PRZEDSZKOLE PUBLICZNE NR 62 PROGRAM Z ROZWOJU MOWY SŁUCHAJĄC UCZĘ SIĘ MÓWIĆ Opracowała: mgr Grażyna Jarocka Szczecin 2013
Wstęp Wiek przedszkolny to okres intensywnego rozwoju mowy dziecka. Nie można go zaprzepaścić. Należy zadbać nie tylko o zapobieganie i korygowanie powstałych zaburzeń, ale również o usprawnianie i stymulowanie prawidłowego rozwoju mowy, by przebiegał on właściwie i bez zakłóceń. Prawidłowy rozwój mowy małego człowieka jest podstawą kształtowania się i rozwoju jego osobowości, daje możliwość prawidłowej komunikacji co stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie swoich myśli i odczuć. Ogromną rolę w procesie kształtowania mowy dziecka odgrywają rodzice i najbliższe otoczenie. To oni od momentu narodzin są pierwszymi nauczycielami poprzez wspólne zabawy, czytanie książek, ich opowiadanie czy śpiewanie piosenek. Poza rodziną, dużą rolę w kształtowaniu mowy dziecka odgrywa przedszkole, gdzie zabawa stanowi dominujący sposób nauki. Jest kluczem do poznawania nowych słów, ćwiczy oddech, głos, słuch i wymowę. Doskonali formy gramatyczne uwzględniając przy tym akcent, melodię i rytm mowy. Poprzez zabawę możemy stymulować rozwój wszystkich funkcji, od których zależy prawidłowy rozwój mowy. Coraz częściej dostrzega się u dzieci rozpoczynających edukację w przedszkolu, że rozwój mowy jest bardzo zróżnicowany, u wielu z nich występuje, opóźniony rozwój wymowy lub niechęć do mówienia. Zdarza się, iż rodzice nie zwracają uwagi na sposób wypowiadania się swoich pociech, a czasem celowo utrwalają seplenienie poprzez tzw. pieszczenie się. Dlatego też, za słuszne uważam wprowadzenie dodatkowych zabaw, mających na celu rozbudzanie aktywności słownej dzieci, wpływających na rozwój mowy małego człowieka. 2
I. Warunki realizacji programu Program Słuchając uczę się mówić to cykl zajęć dotyczących rozwijania umiejętności wypowiadania się poprzez stymulowanie prawidłowego rozwoju mowy. Skierowany jest do dzieci w wieku 3,4,5 lat, realizowany będzie z całą grupą, zajęcia dostosowane będą do możliwości rozwojowych dzieci i będą miały charakter zabawowy. Istotnym elementem realizacji programu jest ścisła współpraca z rodzicami oraz osobami wspierającymi: psycholog i logopedą z Poradni Psychologiczno Pedagogicznej w Gryfinie, poprzez cykl spotkań szkoleniowych dla rodziców i nauczycieli według harmonogramu poradni. Współpraca z rodzicami będzie polegała na zapoznaniu rodziców z harmonogramem i tematyką zajęć, oraz ze sposobem wykonywania ćwiczeń, w udziale rodziców w akcji Cała Polska czyta dzieciom. Program jest zgodny z podstawą programową wychowania przedszkolnego, która w zakresie wspomagania rozwoju mowy zakłada, że dziecko kończące przedszkole i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej: 1) zwraca się bezpośrednio do rozmówcy, stara się mówić poprawnie pod względem artykulacyjnym, gramatycznym, fleksyjnym i składniowym; 2) mówi płynnie, niezbyt głośno, dostosowując ton głosu do sytuacji; 3) uważnie słucha, pyta o niezrozumiałe fakty i formułuje dłuższe wypowiedzi o ważnych sprawach. 3
II. Cele i założenia programu Stworzenie dzieciom warunków do stymulowania prawidłowego rozwoju mowy, Wyrównywanie szans rozwoju, praca z dzieckiem potrzebującym wsparcia, Otoczenie opieką dzieci z dysfunkcjami rozwoju mowy, Włączanie rodziców do świadomej współpracy nad rozwojem mowy i kształtowaniem prawidłowej wymowy, Kształtowanie prawidłowej wymowy i umiejętności porozumiewania się, Wdrażanie dzieci do obcowania z literaturą i sztuką oraz twórczej aktywności słownej. Kształtowanie postawy aktywnego słuchacza literatury dziecięcej podczas codziennego obcowania z książką, Poszerzanie zasobu słownictwa podczas poznawania i recytowania krótkich wierszyków edukacyjnych o zróżnicowanej tematyce, Rozwijanie pamięci słuchowej, np. Zapamiętywanie wierszyków dziecięcych i piosenek; Uwzględnianie indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka podczas prowadzonych zajęć; Doskonalenie budowania dłuższych wypowiedzi, wypowiadanie się na temat: obrazka, historyjek, przedmiotów, podczas zabaw oraz wykonywanych czynności. 4
