenie przez nich innych ról i funkcji. Doradca edukacji obywatelskiej zazwyczaj jest również doradcą innych obszarów tematycznych (np. geografii, historii) a bywa też jednocześnie konsultantem. Występuje niejasność ról konsultantów i doradców metodycznych. Według uczestników wywiadu struktura systemu doradztwa w Polsce jest skomplikowana i nie ma jasnego podziału obowiązków i odpowiedzialności pomiędzy placówkami, np. wojewódzkimi i powiatowymi. Przykłady wypowiedzi: ( ) doradztwo na terenie całej Polski jest bardzo różnie zorganizowane, ( ) ja jestem nauczycielem konsultantem do spraw edukacji europejskiej i geograficznej, ale doradcy metodycznego z zakresu, czy edukacji europejskiej, czy geograficznej nie ma, więc ja tak sobie mówię, że ja jestem i doradcą i konsultantem, bo jeśli nie ma doradcy to ja spełniam no taką rolę, jakie jest oczekiwanie, jaka jest potrzeba, (..) Brakuje jasnej struktury moim zdaniem. To znaczy, że są ośrodki załóżmy, czy samorządowe, czy jakieś pod opieką marszałka i nad nimi coś jest, i że to nie jest takie jasne szkolenie ( ) ( )konsultant to człowiek do wszystkiego ( ) 27

Niepokój o warunki organizacyjne pracy doradców wyniki wywiadu Ponieważ warunki organizacyjne pracy doradców i konsultantów, zdaniem respondentów, nie są jasne, a rzeczywistość ta podlega ciągłym przemianom, respondenci nie czują się pewnie w ramach struktur, w których pracują. Przykład wypowiedzi: To znaczy, żeby była stabilność, jeżeli chodzi o doradztwo, bo to, że my się nie spotykamy, to przynajmniej wycisza nasze niepokoje, a przy każdym spotkaniu takim ogólnopolskim, o których mówimy, że coraz mniej ich, to niestety pojawia się problem naszego zatrudnienia, czy te ośrodki będą dalej funkcjonowały, czy nie. Z autopsji wiem, że coraz częściej, bo to jest wygodniejsze, ja rozumiem ten problem szkół, jeżeli umowa nie zostaje przedłużona na przykład przez burmistrza, a ośrodek podlega pod starostwo i nie ma zbieżności interesów, no to wtedy te osoby albo rezygnują z doradztwa albo przechodzą na cały etat do szkoły, a wtedy doradztwo, no siłą rzeczy nie tyle wykrusza się, ale funkcjonują jako doradcy, ale wiadomo, że już nie są tak efektywni. Istnieje obawa wtedy, że skoro inni tak pracują, no to z czasem i wszystkim zaproponują zamiast niskich godzin i oddelegowania ze szkoły, no to właśnie taką formę dodatkowej pracy, ale niektórych rzeczy nie można pogodzić w tej dodatkowej pracy. 2. Warunki organizacyjne w szkole Respondenci zostali poproszeni w ankiecie o udzielenie odpowiedzi na trzy pytania otwarte. Dotyczyły one następujących kwestii: 1. sposobów realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach, 2. czynników ważnych dla realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach, 3. czynników, które utrudniają realizowanie edukacji obywatelskiej w szkołach. W wywiadzie uczestnicy raczej odnosili się do warunków stworzonych dla realizowania edukacji obywatelskiej w systemie doskonalenia, ale również znalazło się w nim kilka wypowiedzi odnoszących się do szkoły. A. Sposoby realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach Respondenci najliczniej wypowiedzieli się na temat sposobów realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach. Najliczniej wymieniane były: 1. Przedmioty, na których realizowana jest edukacja obywatelska. Jest to oczywiście WOS, ale również inne przedmioty, w ramach których włączane są treści edukacji obywatelskiej. 2. Aktywności uczniów, nie związane z uczestniczeniem w lekcjach, są rzadko wymieniane przez respondentów jako formy realizowania edukacji obywatelskiej. Wśród wymienionych aktywności najliczniej pojawiły się: udział uczniów w projektach, imprezach i debatach szkolnych oraz działalność Szkolnych Klubów Europejskich. 28

