Zespół Szkół nr 1 w Koninie Miejski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Koninie Konin, 15 lutego 2017 roku Tożsamość młodzieży u progu dorosłości Prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu www.psychologia.amu.edu.pl
Punkt wyjścia Wszyscy żyjemy dziś w świecie niestabilnym, płynnym, szybko zmieniającym się, nieprzewidywalnym, ale dla dzieci i modzieży jest to codzienne doświadczenie nie doświadczają zmiany, żyją w zmianie nie znają innego świata dla pokoleń w wieku średnim i starszym różnorodność i płynność jest źródłem niepokojów i trudności w codziennym funkcjonowaniu
Szanse i zagrożenia dla rozwoju w czasach wielkich zmian ZMIANY Zagrożenia zagubienie w świecie wartości zagubienie w nadmiarze propozycji rozproszenie aktywności nadmierna koncentracja na korzystaniu z okazji wiedza chaotyczna zaprzeczanie zmianom opór wobec zmian bogactwo zróżnicowanie mobilność dostępność wielokulturowość nieprzewidywalność wieloznaczność Szanse duże pole do działania wiele okazji do zdobywania wiedzy uczenie się dokonywania wyborów nabywanie elastycz ności w działaniu uczenie się rozwiązywania konfliktów
Kto kogo dzisiaj uczy? Jak duża jest wiekowa / mentalna odległość nauczycieli i uczniów? dzieciństwo dorastanie wkraczanie w dorosłość wczesna dorosłość młodsi średniacy starsi średniacy młodsi starsi starsi starsi najstarsi starsi SENIORZY 0 10 lat 10-20 lat 20-30 lat 30-40 lat 40-50 lat 50-60 lat 60-70 lat 70-80 lat 80-90 lat 90-100 lat
Edukacja w świecie zmiennym i różnorodnym Edukacja zmienna i różnorodna Edukacja ku różnorodności Nauczyciele przygotowują dzieci i młodzież do życia w przyszłości, zatem ich przeszłość nie może być układem odniesienia
Ważne pytania z edukacją ku różnorodności w tle Pytania o warunki edukacji jak bogate i zróżnicowane jest środowisko fizyczne szkoły i wokół szkoły? jak bogate i zróżnicowane jest środowisko społeczne (potencjał interakcji)? jak (SAMO)organizowany i (SAMO)kontrolowany jest czas edukacyjnie aktywny? Pytania o proces edukacji jak wykorzystywana jest naturalna różnorodność uczniów na starcie? jak wykorzystuje się, modyfikuje i wzbogaca początkowy kapitał każdego ucznia? na czym polegają interakcje N U ( rywalizacja vs współpraca)? Pytania o efekt edukacji z jakimi kompetencjami uczniowie przekraczają kolejne progi edukacji? z jakim poczuciem kompetencji uczniowie przekraczają kolejne progi edukacji? jak po ostatnim etapie edukacji uczniowie są przygotowani do wejścia w dorosłość i funkcjonowania w świecie bardziej zróżnicowanym niż świat ich rodziców, dziadków, nauczycieli?
Dwie funkcje edukacji z edukacją ku różnorodności w tle Szkoła zamknięta socjalizacja emancypacja Szkoła otwarta Zmniejszanie różnorodności Cele podobne względem wszystkich uczniów na danym etapie rozwoju/edukacji Metody realizacji celów podobne względem uczniów typowych i specjalne względem uczniów specjalnych Ważne pytanie o kompetencje kluczowe narzędziowe w co wyposażyć (wiedza, umiejętności, postawy), by przygotować do dalszej nauki, znalezienia się na rynku pracy, podjęcia innych ról dorosłości Zwiększanie różnorodności Wizja edukacji, priorytety i główne cele oraz zasady podobne na każdym etapie edukacji Cele i metody szczegółowe zróżnicowane stosownie do etapu rozwoju/edukacji Kształtowanie kompetencji samoregulacji / elastycznej osobowości (eriksońskie wholeness) - osoby o postawie otwartej - ku światu, ciekawej, ufającej innym, rozwiązującej problemy, umiejącej współpracować z różnymi ludźmi Rorty R. (1993). Edukacja i wyzwanie postnowoczesności. W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach (s. 96-102). Warszawa: Edytor. 7