III. Zadania edukacyjne i przewidywane osiągnięcia dzieci 1. Normy rozwojowe mowy dzieci w wieku przedszkolnym 3 latek 4-latek 5-latek stały wzrost słownictwa, stopniowe ustępowanie charakterystycznej miękkości spółgłosek, szybki rozwój konstrukcji składniowej (budowanie wszystkich typów zdań, złożonych podrzędnie i współrzędnie,) wzrost sprawności komunikacyjnej, brak jedynie głosek dziąsłowych. brak sz, ż, cz, dż i r, samogłoski nosowe często w ogóle nie występują, lub przyjmują formę "em" i "om". wzrost sprawności komunikacyjnej i społecznej, szybki rozwój konstrukcji składniowych (budowanie wszystkich typów zdań złożonych podrzędnie i współrzędnie), trwa proces rozpodobnienia głosek ciszących i syczących czyli s - ś, z - ź, dz - dź, to samo dotyczy także głosek l i j, fonetyka dziecka charakteryzuje się prawidłową wymową wszystkich samogłosek ustnych i nosowych, głoski syczące wymawiane są twardo i dobrze zróżnicowane z ciszącymi, pojawiają się głoski szumiące oraz czasem r, mylone są głoski szumiące i syczące, lawinowo wzrasta liczba zadawanych przez dziecko pytań, początek rozumienia wyrażeń przyimkowych nazywających relacje czasowe np. po kolacji, przed obiadem itp. Normą rozwojową jest, jeśli dziecko w wieku: 3 lat porozumiewa się prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i spółgłoski (p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, n, l, li); 4 lat wymawia głoski s, z, c, dz; mowa ulega dalszemu doskonaleniu; 5 6 lat wymawia głoski sz, ż, cz, dż, r; 7 lat ma utrwaloną poprawną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia (głośno, wyraźnie). 5
2. Praca nad rozwojem mowy i wymowy dziecka Wiek Rozumienie poleceń Zdolności Wymowa dźwięków mowy i dziecka słownych wypowiadania się wyrazów 1. rozumie to, co do 1. komunikuje się z Powinno wymawiać niego mówimy, otoczeniem za prawidłowo: jeżeli treść naszych pomocą zdania 1. wszystkie samogłoski: wypowiedzi nie kilkuwyrazowego, /a,o,e,u,i,y,ą,ę/, chociaż wybiega poza 2. mówi dużo i w mowie mogą 3-latki wcześniejsze chętnie, występować odstępstwa, doświadczenia 3. opowiada o tym, np. zamiana dziecka, co aktualnie widzi, samogłosek: a=o; e=a, i= 2. spełnia polecenia 4. myśli głośno y. Jest to związane z zawierające znane mówiąc do siebie, niewykształconą mu wyrazy, 5. zadaje wiele pytań sprawnością narządów 3. rozumie nazwy wiek pytań. artykulacyjnych czynności, 2. spółgłoski p, pi, b, bi, m, 4. pytane podaje mi, f, fi, w, wi, t, d, n, l, swoje imię, li, ś, ź, ć, dź, ń, k, ki, g, gi, 5. zna członków ch, j, ł rodziny i umie ich 3. głoski s,z,c,dz bywają nazwać. jeszcze artykułowane jako ś,ź,ć,dź., 4. głoski sz,ż,cz,dż są zastępowane przez ś,ź,ć,dź, ale również przez s,z,c,dz., 5. głoska r artykułowana jest w postaci l (lub j) zamiast /ch/ pojawia się /f/ i odwrotnie 1. rozumie polecenia, 1. wypowiedzi 1. głoski /s,z,c,dz/ powinny także i te, które wybiegają poza już brzmieć twardo ( zawierają wyrażenia aktualnie język nie może wsuwać przyimkowe: na, pod, przeżywana się między zęby), 6
4-latki do, w, przed, za, sytuację, 2. niekiedy pojawiają się obok, 2. potrafi mówić o głoski /sz,rz,cz,dż/, choć 2. rozumie określenia przeszłości i ich wymawianie jako cech: brudna, przyszłości, /s,z,c,dz/ w tym okresie krótkie, żółte, 3. zadaje bardzo jest prawidłowością, 3. rozpoznaje kolory wiele pytań, 3. często między 4 a 5 r.ż 4. pojawia się pojawia się głoska /r / jeszcze wiele form (choć jej opóźnienie nie agramatycznych, powinno jeszcze neologizmów, ale niepokoić) a jej pojawia się opanowanie jest dla zaciekawienie dziecka takim sukcesem, poprawnością że nadużywa jej językową, zamieniając /l/ w /r/ np. rarka (lalka), korare (korale). Jest to typowy objaw hiperpoprawności, który samoczynnie zanika, gdy nastąpi pełna automatyzacja tego dźwięku w mowie dziecka. 4. wyrazy są poskracane, głoski poprzestawiane, a grupy spółgłoskowe upraszczane. Występują zlepki wyrazów i nowotwory językowe. 1. głoski sz,rz,cz,dż zac 1. rozumie polecenia 1. chętnie opowiada, zynają się ustalać. zawierające nazwy co przeżyło, co Dziecko potrafi je przedmiotów, widziało, poprawnie 7