Nie ma w szkołach, zdaniem respondentów, powszechnej praktyki realizowania edukacji obywatelskiej poprzez wykorzystanie procesów i instytucji demokratycznych funkcjonujących w ramach szkoły. Jedynie 14 razy pojawiły się wypowiedzi, które odnosiły się do samorządu szkolnego, jako formy realizowania edukacji obywatelskiej. Również takie kwestie, jak odpowiednie treści programów wychowawczych i profilaktycznych oraz prawo szkolne i jego realizacja pojawiły się sporadycznie. Wykres XIX - sposoby realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach sposoby realizowania edukacji obywatelskiej w szkołach 100 80 60 40 20 0 80 WOS/środowisko 62 historia 37 33 31 godz. wych. udział w projektach, imprezach j. polski, obce 23 21 19 15 14 9 8 4 3 4 3 kluby europejskie, debaty szkolne przedsiębiorczość/przedmi oty ogólnozawodowe ścieżki międzyprzedmiotowe geografia samorząd szkolny programy wychowawcze, profilaktyczne konkursy, olimpiady prawo szkolne i jego realizacja etyka, religia inne brak odp. B. Warunki najistotniejsze dla dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach 1. Najistotniejszym warunkiem sprzyjającym dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach jest, zdaniem respondentów, odpowiednie przygotowanie nauczycieli. 2. Drugim co do wagi warunkiem jest wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne oraz Internet. 3. Na trzecim miejscu respondenci wymieniają współpracę i aktywność nauczycieli wewnątrz szkoły oraz współpracę szkoły ze środowiskiem zewnętrznym. Gdyby połączyć kategorie odpowiedzi dotyczące współpracy wewnątrz szkoły i na zewnątrz szkoły byłaby to druga co do liczby wypowiedzi kategoria. Respondenci przypisują zatem dużą wagę temu zagadnieniu. Jeden z uczestników wywiadu grupowego zwrócił uwagę na fakt, że ranga przedmiotu w szkole jest ważną kwestią, a wprowadzenie edukacji obywatelskiej do puli przedmiotów maturalnych podniosło ją. Przykład wypowiedzi: Ja myślę, że samo to, że jest wiedza o społeczeństwie przedmiotem maturalnym, to też podniosło rangę przedmiotu. Z całą pewnością wydaje się, że będzie traktowany inaczej, jeżeli dalej będzie przedmiotem maturalnym ( ) 29

Wykres XX - co jest ważne dla realizowania edukacji obywatelskiej w szkole co jest ważne dla realizowania edukacji obywatelskiej w szkole 30 25 20 15 10 5 27 18 13 11 10 7 6 6 6 5 14 6 0 przygotowanie merytoryczne, metodyczne n-li wyposażenie, pomoce, Internet współpraca, aktywność n-li współpraca szkół ze środ. zewn. nowoczesne materiały nauczania, dobre materiały pomocniecze aktywność szkolna (kluby europejskie, samorząd szkolny) większa liczba godz. WOS spójność programów wychowawczych, profilaktycznych, korelacja międzyprzedmiotowa finanse aktywne metody pracy, projekty inne brak odp. C. Trudności w dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkole Respondenci wskazują na jeden dominujący przeszkodę w dobrej realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach jest to zbyt mała liczba godzin poświęconych na realizację tego przedmiotu. Uczestnik wywiadu grupowego mówi o tym w ten sposób: Również w szkołach marginalizowany, można to odczytać nawet po ilości godzin przeznaczonych na realizację tych ważnych treści. Pozostałe trudności nie były wymieniane przez tak dużą liczbę respondentów (jak zbyt mała liczba godzin). Wśród kategorii przeszkadzających w realizacji edukacji obywatelskiej w szkołach, wymienianych przez respondentów, są czynniki o charakterze obiektywnych trudności, nie zależących od nauczycieli, takie jak mała liczba godzin przedmiotu czy niewystarczające finanse szkół. Mamy też warunki, które mogą kształtować sami nauczyciele. Są to: niewystarczające przygotowanie nauczycieli, niska ranga przedmiotu w szkole, bierność uczniów, brak wspólnych planów dydaktyczno-wychowawczych, słaba współpraca wewnątrz i na zewnątrz szkoły oraz niska kultura obywatelska nauczycieli. Mimo deklaracji, że współpraca jest istotną wartością służącą realizowaniu edukacji obywatelskiej w szkole, respondenci wśród wymienionych warunków, które przeszkadzają w realizacji edukacji obywatelskiej tylko 4-krotnie wskazują na słabą współpracę między nauczycielami. Z innych badań (Badanie środowisk szkolnych w zakresie realizacji edukacji ekonomicznej w polskich szkołach ponadgimnazjalnych, CODN 2005 r.) wiemy, że współpraca między nauczycielami nie jest mocną stroną rad pedagogicznych. Powyższe zdaje się wskazywać na to, że przy dobrej umiejętności identyfikowania najistotniejszych warunków, które sprzyjają dobrej realizacji edukacji obywatelskiej, występuje niewielka zdolność do postrzegania własnych jako środowiska niedoskonałości. 30