Dominujące w polskim systemie edukacji homogeniczne środowisko edukacyjne nie sprzyja edukacji ku różnorodności zmniejszanie różnorodności służy realizacji programu sztywny podział na klasy wg kryterium wieku: różne miejscowości, budynki, moduły, piętra, świetlice, jadalnie, miejsca odpoczynku sztywny podział na klasy wg profilu, brak wspólnej nauki tych samych przedmiotów oddzielni z-cy dyrektorów ds. młodszych i starszych uczniów (w dużych szkołach) oddzielne zespoły nauczycieli dla młodszych i starszych uczniów dominacja nauczycieli jednego przedmiotu ograniczenie wspólnych działań w pionie do wybranych rzadkich - imprez szkolnych brak wspólnych w pionie projektów działań naukowych / artystycznych / społecznych rzadka praca w zespołach na lekcjach, bardzo rzadka praca w zespołach mieszanych wiekowo bardzo rzadkie losowanie uczniów do zespołów zadaniowych brak tutoringu nauczycielskiego i rówieśniczego Efekt: wzmacnianie funkcji socjalizacyjnej / ograniczanie funkcji emancypacyjnej szkoły 8
PROBLEM z młodzieżą We wszystkich społeczeństwach zachodnich, także w Polsce, odnotowuje się coraz późniejsze opuszczanie domu rodzinnego przez młodych dorosłych i coraz późniejsze podejmowanie ról typowych dla dorosłości (rodzinnych, zawodowych i obywatelskich). Zjawisko to w ostatnich latach nasila się i nie można go tłumaczyć jedynie coraz większymi problemami na rynku pracy (ze znalezieniem odpowiedniej albo jakiejkolwiek pracy, bo miejsca są zajęte przez starsze pokolenia) czyli tylko czynnikami ekonomicznymi. Można podejrzewać, iż istotną rolę w procesie odraczania dorosłości odgrywa rozwojowe i edukacyjne wyposażenie młodych ludzi czyli poziom różnych kompetencji, będących efektem tego, jak zostały przez nich zrealizowane zadania rozwojowe w okresie dzieciństwa i dorastania i jak ze swoich formacyjnych zadań wywiązała się rodzina i szkoła. 9
Odroczona dorosłość to signum temporis / znak czasów? objaw przystosowania do niepewności? sygnał niepokojących zmian w otoczeniu? skutek obaw przed dorosłością? przejaw zagubienia dorosłych? wskaźnik nieskuteczności oddziaływań rodziny i szkoły?
Dorastanie czyli co Dorastanie to trudny okres przejściowy między dzieciństwem i dorosłością Podstawowe zadanie rozwojowe to ukształtowanie się poczucia tożsamości Kształtowanie się tożsamości trwa od dzieciństwa Kulminację osiąga w drugiej fazie dorastania (w wieku ok. 16/18 20/22 lat)
Podstawowy warunek rozwoju: RÓWNOWAGA im większe kompetencje i możliwości tym wyższe powinny być wymagania ale wielkie wyzwania i trudne zadania wspierają rozwój tylko wtedy, gdy towarzyszą im wiara w siebie + nadzieja na sukces + pewność uzyskania wsparcia od otoczenia
Równowaga Obciążenia: wymagania, wyzwania Posiadane kompetencje i możliwości Kompetencje dziecka / nastolatka System wsparcia społecznego
Warunki kształtowania się tożsamości otwartej i odpowiedzialnej Obiektywna możliwość dokonywania wyboru Zachęcanie do wybierania Zachęcanie do stawiania pytań, kwestionowania, sprawdzania, testowania, eksperymentowania Wsparcie w radzeniu sobie z konsekwencjami zachowań ryzykownych Obiektywna możliwość realizacji swoich pomysłów Obiektywna możliwość angażowania się w prawdziwe działania na rzecz innych ludzi Pomoc w planowaniu działań Wsparcie w sytuacjach porażek
Etapy kształtowania się tożsamości Etap 1 Etap 2 Efekt eksploracja Ograniczony i ściśle kontrolowany zakres, treść i formy eksploracji eksploracja Brak lub chaotyczna eksploracja w ubogim środowisku podejmowanie zobowiązania podejmowanie zobowiązania Odroczona dorosłość Brak ofert i okazji do podejmowania zobowiązań Opóźniona dorosłość Brak ofert i okazji do podejmowania zobowiązań tożsamość osiągnięta tożsamość nadana tożsamość moratoryjna tożsamość rozproszona