czynności, 2. jest ciekawe powtórzyć, choć w 5-latki określenia cech, świata, mowie potocznej kolory, przyimki. 3. nadal zadaje mogą być jeszcze bardzo dużo pytań, wymawiane 4. wypowiedzi są jaks,z,c,dz, wielozdaniowe, 2. pojawia się głoska r. uwzględniają kolejność zdarzeń i zależności przyczynowoskutkowe, 5. potrafi po swojemu wyjaśnić znaczenie słów, opisywać cechy przedmiotów i możliwość ich zastosowania, 6. dokonuje autokorekty i równie chętnie poprawia innych. 8
3. Rola nauczyciela w rozwoju języka i mowy dziecka. Rola nauczyciela w rozwijaniu języka i mowy zmierza do rozwijania kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej dziecka. Nauczyciel, pracując z dziećmi, prowadzi z jednej strony zabawy i zajęcia służące obserwacji i utrwalaniu prawidłowej mowy dziecka zgodnej z jego rozwojem, z drugiej strony organizuje wiele różnych sytuacji zachęcających dzieci do używania języka w jego różnych funkcjach. Dlatego, chcąc rozwijać kompetencję komunikacyjną dziecka, nauczyciel powinien: Rozwijać wymowę dziecka poprzez: ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny (tj. ćwiczenia języka warg, podniebienia, itp. w formie zabaw, opowiadań), ćwiczenia fonacyjne (np. śpiewanie: głośno cicho, mówienie: głośno szeptem). Rozwijać słownik dziecka: poznawanie słów i ich znaczeń w relacjach z innymi słowami, poznawanie słów przeciwstawnych (ciepło-zimno), poznawanie wyrazów wieloznacznych używanych do określania konkretnych przedmiotów (np. zamek budowla, błyskawiczny, do drzwi), poznawanie wyrazów o znaczeniach metaforycznych (np. chudy jak tyczka, gruby jak dynia), poznawanie wyrazów bliskoznacznych (np. duży ogromny, wielki), doskonalić poprawność gramatyczną wypowiedzi: używanie odpowiednich form gramatycznych wyrazów należących do podstawowych części mowy, łączenie wyrazów w wypowiedzi, rozwijanie zdania prostego. W swojej pracy nauczyciel rozwijając kompetencję komunikacyjną dąży do: Rozwijania umiejętności słuchania utworów literackich i tworzenia opowiadań poprzez: słuchanie bajek, baśni, legend ludowych, realistycznych i fantastycznych opowiadań, poezji. 9
wykrywanie relacji między bohaterami opowiadania. porządkowanie zdarzeń według relacji czasowych i przyczynowo skutkowych. zwracanie uwagi na zakończenie akcji. Ustalenie miejsca i czasu akcji. zwrócenie uwagi na charakterystyczne zwroty używane na rozpoczęcie i zakończenie opowiadania, stosowanie ich we własnych opowiadaniach dzieci. tworzenie własnych opowiadań. opowiadanie o przeczytanej w domu książeczce, oglądanym filmie, spektaklu teatralnym, ciekawym zdarzeniu itp. Rozwijania umiejętności prowadzenia rozmowy poprzez: przysłuchiwanie się dialogom prezentowanym przez nauczyciela w teatrzyku kukiełkowym, podczas opowiadania, w rozmowie z osobą dorosłą. słuchanie rozmówcy, podtrzymywanie tematu rozmowy, próby przekonywanie, argumentowania, wyjaśniania. zadawanie pytań i udzielanie istotnych odpowiedzi. używanie różnych charakterystycznych zwrotów na rozpoczęcie i zakończenie rozmowy, poznawanie i stosowanie zwrotów służących argumentowaniu. wypróbowywanie umiejętności prowadzenia rozmowy w zabawach w role, własnych inscenizacjach. używanie środków pozawerbalnych. Kontakt z literaturą poszerza możliwości poznawania świata, ludzi i przyrody. W każdej grupie wiekowej występują różne formy obcowania z literaturą: 3-latki słuchają krótkich opowiadań, wierszy, tekstów inscenizowanych, 4-latki kształtują umiejętność wypowiadania się n/t ilustracji w książeczkach, wygłaszają krótkie wierszyki, poznają utwory budzące wrażliwość na dobro i zło, 5-latki podejmują próby własnych inscenizacji, ekspresji słownych, poznają utwory o charakterze lirycznym i humorystycznym. 10