Od czego zależy jakość startu w dorosłość? Cechy środowiska wychowawczego Przyzwolenie na samodzielną eksplorację Umożliwianie wyboru i podejmowania decyzji Rola dorosłego jako osoby znaczącej Efekt rozwojowy w postaci tożsamości
BRAK możliwości wyboru = brak okazji do eksploracji i podejmowania decyzji Środowisko wychowawcze brak wymagań brak dystansu do siebie i do ucznia brak kontroli brak zainteresowania problemami nastolatka Rola dorosłego DOROSŁY to Wielki nieobecny Efekt rozwojowy Tożsamość ROZPROSZONA Wiecznie niezadowolony, Pogubiony
Są okazje do eksploracji, ale BRAK do podejmowania decyzji i zobowiązań Środowisko wychowawcze niestabilne wymagania niestabilny dystans uczeń - nauczyciel słaba i niestabilna kontrola nikłe zainteresowanie poszukiwaniami nastolatka Rola dorosłego DOROSŁY to Kumpel Efekt rozwojowy Tożsamość MORATORYJNA Poszukiwacz, Słomiany ogień
BRAK okazji do eksploracji, ale nacisk na podejmowanie decyzji i zobowiązań Środowisko wychowawcze stawianie wymagań bez dyskusji trwały, daleki dystans ścisła kontrola brak przyzwolenia na własne poszukiwania nastolatka Rola dorosłego Efekt rozwojowy DOROSŁY to Wzorzec Tożsamość NADANA Konserwatysta, Uparty jak koń
Jest możliwość dokonywania wyboru = są oferty / okazje do eksploracji oraz do podejmowania decyzji i zobowiązań Środowisko wychowawcze stawianie wymagań w dyskusji elastyczny dystans rozumna kontrola przyzwolenie, zachęta i akceptacja własnych poszukiwań nastolatka Rola dorosłego DOROSŁY to Szanowany partner Efekt rozwojowy Tożsamość OSIĄGNIĘTA Spełniony, Zadowolony, Optymista
Jaki nauczyciel, taki uczeń Gotowość do wchodzenia w bliskie relacje z innymi Dawanie innym poczucia bezpieczeństwa Szanowanie ich odmienności i niezależności Dbanie o własne poczucie bezpieczeństwa i autonomię Gotowość do podejmowania i kończenia różnych zadań: edukacyjnych, rodzinnych, zawodowych, obywatelskich Gotowość do uczenia się: poszerzania i zmiany swoich kompetencji Odpowiedzialność za swoje postępowanie i jego bliskie i dalekie konsekwencje L U D Z I E + Z A D A N I A
3D 3 drogi kształcenia WŁASNE DOŚWIADCZENIE eksperymentowanie i praktykowanie PRZEKAZ SPOŁECZNY podawanie i przyswajanie REFLEKSJA dyskusja i tworzenie wiedzy 22
Co mamy do wyboru? ROZWÓJ Ideologia romantycznego indywidualizmu Ideologia transmisji kulturowej PROGRAM Ideologia progresywizmu rozwojowego PROGRAM ROZWÓJ
Ideologia transmisji kulturowej NAUCZYCIEL P R O G R A M S T Y M U L A C J A Nastolatek K O N T R O L A 24 Model nakazu
Nastolatek NAUCZYCIEL: * wrażliwość * troska * gotowość do towarzyszenia Ideologia romantycznego indywidualizmu Model przyzwolenia 25
NAUCZYCIEL Linia działania nauczyciela Nastolatek B Nastolatek A Linia działania ucznia Nastolatek C EWZ epizody wspólnego zaangażowania = koordynacja linii działania N i U Model współpracy 26 Ideologia progresywizmu rozwojowego
Zasady organizacji SPOŁECZNEGO środowiska uczenia się Różnorodność sytuacji, zdarzeń, kontaktów z ludźmi, z różnymi formami kultury Możliwość dokonywania wyboru Mobilność kontakty rzeczywiste i przez internet, w parach / triadach i grupowe WYMAGANIA jako wyzwania, a nie zagrożenia Wsparcie emocjonalne Wzmacnianie samodzielności 27Docenianie dzielności
www.psychologia.amu.edu.pl A ktywny M ały U niwersytet L atający Niezbędnik Dobrego Nauczyciela www.eduentuzjasci.pl/dziecko-nastolatek
Czy nasi uczniowie są przygotowani do radzenia sobie z niejednoznacznością świata? Jak będą traktować INNEGO? Dziękuję bardzo 29