Podsumowując nauczyciel pracując z dzieci powinien poświęcić wiele czasu na pełny rozwój językowy dziecka i to nie tylko podczas zajęć dydaktycznych prowadzonych w tym celu, ale również w każdej sytuacji wychowawczej, głównie podczas zabawy, w czasie której dziecko uczy się najwięcej i nabywa wiele różnych umiejętności. W przedszkolu trudno wyobrazić sobie dobrą pracę nad rozwojem mowy małego człowieka bez literatury dla dzieci. Pisarze i poeci stali się sojusznikami, doradcami, inspiratorami myślenia, przeżywania uczuć i działania, najlepszymi przyjaciółmi dzieci i nauczycieli. Świat przedstawiony przez pisarza, poetę wzbogaca i rozszerza pracę przedszkola, przenika w zabawy i zajęcia przedszkolaków, wprowadza w świat, porusza wyobraźnię, budzi uczucia, pokazuje co dobre, zachęca i podsuwa pomysły do działania. IV. Sposób realizacji zadań Realizację zamierzonych celów umożliwi stosowanie odpowiednich metod i form nauczania. Metody: Podające rozmowy, opowiadanie, historyjka obrazkowa, zagadki; Praktyczne oparta na inicjatywie własnej dziecka podczas zajęć z tekstem (mini dramy, mała pantomima, zapoznanie się z postacią, zabawy ze słowem, rymowanie); Problemowe aktywizujące: inscenizacja, drama, gry dydaktyczne, burza mózgów itp, przeżywanie odgrywanej roli, losów bohaterów; Zadań stawianych dziecku przez nauczyciela- dziecko rozwiązuje zadanie samodzielnie wg własnego pomysłu - tworzenie własnych opisów, własnej ilustracji plastycznej, słownej lub mimicznej po przeczytaniu wiersza; Ćwiczeń-powtarzanie fragmentów tekstów, ćwiczenia logarytmiczne, uczenie się prawidłowej wymowy; Formy: Grupowe, Zespołowe, 11
Indywidualne. Formy aktywności dzieci: zabawa tematyczna, zabawa w teatr, zabawa słowotwórcza. V. Ewaluacja programu Ewaluacji programu dokonują nauczyciele poprzez: przeprowadzenie diagnozy wstępnej oraz końcowej, monitorowanie stanu rozwoju mowy dzieci mająca na celu określenie kierunku pracy w całym roku. uroczystości wewnątrz grupowe, oraz przedszkolne mające na celu pokazanie postępów dziecka w zakresie ekspresji słownej. Ewaluacja programu będzie prowadzona na bieżąco, a wyniki zostaną przedstawione na Radzie Pedagogicznej podsumowującej pracę w roku szkolnym oraz na zebraniach z rodzicami w poszczególnych grupach. Zakończenie Opracowany program z rozwoju mowy pt. Słuchając uczę się mówić skierowany jest dla dzieci 3-5 letnich, ma stymulować prawidłowy rozwój mowy. Program nie zastępuje właściwej terapii logopedycznej. Istotnym elementem jest ścisła współpraca z rodzicami i osobami wspierającymi. Praca z dziećmi w oparciu o program pozwoli na ocenę efektywności oddziaływań i dokonanie ewaluacji. Program zakłada bezpośrednią pomoc niesioną dziecku, nauczycielom oraz rodzicom. Przewiduje dostosowanie treści, form i metod prowadzonych zajęć do indywidualnych potrzeb, możliwości dziecka Istotnym elementem programu jest zaangażowanie w jego realizację, zarówno rodziny dziecka, jak i pracujących z nim bezpośrednio nauczycieli. 12
Bibliografia 1. G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1994 2. G. Demelowa - Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1994, 3. E. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981 4. K.Kozłowska Pomagamy dzieciom z zaburzeniami mowy. WP Kielce 1996 5. H. Mystkowska: Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa, 1991. 6. A. Maurer, Dźwięki mowy - Impuls, Kraków 2006, 7. D.Emiluta-Rozya - Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, C.M.P.P.-P., MEN, Warszawa 1994. 8. L. Kaczmarek - Nasze dziecko uczy się mowy 9. H. Rodak Terapia dziecka z wadą wymowy wyd. Uniwersytet Warszawski 1997 10. E. Stecko Zaburzenia mowy u dzieci Bliżej przedszkola. Wychowanie i edukacja. Pażddziernik, 2011, nr10 Bliżej przedszkola. Wychowanie i edukacja. Listopad, 2012, nr11 13